4. «Гүзәлсең алтын алмади...»

5. «Эйа агач, яшең күпме?— Түгелгән йимешең күкме? Минем к үк сагышың күпме? — Диеп сорыйм ки анлардан».

6. «Якутлар табыладыр вакыт берлән...»

311

Күргәнебезчә, мондый план да сочинениенең төп эчтәлегм чагылдыра ала, кайсы әсәрне сайлап алуны, ижатының кайсЫ тармакларына мөрәжәгать итүне бил гел и.

Югары сыйныфларда рефератлар, докладлар язу, кон­спектлар, тезислар төзү кебек эш төрләре кулланыльлпкн керә. Тезислар төзү — тексттан төп фикер-мәгълүматлнрпы аерып алу дигән сүз. Бу эш вакытында текст өлешлорги таркатыла, һәр өлөштәге мәгънә бер үҙәккә — ж,өмләләр1Ч1 жьгела. Тезислар белән эгп аның автор үҫтерә һәм исбатльЩ торган фикер булуын күрсәтүдән башлана. Эш тәртибе якыпчм мондый булырга мөмкин: мәкалә, текст тулы килеш укылп, икенче кат укыганда өлен1ләргә бүленә, һәр әлештә төп мәп.ни салынган жөмләләр билгеләнә, алар нигеҙендә бер ж,өмлә тезис формалаиитырыла. Тезислар тәнкыйть мәкаләләрг, укытучы лекциясе, китаптагы мәкаләләр материалы иди эшләнергә мөмкин.

Тезислардан әкренләп конспектлар эшләүгә күчеп бул/1, Әгәр тезисны мисаллар һәм исбатлаулар белән баетсаи конспект килеп чыга. Конспект — кыска, бәйләнешле итвП текстның төп эчтәлеген бирү дигән сүз.

Докладлар — рефератлар язу иң авыр, катлаулы эш тор ләреннән санала. Аларны әҙерләү өчен укытучы алдап уй файдаланыласы әдәбият исемлеген тәкъдим итә, чыгышпып планы эшләнә, консультацияләр бирелә, укучы язган матерт укытучы тарафыннан тикшерелә, төҙәтелә.

Әдәбият дәресләрендә ижади характердагы бик күп Яш эшләр файдаланыла. Мәҫәлән, табышмак уйлап табу; тО мыштан бер вакыйга, хәлне тасвирлау; мәкальгә туры ки; торган вакыйга язу; табигать күренешен сурәтләү; кем рәсемен, әйберне, табигать күренешен сурәтләп яҙып карп бирелгән темага диалог (сөйләшү) төзү; хат язу; көндәлекте бер сәхифә уйлап чыгару һ.б. Болар, бер яктан, ярдәмче ;»1 төрләре буларак, яҙма сөйләмне камилләштерә, сочингнп кебек күләмле, төп эшкә әзерли. Икенче яктан, укучы и ы ижади фикерләвен, хыялын, фантазиясен эшкә ж,игә, ү фикерләрен һәм хисләрен әйтеп бирергә өйрәтә. Монды эшләр сыйныфта эшләнә яки өйгә биреп жңбәрелә ала.

Ижади эшкә мөрәщәгать иткәндә үрнәк бирү, берепч тапкыр бергәләп яҙып карау мәжбүри. Шунсыз бу өлквД уңышка иреп1еп булмый.

Ижади эшнең катлаулырак тәре булып әкият уйлШ чыгару, инсценировка төзү, әдәби герой исеменнән көндәл#Г яки хат язу кебек эшләр санала. Геройга яки берничә каһаранга характеристика (сыйфатлама) бирү, билгеле бер вакый-рга язмача анализ ясау, вакыйгаларны чагыштырып бәяләү V VIII сыйныфларда даими, төрле материалдар өйрәнгәндә Гнипкарыла. Сочинениедән таррак, кечкенәрәк мондый яҙма ипләр белем һәм күнекмәләрнең үҙләштерел ү дәрәжәсен пүлотергә-бәяләргә, йомгак ясарга, нәтижәләр чыгарырга да Ирдәм итәләр.

Яҙма сөйләм үстерүнең төп төрләреннән берсе — инша (изложение) язу. Изложение — укылган яки тыңланган һәм т 1С терелгән текстны язмача сәйләп чыгу. Ул укучыны п.1п,ларга, иҫтә калдырырга һәм кабатлап язарга, фикерен >.| лекле, логик бәйләнештә житкерергә, сүз байлыгыннан миксатчан файдаланырга, хикәяләү, сурәтләү, бәяләү оста-п,п ына өйрәтә.

Әдәбият һәм тел предметларыннан языла торган иншалар (и-р-берсеннән нык аерылып тора: аларның максаты, баш-ппрылу рәвегпе, бәяләнеше үҙгә. Әдәбияттан иншаларны ике гвргә бүләбеҙ: гади һәм ижади.

Гади инша тыңлаган текстны мөмкин кадәр төгәл итеп и.п,ш чыгуны аңлата. Монда укучының эчтәлекне дәрес |.п'| керүе, детальләрне китерә белүе, бәйләнешле һәм эҙлекле сойләү әһәмиятле.

Гадәттә, гади инша өчен үзара сәбәп-нәтижә бәйләнешен-рвге берничә вакыйгага нигеҙләнгән яки бер вакыйга хакында ДОөр итүче текст сайлана. Дәрестә ул укып чыгыла, укытучы ш птибар белән тыңлап, иҫтә калдырып утырырга әзерли. Укылганнан соң, сыйныфта, текстның авырлыгына, укучы-лирның мөмкинлегенә карап, аны иҫтә калдырырга ярдәм итә торган эш төрләре башкарыла. Ул йә укылган текст хакын-дп әңгәмә уздыру, кайчак эчтәлеген сөйләтү, ешрак бергәләп Клан төзеп яки укытучы тәкъдим иткән план нигеҙендә Щтөлек сәйләү рәвешен ала. Бу вакытта укучы өчен таныш пулмаган яки авыр яҙылышлы сүзләр тактага яҙып аңлатыла.

Шундый әҙерлектән соң текст тагын бер кат укып чы­гыла. Аннары гына укучылар язарга керешәләр.

Иждди иншаларны икенче төрле сочинение элементлары кгргән инша дип тә йөртәләр. Мондый яҙма эштә, эчтәлекне ||прү белән бергә, аны дәвам итеп яҙып бетерү яки текстка мопасәбәт белдерү сорала. Биремнең төренә карап иншаның пипдилеге дә үҙгәрә. Киң таралган бирем вариантларын күләтик.

Мондый иншаларның беренче тәре V—VI сыйныфларда ■>д-»бияттан ждвап бирергә, кыскача эчтәлек сәйләргә, конспект

313

_■

төзергә өйрәтү максатыннан чыгып тәкъдим ителә. Кыскар ма инша д ип аталучы бу яҙма эш текстны кыскартып, тө эчтәлекне үз сүзләрең белән яҙып чыгуны күздә тота. Әҙерлә булып план төзү, шул планга таянып сәйләп карау, тө текстка һәм кыскартма вариантка планнар төзеп, аларн чагыштыру санала. Кыскартылган текстның абзацлар төшеп калмау, төп эчтәлеккә зыян килмәү укытучыны игътибар үҙәгенә алына.

Шуның капма-каршысы — ж,ентекле инша да күброи түбән сыйныфларда кулланыла. Биредә укучының игъти барын үстерү, тексттагы һәр детальней; тыңлаганда күл алдына китерелүе мөһим. ЭҢентекле инша текстны деталыюп, ваклап, бөртөкләп яҙып чыгуны аңлата. Әҙерлек эше буларан. шулай ук киңәйтелгән план төзү, эчтәлек сәйләү тора.

Үҙгәртмә инша VI—VII сыйныфлар өчен кулай. Ул укучы-дан текст эчтәлеген йә сөйләүченең затын, вакыйгапыц вакытын үҙгәртеп, яки сөйләшү, сөйләүләр кертеп, ЯК1 табигатьне, кеше рәсемен сурәтләп язуны таләп итә. Мондыһ иншада әҙерлек эше үрнәк аша алып барылса яхшы. Максит булып сөйләм үстерү, мөстәкыйль рәвештә ж,өмләләр төзерго. сүз белән сурәт тудырырга өйрәтү санала.

Югары сыйныфларда, бигрәк тә укучыларның белемнорие һәм күнекмәләрне үзләштерү дәрәжәсен күзәтү өчен, имтихан. тикшерү (контроль) дәресләрендә дүртенче төр — уйлап мм инша гамәлдә йөри. Монда биремнәр булып сюжетны домам итү, башлам яки йомгак уйлау, тексттагы вакыйга-холп>. геройның үз-үзен тотып1ы-тәртибенә мөнәсәбәт белдерү - вщ бирү тора. Язарга өйрәнү вакытында үрнәкнең әһәмияте лур Мондый төр иншалар, иждди фикерләүне, сөйләм телем үстерү, логик әҙерлек, сәйләргә һәм язарга күнектерүдәи Һ.им тикшерү вазифаларыннан тыш, сочинение язарга өйрвТ| ягыннан да файдалы.

Инша язу, гадәттә, сыйныфта башкарыла. Өйрәтү төсендшч изложениеләрдән соң хаталар өстендә эш уздыру кирәк. Ун биремнәр үтәлешен дә, эҙлекле, төгәл сөйли белү ягып дм, хәреф һәм тыныш билгеләре, стилистик кимчелекләрме Щ күздән кичерә, пгул рәвешле укучы сөйләмен камилләштерүги хеҙмәт итә. Контроль изложениелар .исә укытучыга чиреклвЦ| еллык билгеләр чыгарганда ярдәмгә килә һәм уку-укыту барышына үзгәрешләр кертү, укучының яҙма сөйләмеид.ме игътибар итәргә тиешле якларны барлау ягыннан, шум П итеп киләчәккә бергәләп эшләү юлларын ачыклау өч*Ц файдалы.

314