3. Лиро-эпик жанрлар

Лирик әсәрне анализлау турында сәйләткәндә, сюжетлЦ шигырь, поэма, нәҫер кебек жанрларны читләтеп уҙып бул« мый. Ләкин аларны тикшерү лирик әҫәр анализыннан шаң тый аерыла. Бу, әлбәттә, төр һәм жанр сыйфатлары белИ бәйле. Галимнәр мондый әсәрләрдә лирик һәм эпик башлап гычның тигеҙ, тулы хокуклы булуына басым ясый (Г. Лог пелов).

Шулай итеп, лиро-эпик жанрлар — үзләренә тормыш моделен төзүнең эпик һәм лирик үзенчәл екләрен тупла п ш, катнаш әсәрләр. Эпик башлангыч вакыйгалылыкта күреп.! Әсәрләрнең нигеҙендә вакыйга ята, сюжетта геройлар хәрәкм итә, персонажларның эчке һәм тышкы эш-гамәлләре, үзлв рен тотышлары кыска бирелеп, тормышның вакыт-у|)1.ш шартлары бик үк ачык булмаса да, яшәешләренең иж/ги магый-тарихи характеры типиклаштырыла, тормыш-чып барлык символлар яки читләтеп әйтү аша түгел, бәлки турыдан-туры сурәтләнә. Бу әсәрләр тормыш-чынбарлыкпып, бер аралыгын эпик киңлектә, тирәнлектә тасвирлыйлар.

Лирик башлангыч «әдипнең яки ул вәкиле булган кеше ләр төркеменең иж/гимагый аң үзенчәлекләрен ачуда»; «сюжет-предмет детальләре һәм сөйләмнең сүз-композицнн, интонация-ритм алымнары ярдәмендә сурәтләнә торга и тормышны идея-эмоциональ яктан бәяләүдә» чагыла. (По­спелов Г. Лирика.—М.: Изд-во МГУ, 1976.—С. 181.) Ягыш лиро-эпик төр шагыйрь яки лирик геройның хис-кичерсш ләрен дә сурәтләү объекты итеп таный, моның өчен шип.ри сөйләм чараларын файдалана.

Шулай итеп, лиро-эпик әсәрләрнең төп сыйфатын бола! аңлатырга мөмкин: төр вакыйгалылыкка ия, вакыйгалар, сюжет исә сурәтләнә торган хис-кичерешнең сәбәбе булып тора.

Лиро-эпик төрнең мәктәптә иң күп өйрәнелә торган жан ры — сюжетлы шигырь. Т. Н. Галиуллин фикеренчә, сюжетлы шигырь «чорның тарихын, кеше натурасын масштаблы ра к, заманның объектив хәлләре һәм ваклыклары ярдәменд;»» сурәтләргә юл ача, шагыйрьләр, «замандашларының тере, и им ил образын тудыру өчен, тормыштагы күренеш һәм инI ыйгаларга, предмет-детальләргә ныграк таяналар, шигъ-ринггә предметлылыкка, сыгылмалылыкка, шигырьнең хи-юү ягына игътибар арта».

¹1ыннан да, әлеге сыйфатлар сюжетлы шигырь эчтәлеге гозелешендә зур роль уйный. Мисалга мөрәж,әгать итик. 4 1 гыйныф дәреслегендә М. ЗҢәлилнең күп кенә сюжетлы мпиырьләре урнаштырылган. Шуларның берсе — «Дару» Щиплре. Нигеҙендә яткан вакыйга бик гади: кыз авырый, ип и- доктор гаждз калган, бер даруның да файдасы тими. I п ин' кызның әтисе кайтып керә, аны күреп, кыз терелә. I I I пи сюжет үҫтерелеше белән очрашабыз: төенләнеш — си шың авыруы иң югары ноктага, аңа дарулар ярдәм итмәү-■ ■ китерә. Эти кайтып, кыз терелә — чишелеш бар.

Чәчмә әсәрдәге кебек үк, образлар шактый тулы, үҫештә

ип|н- п | ,)н. Без кызның — ут шикелле януын, йөрәге сулгып

не, авыр төшләр белән саташуын, еллар буе атаны сагы-

1П.1П миргә сабышуын укыйбыз. Эти образы да күз алдына

'рлек: юл киеменнән, маңгаенда батыр яра эзе, билендә

од каешы булган ирнең еллар буе сугышта йөргәнлеге м'П.1 к. Шулай эпик детальләр ярдәмендә шагыйрь кеше |,1.иары тудырган.

Мондый әсәрләрдә тема вакыйгадан чыгып билгеләнә. Шигырь, әтисе кайткач, авыру кызның терелүе турында. Вакыйга шигъри юлларга — теҙмәләргә салынган, чагыш-угп мөрәж,әгать ителгән, ул образ тудыру вазифасын

| сара (тәне ут шикелле). Шушы вакыйга лирик герой

елендә соклану хисе тудырган. Шагыйрь әйтергә теләгән ||>И1 ер әлеге хис-кичерештә күренә, ләкин ул әсәрнең үз

нд;> бирелгән:

Гащәпләнмә, доктор, күреп кызның Дару эчми кинәт савыгуын. Белмәдеңме ж,ирдә «сөю» дигән Иң куәтле дәва барлыгын! Шагыйрь якын кешеңне яратуның иң зур дәва булуын |1 и ни, шул хиснең көченә соклана. Икенче миҫал — М. ЗҢәлилнең «Кошчык» шигыре. Биредә 1И|)Ии герой — вакыйгада катнашучы образ да, ул «мин» И1УИЧ1НӘН сөйләнә. Герой тимерчыбык киртә эчендә яши, ш, тышта исә — ирек. Кичә шуннан кошчык очып килеп ирагам. Лирик герой П1ул кошка мөрәж,әгать итә, аны илгә I, халыкка үзе хакындагы дөреслекне, үҙенең соңгы I ырып ж,иткерергә чакыра. Капма-каршы куеп, койма эчендәге һәм тышындагы тир мыш, эпик әсәрдәгечә, детальләрдә сурәтләнә. Ләкин деталь н. > образ итеп бирелгән. Моның өчен шагыйрьгә чагыштыруми ярдәмгә килгән: «Әйтерсең лә тиреҫ корты без, кояш нурМ беҙгә тими төсле тоела»,— ди лирик герой. Тышта, ирект" кояп1, кырлар нурга коена (сынландыру), кемдер чалгЫ кайрый, урман, кыр, кошлар. Бу детальләр иректәге иркен лекне, яктылыкны белдерә. Тоткынлык тимерчыбык бел.ш уралган — тышта иркен, монда караңгы — анда якты, мопдн пычрак, ямьсез — анда рәхәт, матур. Бу каршылык лириШ геройның иреккә омтылышын, ирекле донъяны сагыну хисе! күрсәтә. Лирик герой кош сайравында юаныч эзли:

Сайра беҙгә шушы нәләт төшкән Койма аша гына булса да, Шунсы да бит беҙгә зур юаныч, ЗҢырларыңнан күңел тулса да.

Лирик геройның, ирекне сагынудан тыш, тагын бер теләге, омтылышы бар: ул илдә үзе турында дөреслекне, аның илЦ тугры булуын белмиләрдер дип борчыла, шушы хәбәрне, соңЩ ж,ыры итеп, ж,иткерергә тел и. Бу ж,ырны ул «нәфрәт 1ым мәхәббәт ж,ыры» дип атый, шигырендә дә лирик герой им п, дошманга нәфрәте һәм туган илгә мөхәббәте чагыла.

Шигырь лирик геройның ирекне сагынуы, иппяләп сәйләү, шигъри сурәтләр күплеге лирик башлан-1ч п ы тирәнәйтә, шигырьне искиткеч тәэсирле ясый. Мәктәптә өйрәнелә торган сюжетлы шигырьләрнең күбесе юмористик яки сатирик характерда. Мәҫәлән, Ф. Яруллинның »|)нбәт тә минем әби», «Гайни», Г. Авзалның «Өф-өф итеп», III. Галиевнең «Камырша» һ.б. шигырьләр шундыйлардан. А М рда көлкеле ситуация үсеш-үзгәрештә күрсәтелә: сюжет • цементлары бар. Лирик герой-авторның мөнәсәбәте идеяне Ипсил итә. Көлкеле ситуациядә сурәтләнгән геройның холык-фигыле бер-ике сызык ярдәмендә шактый тулы итеп укучы Күп алдына баҫтырыла.

Шулай итеп, сюжетлы шигырьдә вакыйга — лирик герой нисенең сәбәбе. Теҙмә формада язылган әсәрләрдә прозаик и.ләр лирика чаралары, алымнары белән үрелеп бирелә, м.п ма бәйләнешкә кереп, поэтик, жан тетрәткеч күренешләр н ил итә. Вакыйганы һәм образларны күзәтүдән башланган ш.1 '1НЗ лирик герой хис-кичерешләре аша гомумиләштерелә. ¹ ' I кетлы шигырьнең үзенчәлекләрен аерып карыйк:

1) сюжет, катнашучыларның каршылыклы хәрәкәтен ачса ми, влешчә генә китерелә, шуңа күрә әҫәр кыска;

2) сюжетның өлешчә бирелүе сөйләмнең эмоциональ-экс- '1«' сив булуын, ритмлылыкны, символдар, читләтеп әйтү кулла-

и \ 111.1 таләп итә, еш кына хыялый-фантастик вакыйгалар алына;

8) сюжетның өлешчә бирелеше яшәешне жентекләп тас-

ИИрларга мөмкинлек бирми, характерны күрсәтү белән чик-

1.1П.1;

I) лирика алымнары, чаралары лирик герой табигатен генә I, халәтен-тойгысын, хис-кичерешләрен дә төгәл һәм тулы п хеҙмәт итә. Поэма — күп кенә сыйфатлары белән сюжетлы шигырьгә • • шнган, ләкин аннан зуррак, колачлырак, киңрәк гомуми-Юштерүләр ясарга мөмкинлек бирә торган жанр. Поэма — ртяча яки зур күләмле лиро-эпик жанр. Аның да төп I мйфяты — эпик һәм лирик башлангычларның берлеге. Эпик тнгыч вакыйгалылыкта күренә, лириклык исә сурәт-' .ш.ш йәргә шәхси мөнәсәбәттә, автор-хикәяләүче яки лирик М'|и1|'и11,щ хисләрен, фикерләрен, бәясен ачуда чагыла. Поэ-I беренче планга авторның тормышны күрү һәм күрсәтү, ■ >ү һәм мөнәсәбәт белдерүе чыга. Еш кына хикәяләү 1Мрик чигенешләр һәм уйланулар белән аралашып бара, ш 1.ПП лиро-эпик төр хикәяләүче яки лирик геройның хис-| ипрешләрен дә сурәтләү объекты итеп таный, моның өчен Шигъри сөйләм чараларына мөрәж,әгать итә.

183

туган илг§ мөхәббәте һәм дошманга нәфрәте турында. Андагы риторин эндәш, каршылык, чагыштыру, сынландыру хис-киче1)ст ләрне тирәнәйтүгә хеҙмәт итә. Шагыйрь әйтергә теләгән фикер шигырь юлларында ук бирелгән:

Бер көч тә юк ж,ирдә богауларлык Аның кайнар йөрәк моңнарын.

Шагыйрь әйтерсең лә туган ил не яратуның иң бөек көч булуын иҫкәртә, ул көчнең жиңеп чыгачагына ышана.

Кайбер шигырьләрдә лирик герой, вакыйгаларда катнашт да, икенче кеше тормышы турында сөйли, аңа мөнәсәбәтен белдерә, хисләрен ача. Мәҫәлән, Х.Туфанның «Тамчылар п п диләр?» шигырендә шундый күренеш белән очрашаб 1.1:1. Лирик герой сөйгәненең тормышын күздән кичерә, аньщ яшьләрен, янаулар ишетүен, эштән куылып та, газиз кеше сеннән баш тартмавын, донор булып — кан биреп, үҙенең ис.) вафат булуын сөйли. Лирик геройның сагыну-сагышы, ярату үкенеч хисләре тасвирлана шигырьдә. Биредә вакыйгалылык өзек-өзек, символдар (жилләр, тамчы-тамчы эҙләр Һ.О.),

182

Лирик яки эпик башлангычның роленә карап, поэмала ике төргә бүленә. Лирик башлангыч өстенлек иткәндә, вакый галар төзеклеге һәм чылбыры түгел, бәлки хис-кичереш һ.»м мөнәсәбәтнең үзгәрүе әһәмиятле була. Бу очракта төп герой им лирик герой дип атау максатка ярашлы.

Эпик башлангыч — вакыйгалылык, сюжетка ия булу хи« кәяләүче-герой таләп итә. Сюжет үзе исә хикәяләүче-автор фикере, хис-кичерешенең сәбәбенә әверелә.

Мәктәп программаларында тәкъдим ителгән күләмле поэмаларның берсе — Г. Тукайның «Печән базары, яхуд Яңп Кисекбаш» поэмасы миҫалында эпик башлангыч өстенлек иткән әсәрләрне анализлау хакында сөйләшик һәм аны өйрәнү дәресләрен күҙаллап карыйк.

Шигъри формага салынганлык поэмаларның эчтәлек катламын, сюжет бирелешен аңлауны кыенлаштыра. Шуңи күрә беренче дәрестә вакыйгалар бирешен ачыклау һәм автор файдаланган төп әдәби алымнарны билгеләү эшен башкар! максатка ярашлы. Анализ өчен автор артыннан бару юлы сайлана, дәрестә иждци уку методы эзләнү алымнары белам баетып кулланыла. Бу очракта беренче дәрес укучылар онда мөстәкыйль танышып килгән текстны кабатлап уку, аны өлешләргә бүлгәләү — аларга исем кушу, сюжет элемент ларын табу, автор мөрәж,әгать иткән алымнарның вазифасы и ачыклау кебек оештырыла. Әлеге барышны күҙаллап кары пи. Башлап 1—14 строфалар укытыла һәм мондыйрак сорау лар ярдәмендә әңгәмәгә керешелә:

— Казан турында сөйләүне хикәяләүче каян башлым'¹ (Цирктан.)

• Хикәяләүче циркны нинди сүз белән атый? Ул татар тормышына нинди бәя булып яңгырый? («Ат кәмите» — буш, мэгънэсез көлке. Тиҫкәре бәя бирергә ярдәм итә.)

• Тиҫкәре бәя һәм циркны «хуп-хуп эшләр»нең иң югары дәрәжәдәгесе дип атау нигә кирәк? (Ирония алымына мөрәщәгать итүен автор әсәрнең башында ук иҫкәртә.)

• Цирк татар тормышындагы нинди проблемалармы яктырта? (Халыкның кәмит, көлке белән яшәвен.)

• Цирктан хикәяләү кая күчә? Ни өчен? Аларны нәро! берләштерә? (Печән баҙарына. Монда да халык кәмит кот с п яши.)

• Печән базары Казанны кайсы яктан бәяләргә ярдам итә? (Казан, татар көнитешенә сәүдәгәрләр катламы аша бәя бирелә. Халыкның алдау-алдану, буш. эш белән йөр\ <\ һәркемнең үҙен кайгыртып яшәве иҫкәртелә.)

184

Бу әлешкә исем кушыйк. (Казан тормышы. Ул так-

'па ,1 языла.)

Хикәяләүченең татар тормышына, Казанга мөнәсәбәте ш ында гомуми нәтиж,ә чыгарыйк. (Шуннан соң 15 строфа­ми беренче бүлек ахырына кадәр укыла. Исем кушыла: Кисекбаш килү.)

('праулар түбәндәгечә булырга мөмкин:

Печән базары халкы нинди гаж,әеп хәл белән очраша? I Киҫелгән баш тәгәрәп килә.)Тормышта шулай була аламы? Бу нинди алым? (Була ал-нма Автор фантастикага (хыялыйлыкка) мөрәщәгать итә.)Баш үзе турында ниләр сөйли? (99 тапкыр хаэщгаап/..,ш, 15 хатын алган, тагын йөри, шәһәр Думасында әгъза,шип! итә, 1 сумнан 90 тиен урлый.)Аның берәм-берәм сәйләп баруы нинди алым була? (I •птп китү. Бу очракта Кисекбашка тулы бәя бирү өчен .. п/../,. Саналган сыйфатлар бер-берсенә каршы куела —щнпштеза.)Кисекбашка нинди сыйфатлар хас? Алар уңай сыйфат-1ы? (Азгын, бозык, карак. Тиҫкәре сыйфатлар.)Ваш үз тормышын ничек бәяли? Уңай дип тиҫкәре . р 1.1 и да сәйләү ничек атала? (Сарказм алымы.)Башның нинди кайгысы бар? (Хатынын, улын диюI//. шган.)

■ Ул халыкка нәрҫә дип мөрәжөгать итә? («Сезгә тиеш-

учңа ярдәм кылу».)

Ярдәмне сорыймы, әллә таләп итәме? («Кылмасагыз сез а ярдәм әгәр, сезгә миннән яүме мәшхәр дәгъва бар!») Галине күргәч, халык үҙен ничек тота? (Кызганалар,

Халык нигә елый? Авторның ждвабын табыгыз да >ге;(. («Еламаска, бер мөселман башы бу, һәр мөселман ' тең лҫанашы бу». Автор сарказм алымын куллана.) Л н нары икенче бүлек тулысынча укыла, исем кушыла.

I I /..<с.иманнарның Кисекбашка ярдәм итәргә теләве.) Моселманнар ярдәмгә кемне чакырырга булалар? (Пат-

о,п()атларын; Садри Максудины; Камчылы ишанны;

■ > м.чпне.) Димәк, Печән базары халкы ярдәмне кемнәрдән көтә?

II •■ к)ат, депутат, ишан яки цирк артистларыннан.) Санап китү бу очракта ни өчен кирәк? (Ярдәмне баш-

>.н һ*/' пулы белән күрсәтергә теләгәннәрен ачу өчен. Автор ^н ц,1 к н ы пассивлыкта гаепли.)

• Карәхмәт көчен ничек күрсәтергә уйлый? Теләп» м ирешәме? Ни өчен? (Күтәреп, ләкин булдыра алмый. Чон башта бер мең пот фанатизм; искелекне яклау; йөзл кирелек амбары; мең пот сыра пары; ун вагон надап.т бер мең вагон минбеләмлек бар.)

• Кисекбашның элек сез белгән сыйфатлары нинди и аларга ниндиләре өҫтәлде? Нәтижә ясап, образны сыйфатл карагыз. (Щыелма образ. Кешедә булырга мөмкин кц сыйфатларны чиктән тыш арттырып, санап киту ю б елән тудырылган.)

Әсәрнең калган өлөшләре белән дә эш шулай дәвам мт Бу вакытта түбәндәгеләргә игътибар итәргә кирәк.

Өченче бүлек: Карәхмәтнең эшкә тотынуы. Халыкяя башны «изге» дип атавына игътибар ителә, ирония ал ым булуы билгеләнә.

Дүртенче бүлек: Күл төбе турында сәйләү. Шәкертләр автор бәясен табу.

Бишенче бүлек: Карәхмәт дию оясында. Авторның диким, аңа иярүчеләргә мөнәсәбәтен ачыклау.

Алтынчы бүлек: Печән базары күңелсез. «Мөселман I гысы» төшенчәсенә игътибар итү. Ирония алымын күзәтү.

5Ңиденче бүлек: Куркыныч тавыш. Тавышның сурәтләнепи һәм кен1еләрнең аңа мөнәсәбәте хакында сөйләшү. ЧиктМ тыш арттыру, санап китү алымнарының вазифасын билгем.>у

Сигезенче бүлек: Кисекбашның бәхеткә ирешүе. «Мөсол ман шатлыгы» төшенчәсенә игътибар итү.

Шул рәвешле әсәрне укып, тикшереп чыкканнан соң, тактага язылганнарны файдаланып, сюжет элементларв табыла. Беренче өлешнең — экспозиция, икенченең төенл* неш булуы ачыклана. Сюжет турында сүз алып барглндл, түбәндәге сораулар урын табарга тиеш:

• Сюжет хасил иткән төп каршылык кемнәр арасындй чыга? (Кисекбаш һәм Дию.)

• Аның сәбәбе нәрсәдә? (Дию Кисекбашның хатының, улын урлый, башын кисә.)

• Каршылык ничек чишелә? (Карәхмәтнең Диюне щиң\<\ Кисекбашның хатыны, улы котылып, үзе яшь егеткә әйлән) белән.)

• Кульминацион нокта вазифасын башкаручы юллармы табыгыз. (Щиденче бүлекнең соңгы ике юлы һ.б.)

Шулай итеп, беренче дәрес тулысы белән әсәрнең эчти леген һәм автор мөрәжәгать иткән төп алымнарны күзәтүп багышлана. Өйгә эшкә, укучыларны өч вариантка бүлен.I имриантка — Печән базары кешеләренә, 2 — Кисекбап1ка,

II Дигогә хас сыйфатларны жыйнарга бирү яхшы. Икенче дәрес әсәрдәге автор фикерен табу, поэманың идея-

|вт»1тик катламын бәяләү кебек оештырыла. Анализ юлы итеп ИОриалар системасы ярдәмендә тикшерү сайлана. Дәрестә ш ү төп метод буларак файдаланыла.

I■ >рес өй эшен тикшерүдән башлана. Һәр вариантта I чыларның жавабы тыңлангач, нәтижәләр чыгарыла. Алар ц.|йрак булыр.I. Дию образы артында Гайнан Вәисев сурәтләнә. Ул1маннарга ярдәм итәргә дигән лозунг күтәреп, фиркаИлнтыра. Поэмада әлеге кешенең бозыклыгы, байлык ж,ыю||11м халыкны кол итеп тоту максатын алга куюы күрсәтелә.ор идеологлыкка дәгъва итүчене канечкеч дип бәяли.Кисекбаш — сәүдәгәр-сәясәтче. Карак, надан, бозык буИон к* үз кайгысын кайгырта: хатынын һәм улын кайтарып| |ырга тели. Кисекбаш — Печән базары халкының «изгесе»,8. Печән базары халкы кәмит көтеп, алдап-алданып яп1и.\ п ы .жиятләр, ялганнар борчылырга һәм шатланырга мәж,бүрт | Автор аларның вак эш белән йөрүчеләр булуын иҫкәртә.I Шәкертләр — милләтнең киләчәге. Ләкин алар байлык

ен көтүчеләр итеп сурәтләнә. < >й эшен тикшергәннән соң, әҫәр хакында сөйләшү дәвам ш . Түбәндәге сорауларны кулланырга мөмкин: Поэманың төп герое кем? (Хикәяләүче.) Әсәрдә хикәяләүче белән бәйле каршылыкны табыгыз. I \ икәяләүче Печән базары кешеләренә, Кисекбаш, Дию кебек-< каршы куела.) Моңа ничек ирешелә? (Хикәяләүче геройлардан ачы көлә, ,1 ш/ты тәнкыйтьли, кире кага. Сарказм һәм ирония алым-'1,1/ч.г хикәяләүчене уңай герой дәрәлҫәсенә күтәрә.)

Хикәяләүче һәм ул таныштырган геройлар арасындагы ц'рманы билгеләп карыйк. (Печән базары халкы — уйлап щцбылган, юк кайгыга кайгыручылар. Аларның өметләре — Н >\1ит көтү. Шуңа күрә сәүдәгәр-сәясәтчеләр, «идеолог»лар, 41//", чртистлары аларга кәмит күрсәтә дә. Соңгылары — Ки/ш к, надан, бозык. Димәк, хикәяләүче — юк өчен түгел, 1илыкның шушы хәле өчен кайгыручы. Аның емете үз Ниншпешен күргән халыкның үзгәрүенә бәйле.)

Хикәяләүче һәм геройларны нәрҫә берләштерә? (Алар ни/'!./!/./ да — мөселманнар, татарлар, Казан кешеләре, ягъни ти ит/> лҫәмгыяте.)

— Шулай итеп, поэманың сурәтләү объекты нәрҫә? '!'••. масын билгелик. (Татар щәмгыяте. Әҫәр татар щәмгыящ турында. Вакыт ягыннан төгәлләштерелгән, прототип иң* файдаланылган. Шуңа күрә әҫәр XX йөз башы татар ж.т гыяте турында, дибез.)

• Әлеге тема ярдәмендә автор нәрҫә әйтергә тели? (Титпр щэмгыяте — надан-бозык сәудәгәр, сәясәтчеләр, азгын идей логлар, шуларга алданып, ялганчы-артистларга ишаның яшәүче халык та, әлеге хәлне күреп, шуңа борчылучылащ да ул.)

• Авторның мөнәсәбәтен ачыклыйк. (Автор халык н ы алдаучыларны һәм аның алданып яшэвен тәнкыйть итЦ кире кага.)

Дәреснең калган әлешен «Г. Тукайның «Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш» поэмасында хикәяләүче һәм автор* дигән яҙма эш ярдәмендә материалны ныгытуга багышларгм мөмкин.

Өченче дәрес поэманың иждт юнәлешенә, агымына кагЫ лыр. Ул укытучының әҫәр язылу тарихы хакында сөйлән* белән башлана. Аның назыйрә жанрына каравы билгелоп.к Жанр таләбенә нигеҙләнеп, әҫәргә фантастик алымнар килеп керүе ачыклана. Эҙләнү методы үҙәктә тора.

Иж,ат агымы хакында сөйләшү мондыйрак сораулар ярд.» мендә башкарыла ала:

— Автор тормышны кайсы яссылыкта сурәтли? (Т$Я кыйди.)

• Төп сурәтләү объекты булган геройларга авторның мөнәсәбәте нинди? (Алардан ачы, үткен көлә.)

• Геройларны һәм тирәлекне укучы күз алдына бастыру өчен, автор нинди алымнарга мөрәжәгать итә? (Ирония, сарказм, санап киту, чиктән тыш арттыру.)

• Тормышны тәнкыйди сурәтләү һәм без карап киткең алымнардан файдалану сатирик әсәрләргә хас. Әҫәр тулысы белән шушы юнәлештә язылган. Димәк, Г. Тукайның «Печ.ш базары, яхуд Яңа Кисекбаш» поэмасы — сатирик әҫәр.

• Поэма тормышны үзенә охшатып сурәтлиме, әлл# хыялдагыча күрсәтәме? Моңа ничек ирешелә? (Тормышны үзенә охшатып сурәтли. Бу —реалистик әҫәр. Урын, вакыт ның төгәллеге, геройның прототиплары булу ярдәм итә.)

Авторның тәнкыйтьләү объектларын һәм сәбәбен барлап карыйк. (Тәнкыйть утына татар тормышында.-һ! төрле катламнар эләгә. Сәүдәгәр-сәясэтчеләр — надан, бозыЩ Щинечкеч, үз мәнфэгатълэрен генә кайгыртучылар. Печән |м шры халкы — кәмит көтеп, вак эш белән йөрүчеләр. Шә-Щгртләр— байлыкның күл төбеннән чыгуын көтеп яшәү-ч, ■■/,»/». Нәтищәдә, автор миллэтне үз артыннан ияртеп $щтр, аңа ярдәм кулы сузар һәм юл күрсәтер, киләчәге булыр Щршсләрнең үз өҫләренә йөкләтелгән вазифаны үти алмая-ЩВЫН иҫкәртә.)

Әсәрдә авторның гуманистик идеаллары чагылыш Һшканмы? Бу юнәлештә ачкыч булырлык сүз — образлар нчрпмадымы? (Автор тормышны үз идеалы яктысында Щфнкыйтъли. Хикәяләүче — шул идеалның бер кисәге. «Шат-\ЫК» һәм «кайгы» сүзләре ачкыч була. Поэмада халыкның Ниигысы да, шатлыгы да кәмит белән бәйләнгән. Авторның ч ч,и т ы контекстында шатлык һәм кайгының милләт ышы белән тоташ булырга тиешлеге аңлашыла.)

Автор тормыштагы кимчелекләрнең сәбәбен нәрсәдә I? (Тирәлектә. Халык, надан һәм бозык кешеләрне изге-I нитерен, алар әкиятенә ышанып яши.)

Шушы сыйфатлардан чыгып, иждт агымын ачыклап | нрыйк. (Әҫәр тәнкыйди реализм ищат агымы кысаларында

1.-11Н.)

Укучыларның мөмкинлекләренә карап, әңгәмә дәвам итә. Мисолән, хәҙер рус әдәбияты дәреслекләрендә Н. В. Гоголь И I ңтына мөнәсәбәтле сюрреализм төшенчәсе киң кулланыла.

| пьнең «Нос» повестендагы борын сюрреалистик образ

пи и карала. Димәк, укучылар бу материалны үзләштергәннәр

Кисекбаш образының да сюрреалистик икәнлеген

н. I иртергә мөмкин.

Л ч 1.1 р дан әҫәргә кагылышлы төп нәтижәләр, укучы иҫендә ырырга һәм белергә тиеш мәгълүмат дәфтәргә яздырыла.

11 от и ж,ә л әр

I Г. Тукайның «Печән базары, яхуд Яңа Кисекбаш» поэ-мм1 1.1 1908 елда языла һәм китап булып баҫылып чыга, ч Iда Iилары тарафыннан бик ж,ылы кабул ителә. '. Әсөр борынгы (XIII йөз) шигъри ядкәрләрдән «Кисек-

китабы»на назыйрә рәвешендә язылган. Поэмада эпик

1.ШГ1ЛЧ өҫтөнлөк итә: әҫәр сюжетлы. Нигеҙендә Печән ч 1.1 п да «булган» вакыйгалар ята. Дию пәрие бер кешенең т(Ч1 ашый, малаен кабып йота, хатынын коега алып и китә. Әлеге кешенең башы — Кисекбаш, Печән база-I килеп, үҙенең кайгысын сойли. Цирк батыры Карәхмәт ■ I к н ин- ж,иңә, Башны гәүдәсе белән ялгый, яшь егеткә әйләндерә. Бу фант* тик сюжет авторга татар тормышындагы аерым катлв кешеләрне тәнкыйтьләргә һәм халыкның әкият-кәмитларр алданып яшәвен күрсәтергә ярдәм итә.

3. Поэма — тәнкыйди күҙлектән язылган, сатирик әпф Автор татар идеологлары, сәясәтче, сәүдәгәр, мулла-ишапим рының ж,ыелма образларын тудыра. Аларның прототип ларына да ишарә ясый. Дию — фирка оештырган Гайн| Вәисев, Камчылы ишан — Габдессаттар Хуждев. Садри Макоу ди, төрек көрәшчесе Карәхмәт, Ибраһим (Касим шәһәрен п, ш), Баһаветдин Вәисев исемнәре ишетелә. Әсәрдәге вакыйгя -Г. Вәисевнең сәүдәгәр хатынын урлавы да тормыштан алын* ган. Шуңа күрә әҫәр XX йөз башы татар тормышындагы тиҫкәре яклардан көлү булып яңгырый.

4. Әҫәр тәнкыйди реализм кысаларында иждт ител г. н I Автор татарлардагы сәүдәгәр-сәясәтчеләр, идеологлы м | дәгъва итүчеләр, шәкертләр, Печән базары халкы катлям-нарын тәнкыйтьли, бу хәлләрдә халыкны-тирәлекне гаенля итеп күрсәтә һәм татарлар кәмит кайгысы һәм шатлыгы белән түгел, милләт кайгысы һәм шатлыгы белән яш»рр# тиешләр дигән фикер аңлашыла.

5. Поэма Тукайны сатира остасы итеп таныта. Автор ирония, сарказм, чиктән тыш арттыру, санап китү алы мим рына мөрәж,әгать итә. Әҫәр көлдерә, көлке артына зур фикер ләр дә яшеренгән.

Дәреснең калган әлешен яҙма эшкә әҙерлек төсси I | уздырырга яки Г. Тукайның сатирик шигырьләрен өйрәпүы багышларга була. Соңгы вариант көчле укучылар белвИ эшләгәндә, Г. Тукай иждты хакында тирәнтен мәгълүмат бирү ягыннан отышлы. Бу очракта поэма да шагыйрь сатирасы ның бер әлеше, югары ноктасы кебек аңлатыла.

Шулай итеп, без караган миҫалда эпик башлангыч ял ря чыккан поэмаларны анализлау схемасы күзаллана башляды Вакыйгалылык, сюжет беренче катлам эчтәлекне, антор фикере-мөнәсәбәтенең сәбәбен тәшкил иткәнгә күрә, мондый әсәрне анализлау сюжет бирелешен ачыклаудан, аңа яптор мөнәсәбәтен табудан башлана. Әсәрнең жанрын, иж,ат юн»Л1 шен, методын билгеләү исә аңа тулы бәя бирергә, әдоби эстетик хасиятләрен аңларга ярдәм итә.

Г. Тукайның без югарыда карап үткән поэмасы А. Эз дуллин ж,итәкчелегендә теҙелгән программада VII сыйнмф очен тәкъдим ителә. Шушы ук дәреслектә Ф. Кәрим и. «Кыңгыраулы яшел гармун» поэмасы — лирик башланы.п 190|.| чыккан әҫәр урнаштырылган. Аны анализлауның үз |н ибе, сере бар. Лирик башлангыч алга чыккан әсәрдә сюжет түге.г бәлки (Мпозицион алымнар әһәмиятле роль уйный. Поэмадагы 1|шкәт, үсеш-үзгәрешләр дә каршылыкның төенләнүе, үсүе, ары ноктага жңтүе һәм чишелүе кебек бармыйча, хис-1н р(>шләр һәм мөнәсәбәтнең алмашынып торуы төсен ала.Уоәргә мөрәж,әгать итик. Композицион яктан, поэма өчыр текстын үз эченә ала. Биредә төп композицион алым —ау. Әҫәр башында автор хикәяләүне урын һәм вакытII11нан төгәлләштерә: сугыш вакыты һәм госпиталь булуын Р итә. Үҙәк герой — Фазыл белән таныштыра.1)сәр анализлау исә шушы ж,ырларны һәм алар үзләренәш п.фган хис-кичерешләрне ачыклау кебек бара. Беренчеыр Фазылның сөйгәненә багышлана, һәм ул солдат күңе-Н ц» ге сагыну хисен белдерә. Биредә халык жыры ярдәмендәИльләштерү алымы кулланылган. Икенче ж,ыр шулай укы цшрга атап башкарыла, егетләр күңелендәге борчылу, алар-1.1 гагыналармы-көтәләрме дип уйлану хакында сөйли. Икен-|,|.| 1>ның кыз ждвабы белән дәвам иттерелүе раҫлау булыппм.фый. Өченче — егетләр ж,ыры — яңадан бер кат сагыну-(рчылу хисләре, аларның сәбәбе хакында сөйли. Ләкин бу| ■ I • I;I яңа хис килеп керә: ул — гомерне Ватанга багышлау'а,>п горурлану, жңңүгә һәм исән кайтуга ышаныч, өмет.Шул рәвешле, әҫәр композициясенә игътибар итеп, без| и ын, идея эчтәлеген ачыклый алабыҙ. Мондыйрак мар кулланырга мөмкин:

Осәрдәге өч ж,ыр кемнәрнең хисләрен, өметләрен ачык-н ш ' ( Госпиталъдә ятучы, яңадан сугышка китәргә щыенган 'аш сгетләрнең.)

Димәк әҫәр нәрҫә турында? Аның темасы нинди? (Әҫәр '■//// күңелендәге уй-хисләр, өметләр турында.)

Солдат күңелендә нинди уй-хисләр, өметләр бар соң? ||) беҙгә аны ничек тасвирлый? (Солдатлар сөйгәннәрен .1 11П1,п1, алар өчен борчылып, Ватан өчен көрәшуләре белән "/'1//' шнып һәм щиңүгә ышанып яшиләр, ди автор.)II ин эчтәлеге белән янәшә, әсәрнең эстетик үзенчәлек-I 1р( и да бәяләргә кирәк. Моның өчен авторның сурәтләү| мытына һәм ул кулланган алымнарга игътибар ителә.| , даге сорауларны файдаланырга мөмкин:Фазыл образы ничек тудырылган? (Ул — иң эшчән, иң $иШ1>ң>, ,'армунчы да, щырчы да. Беръюлы өч танкны шарт-• III. Автор аны чиктән тыш арттырып сурәтли.)

— Госпиталь, андагы тормышны күрсәткән детальлә табыгыз. (Бакча, челтэрле кэрнизлэр, кичке щил, ал чел т > пәрдәләре, зәңгәр күк, алтын йолдызлар, ял итеп йөр\ •/> кызлар һ.б. Детальләр бик күп — детальләштерү алы цщ күҙгә ташлана. Барысы да бик матур — бизәү-матурснпни алымы бар.)

• Икенче жырны төгәлләүче Фазыл гңыры әҫәр ахырм тагын бер кат китерелә. Ни өчен? (Әҫәр ахырында ул лиг герой щырына әверелә. Лирик геройның да солдат, сугышчы булуын ассызыклый, щыр һәм хисләрнең лирик геройныкы да икәнен иҫкәртә.)

• ЛҪыр кабатланса да, текстта аерма бар. Нинди асрм» ул, вазифасын аңлатыгыз. (Фазыл кызга багышлап щырлчч! лирик герой укучыга( «дуслар») мөрәщәгать итә. Шуңа күр$ соңгы ике юл автор фикере кебек кабул ителә башлый.)

Бу очракта да әҫәр анализлау иждт юнәлешен ачыклиу белән дәвам итә. «Кыңгыраулы яшел гармун»—романтик поэма, биредә автор чынбарлыкны үз идеалына тәңгәл китерпи яңадан төзи. Ф. Кәрим үҙенең көчле, кыю сугышчы-гсрпП турындагы хыялын гамәлгә ашырырга омтыла, һәм бу хыЯ кан һәм газап тулы госпитальгә, кеп1еләрнең халәтенә каршЦ куела.

Романтик әсәрдә герой гадәттән тыис итеп сурәтләнә. Шуңй күрә автор чиктән тыш арттыру алымына мөрәж,әгать тм Әлеге герой гадәти булмаган шартларга куела. Бизәп-м.п\ райтып, детальләштереп сурәтләнгән госпиталь, таби г. т рәсеме шуңа буйсына.

Әсәрнең игңат юнәлеше аңа киңрәк карарга мәжбүр '" ' Романтик әҫәр, лирик герой белән хисләр уртаклыгыпдн тасвирланган романтик герой — Фазыл, әлбәттә, вакыт ягыЯ нан конкретлапгтырылган сугышчы хис-фикерләрен айту белән чикләнә алмый. Биредә кеше өчен иң кадерле кыйм мәтләр аерып чыгарыла: егетләр мәхәббәт турында жьфлы! лар, ләкин Ватан азатлыгы-ирек өчен көрәш хакына м;>.\.»Г| бәттән аерылуның зарурлыгын әйтәләр. Димәк, автор кяим өчен тормышта иң зур кыйммәт — мәхәббәт һәм ирек булумы исбатлый.

XI сыйныфта И. Юзеевнең «Өчәү чыктык ерак юлгя поэмасы өйрәнелә. Сюжет мондый: лирик герой яшьтәппщ очрата һәм күп еллар элек булган хәлләрне иҫкә төшерә. Оч малай нәни генә елга буйлап көймәдә чыгалар: икесе и иш Фазыл гармун уйный. Ләкин гармунчы малай юл чатыидй көймәдән төшеп кала, башка сукмак сайлый. Ике егет юп\м,\ким итә, тормыш диңгеҙенә чыга. Лирик герой — шигырь МС1.1, шагыйрь, ә дусты Нур — кораб капитаны, Фазыл гына мин. Һәм менә лирик герой аны судта, рәшәткә арасында••Ч'П'П...Сюжет сызыгы өч герой — өч егет яҙмышы булып үсә.\|.||>пың берсе — лирик герой, икенчесе — Нур, өченчесефйиыл. Сюжетның үҙендә үк шартлылык бар: 12 яшьлекилар көймәгә утырып, чишмә буйлап, диңгеҙгә карапчыгалар. Ләкин шагыйрь бу чишмәнең, соңрак Иделнең,шры диңгезнең, гади су гына булмыйча, тормыш икәнлеген/1ч гс.п иҫкәртеп бара.Ч.)чмә әсәрдәгечә, автор юлга чыгуны да, Фазылның төшепIV олешен, юлның авырлыгын да детальләп сурәтли.и- >мадагы вакыйгага метафора итеп кәккүк әкияте китерелә.Сюжет үстерелешеннән чыгып, поэманың темасын билге-|Н1 Әҫәр нәрҫә турында соң? Ул яшьлектә тормыш юлынI ип пау хакында.

Сюжет лирик герой исеменнән сөйләнелә. Хикәяләп, ул Мнпәсәбәт белдереп тә бара, аның хис-кичерешләре дә ачык на. Әсәрнең кечкенә генә баш ламы бар:Балачакта бергә шаулап үҫкән, Яшел чирәмнәрдә аунап үҫкән яшьтәшеңә юллар чатында очрыйсың да берчак сөенәсең...— иш башлаган бу керештә лирик геройның бала чагын сагы-| ги.челеп тора.Лирик герой, таныш йөз күреп, бала чагын иҫкә төшерә1П.М1.1Й. Фазыл быргы уйный, алар көймәдә чинемә койган| ирләрне эҙләргә булалар. Сүз-аваз яңгырашы лирик герой>1><>нең көзгесе кебек бирелгән, тавышлар алышынган иш ч иҫләр дә үҙгәрә. Бу өлөштәге быргы тавышы (туу-туу-шатлык, каядыр ашкыну хисен бик матур бирә К )л бантын тасвирлаган әлештә аның авырлыгын шагыйрь | I ң> аша әйтә:Их!Бер дә генәй нужа күрмәенчә,ир булалмый ата баласы...

Гсройларның икеләнү, борчылу хисен кәккүк кычкыруы ш I ирөнәйтә. Лирик герой алда булачак вакыйгаларны белеп н.1.Ма. Кәккүкнең:

193

Б еләсезме, өзгәләнәм нилектән? Аерылып калдым ялгыз кошлардан, дуслардан,—

дигән сүзләре дә, әкияттәге егет алдындагы тактага язы лги И юллар да шул вакыйганың фажглгале булачагын сиздереп кум, Шуннан соң Фазылның көймәдән төшеп калу урыны китерелә. Төҙәтеп булмаслык хәл, ялгышлык кылыначигм тавышларга салынган: урманда куркыныч авазлар ишетела, бүре улаган, бала елаган кебек, тән кешесе жырлый, кычкыр! да төсле. Ул кирегә китеп бара, Фазылны да үзе белән чакырп Бу куркыныч авазлар лирик геройның шомлануын, борчы луын тоярга ярдәм итә.

Кинәт бөтен дөнья тынып кала (тып-тын сүзен кабатлыЙ әдип). Бу тынлык шомлануны тагын да арттыра. Фазыл кир! китү юлын сайлагач, яңадан тавышлар пәйда була: гармун тавыглы майланмаган арба шыгырдавына кушыла.

Аннан соңгы әлештә ике егетнең юлы тасвирлана. Мои щ инде алдагы кисәктәге моңлану, борчылу хисе юк: а им шатлык, өмет алыштыра. «Их дускай» сүзенең кабатлануы. ат чабышы тавышы, «барабыҙ» сүзенең кабатлануы шуны бирә. Бу әлеш егетләрнең диңгеҙгә килеп ж,итүе белән тәмам лана.

Поэма лирик геройның бүгенгесенә күчә, ул үкенеч хи.. белән тулы:

Их Фазылдан,

Ят яҫыр арбасыннан

тартып алыр идем мин сине...—

ди лирик герой. Әлеге хис әсәрнең ахырына кадәр дәвам ит! Ах, нигә соң шулчак, ах, нигә соң «Мин көймәдән төшмим!» —димәдең?!

Шушы үкенеч соңгы строфада гаепләүгә әйләнә:

Иҫеңдәме? Минем исемдә... Ишетәсеңме, урманда аваз бирә кем анда? Кәк-күк. Кәк-күк! Ике юл бар синең алда,— ди кәккүк.— Кәк-күк! Теләсә кайсын үҙең сайла,— ди кәккүк.— Кәк-күк!Шушы әлеш, соңгы строфалар әсәрдә шагыйрьнең әйтергә и |.и\щ фикерен белдерә: һәркем үз юлын үзе сайларга тиеш, ■ 'I ин сайлаганда ялгышырга ярамый! Ялгыз булырсың, геез булырсың, ди кебек.

( южетлы шигырьдән аермалы буларак, поэма зур әхлакый-фмлсәфи мәсьәләләр күтәрә. Бу әсәрдә дә без ждрдә үз сук-мпп.щны табу, тормыш сынавын үтү проблемалары куелуныиү|).»без.11оэмада, чыннан да, чәчмә әсәрләрдәге кебек вакыйга бар:ич егет ерак юл га чыгалар, берсе, авырлыклардан куркып,| п|»■ китә, адаша, ялгыш юлга керә. Икесе максатына ирешә.Пекин бер вакыйга лирик герой авызыннан, аның күңелешин уздырылып, кичерешләре төенендә бирелгән. Чәчмә•н .1|)дәге кебек, автор урын-вакытны, хәлләр-геройларны!• 1 ш.ләп сурәтләсә дә, әҫәр тулысы белән хис-кичерешләр| п 1.1 п ында, тәэсирле язылган, ритм үзгәрешләре, ассонанс,I" ||||>сн, аваз уйнату алымнары поэмага гажәеп яңгыраш бирә,• II ким лирик башлангычны күтәрә.I..п лада да асыл сыйфатлары белән сюжетлы шигырь яки НОймага якын тора. «Нигеҙендә гад эти булмаган хәл ятучы, I 1" кетның драматик үҫеше күҙәтелә торган лиро-эпик жанр» (Мещерякова М. Литература в таблицах и схемах.— М.: Рольф, 2000.— С. 141). Ул вакыйгалылыкка корыла, еш кына Крпмптик, фантастик хәлләр сурәтләнә. Күп кенә балладалар

■ п I ш х 11 фактларга ишарә ясый яки халык легендаларына, рииалтьләренә нигеҙләнә. Жанр сюжетка ия, анда геройларцписәт итә, вакыйгалар кабатлануы еш очрый. Аны анализ-•чгәлекне, вакыйгаларны күзәтүдән башлана.Валладада, башка лиро-эпик жанрлар белән чагыштыр-И1ИД11, каршылык үткенрәк, ул ниндидер зур төшенчәләр,| ни.шулар, идеяләр белән бәйле булырга мөмкин. Каршы-1Ы1 1 .1 кергән яклар, геройлар турында сөйләшү, аларны>ү шул идеяләрне аңларга ярдәм итә. Мәҫәлән, И. Юзе-■ имеп, «Йолдыз кашка турында баллада»сында батыр генерал, йо | -1.1,13 кашка илбаҫар белән каршылыкка, көрәшкә керәләр. I" |им1че вакыйгада Йолдыз кашка иярендәге генерал доп1ман 1» |ш алыша, ләкин илне яклап һәлак була. Аннары Йолдыз тимка (|>ап!ист генералын ияреннән алып ыргыта. Бу кар­ им -п ы к. та Йолдыз кашканың үлеме белән төгәлләнә. Ләкин " 1Тыр генерал һәм Йолдыз кагпка исемнәре ж,ыр булып яши.

ш >к,ир өчен көрәшеп үлү — иң бөек ж,ыр, батырлыкка > ичмпгап һәйкәл. Мондый батырлык онытылмый, онытыл-1М иде, ди лирик герой:

195

Чордан чорга барсын генерал, Йолдыз кашка күккә омтылсын!

Каршылыкка керүче якларны шагыйрь бик үзенчәлп. I сурәтли, эпик һәм лирик алымнарны бергә куллана. Дошман ны «тиңсез гаскәр» эпитеты, «тимер ташкын», «тимер бож,ри метафоралары белән атаса, илне яклаучыларны тимердоп д нык итеп күрсәтә:

Бу нинди хәл: ат та буйсынмый, Агач, тимер сына,— ул сынмый.

Эпик детальләр дә житәрлек. Генерал белән атның Урал дан килүе, сугышта иң алдан йөрүе, дошманның генера атына хужа булырга теләве, атка солы да ж,итә дип сананы шунд ыйл ард ан.

Сюжет бирелешендә үк чиксез арттыру, хыялыйлык күр! неп тора: ат дошманга каршы көрәшә. Моны шагыйрь сүлл.ф белән дә әйтеп бирә: «Илдәрендә ат та буйсынмый» дпг.ш афоризм куллана.

Баллада лирик геройның хис-кичерешен, мөнәсәбәтен чагылдыра. Беренче өч строфада дошманга нәфрәт х иге бирелсә, ул горурлык хисе белән алышына. Шулай итеп. баллада туган ил азатлыгы өчен көрәшүче батыр генерал һ.»м Йолдыз кашка турында. Батырлык онытылмый, жыр бул ы н яши, д и кебек шагыйрь.

И. Юзеевнең «Бакчачы турында баллада»сы да драматик вакыйгага корылган. Каргалган ж,ирдә бакчачы карт бакч| үҫтерә, матурлык тудыра. Ләкин беркөнне бакчага еланмлр ияләшә, алар былбыллар артыннан килә икән. Бакчлчм былбылларны аулап бетерә, еланнар да китә. Ләкин бакч| тына, бакчачы үкенеп бетә алмый... Бу — балладаның ЭПИК ягы, эчтәлеге. Текст өч өлегдкә бүленә кебек. Беренчесенд.» картның бакча үстерүе, ул тормышчан детальләр ярдәмшди күрсәтелә:

Кайчандыр бу урын Каргалган ж,ир булган, Таш атып, ут чәчеп Тетрәгән, убылган. Язгы кар сулары Чел терәп акмаган, Узучы кошлар да Кунар жир тапмаган.

196

Көннәрдән бер көнне Бакчага карт килде, Иелде, көрәге Ташларга төртелде.

Икенче әлештә — шушыннан килеп туган хыялый хәл пи 1,114-п әйтү, символлар белән таевирлана:

...Чү, ни бу? Әллә соң Күҙенә күренә? Гөлләргә, тирәккә Еланнар үрелә. Шаштыра аларны Өҫтәге былбыллар, Богаулый тирәкне Еланнар — чылбырлар. Хак сүзме? Ишетә Ул күрше картыннан: «Еланнар киләләр Былбыллар артыннан».

Ку кисәк легенда кебек тәэсир калдыра, эчке мәгънә үзе ,| шриклыкның беренче урында торуы хакында сөйли. тга матурлык артыннан явызлык килә. Карт, явыз-11.П тин котылу өчен, матурлыкны юкка чыгара.

I \у ике өлешне, эпик һәм лирик башлангычны өченче әлеш

ш. Карт матурлыкны юкка чыгаруына үкенә, явызлыкка

Нй|)1пы көрәшергә кирәклекне аңлый. Бакчачының хатасы ними, ташта гөл үстерүе хакындагы данны күмеп китә.

һар балладага да героик вакыйгалылык хас түгел, кайчак

инр үҙәгендә романтик рух белән өретелгән, югары пафос

'•' Iш сурәтләнгән һәм заман аһәңен чагылдыра торган

п.пи-көнкүреш вакыйгалары ята.

Валладаның үткен каршылыкка корылуын әйткән идек

■. Романтик пафос каршылыкка керүчеләрне уңай һәм

»ре геройлар итеп таевирларга мәжбүр итә. Уңай герой

п' персонажына охшаш. Автор аның бер-ике сыйфатын

игеп сурәтли. Генерал һәм Йолдыз кашка батыр, кыю

илар, бакчачы карт — тырыш, «ташта гөл үҫтергән»

М. ЗҢәлилнең «Кызыл ромашка»сында, Ф. Кәримнең

■Тимер һәм тимерче» балладасында да батырлык сыйфаты I чыга.

Увөбез караган балладаларда без тиҫкәре геройлар буларак ып, фашист генералы, еланнар белән очраштык. Чыннан

Чордан чорга барсын генерал, Йолдыз кашка күккә омтылсын!

Каршылыкка керүче якларны шагыйрь бик үзенчәлп I сурәтли, эпик һәм лирик алымнарны бергә куллана. Дошмпн ны «тиңсез гаскәр» эпитеты, «тимер ташкын», «тимер бож,Р» метафоралары белән атаса, илне яклаучыларны тимердон д нык итеп күрсәтә:

Бу нинди хәл: ат та буйсынмый, Агач, тимер сына,— ул сынмый.

Эпик детальләр дә ж,итәрлек. Генерал белән атның У р; п дан килүе, сугышта иң алдан йөрүе, дошманның генера атына хужд булырга теләве, атка солы да ж,итә дип санавыи шунд ый л ард ан.

Сюжет бирелешендә үк чиксез арттыру, хыялыйлык күрв неп тора: ат дошманга каршы көрәшә. Моны шагыйрь сүзл»р| белән дә әйтеп бирә: «Илләрендә ат та буйсынмый» д,\м\>ч афоризм куллана.

Баллада лирик геройның хис-кичерешен, мөнәсәбәтен чагылдыра. Беренче өч строфада дошманга нәфрәт хисе бирелсә, ул горурлык хисе белән алышына. Шулай иген, баллада туган ил азатлыгы өчен көрәшүче батыр генерал һ.»м Йолдыз кашка турында. Батырлык онытылмый, жьгр бул 1.1 н яши, ди кебек шагыйрь.

И. Юзеевнең «Бакчачы турында баллада»сы да драматик вакыйгага корылган. Каргалган ж,ирдә бакчачы карт бакч| үҫтерә, матурлык тудыра. Ләкин беркөнне бакчага ела т т р ияләшә, алар былбыллар артыннан килә икән. Бакчачы былбылларны аулап бетерә, еланнар да китә. Ләкин бакЩ тына, бакчачы үкенеп бетә алмый... Бу — балладаның эпик ягы, эчтәлеге. Текст өч өлеп1кә бүленә кебек. Беренчесенд>> картның бакча үстерүе, ул тормышчан детальләр ярдәменд.> күрсәтелә:

Кайчандыр бу урын Каргалган ж,ир булган, Таш атып, ут чәчеп Тетрәгән, убылган. Язгы кар сулары Чел терәп акмаган, Узучы кошлар да Кунар ж,ир тапмаган.

196Көннәрдән бер көнне Бакчага карт килде, Иелде, көрәге Ташларга төртелде.

11 кенче әлештә — шушыннан килеп туган хыялый хәл пи I,поп әйтү, символлар белән тасвирлана:

...Чү, ни бу? Әллә соң Күҙенә күренә? Гөлләргә, тирәккә Еланнар үрелә. Шаштыра аларны Өҫтәге былбыллар, Богаулый тирәкне Еланнар — чылбырлар. Хак сүзме? Ишетә Ул күрше картыннан: «Еланнар киләләр Былбыллар артыннан».

Ву кисәк легенда кебек тәэсир калдыра, эчке мәгънә үзе ,| шриклыкның беренче урында торуы хакында сөйли. I тга матурлык артыннан явызлык килә. Карт, явыз-

ан котылу өчен, матурлыкны юкка чыгара.

Ну ике өлешне, эпик һәм лирик башлангычны өченче әлеш ИЛгый. Карт матурлыкны юкка чыгаруына үкенә, явызлыкка | п|)1пы көрәшергә кирәклекне аңлый. Бакчачының хатасы

ш, ташта гөл үстерүе хакындагы данны күмеп китә.

11.)|> балладага да героик вакыйгалылык хас түгел, кайчак канр үҙәгендә романтик рух белән өретелгән, югары пафос

I оурәтләнгән һәм заман аһәңен чагылдыра торган

п.! ш-көнкүреш вакыйгалары ята. Валладаның үткен каршылыкка корылуын әйткән идек

■. Романтик пафос каршылыкка керүчеләрне уңай һәм

>ро герой л ар итеп тасвирларга мәэңбүр итә. Уңай герой

п¹ персонажына охшаш. Автор аның бер-ике сыйфатын

игеп сурәтли. Генерал һәм Йолдыз кашка батыр, кыю

илар, бакчачы карт — тырыш, «ташта гөл үҫтергән»

г, М. 5Ңәлилнең «Кызыл ромашка»сында, Ф. Кәримнең

и|> һәм тимерче» балладасында да батырлык сыйфаты

I ч 1.1 га.

өбез караган балладаларда без тиҫкәре геройлар буларак

иш, фашист генералы, еланнар белән очраштык. Чыннан197

да, балладада тиҫкәре герой күп очракта символик, аллегорик характерда бирелә.

Баллада үҙенең шигъри, ритмлы, жңтез сөйләме, күчо-релмә мәгънәләргә, символик-аллегорик образларга байлыгм, тел-сурәтләү чаралары ягыннан лирик төргә якын, лирик башлангыч кочлерэк.

Лиро-эпик әсәрләр һәрвакыт шигырь формасында бирел мәскә дә мөмкин. Мәктәп программасында шуның ачык мпеп лы — нәҫер. «Нәҫер (гарәпчә «проза», «чәчеп жңбәрү» мәгъМ сендә) — гадәттә кечкенә күләмле, эмоциональлеге, ритмик теҙелеше белән шигъри сөйләмгә якын булган, лирик-патепп. характердагы проза әҫәре» (Әдәбият белеме сүзлеге. Төз.-рвД А. Г. Әхмәдуллин.— Казан: Татар. кит. нәшр., 1990.— 125 (">.).

Сөйләме чәчмә булса да, эчтәлек ягыннан нәҫер күләмле лирик әсәрне хәтерләтә. Аның нигеҙендә геройның киерепке, тирән хисләре ята. Миҫал өчен, Г. Кутуйның «Сагыну» нәсв рен алыйк. Әсәрнең лирик герое — сугышта чит илгә к инем житкән сугышчы, солдат. Әҫәр аның сагыну хисен сурәтлИ) соңгы юлларда ул хис ярату, кайтуга ышаныч белән альшл.пш. өмет булып яңгырый.

Лирик герой туган илен сагына. Ләкин туган ил тәтеп чәсен ваклап, шагыйрь шушы хисне тудырган сәбәплприе аерып-аерып бирә. «Сагындым, бик сагындым сине, туган ил!| дигән гыйбарә нәсерне биш әлешкә бүлеп куя. Берепче киҫәктә лирик герой чит илдәге матур гөлләрне телгә ш ш, үз иленең энж,е чәчәкләрен, хәтта әрем иҫләрен сагыну ми әйтә. Чит илдәге чәчәкләрне туган ж,ир әреме белән чап.пп тыру, мондагы чәчәкләрдән сулыш кысыла, әрем исе ДӘВ1 булыр иде дигән гипербола әлеге сагынуның тирән икәнлеген күрсәтә.

Икенче әлештә лирик герой «Үз туган илемнең боры н г м Иделен, тын Донын, якты Арагвасын, шигъри Дим буйларын сагынам» дип белдерә, елга һәм чишмә суларын сагынуыи сөйли. Монда да чиксез арттыру алымы бар: сулар сусавымны баса алмый, үз чишмәбезнең бер йотым суын П1ирбәт теп эчәр идем, д и лирик герой.

Өченче әлеш матурлык турында. Нинди генә матур жңрлор булса да, лирик герой аларны үз илендәге гүзәллек бел.ш чагыштыра алмый. Ул матурлыкны, табигать гүзәллеген сагына, «Синдәгедәй илаһи матурлык, синдәгедәй шагыйр.пы мөһабәтлек бер ждрдә дә юк, туган ил!» дип раҫлап куя.

Дүртенче киҫәктә үз халкын, туган ил кешеләрен сагыну тасвирлана. Автор чит илләрнең кешеләрен, аларның кунаи •п.ишыгын мактый, шушы чагыштыру аша сагыну хисен

-ш да көчлерәк итеп бирә.

Ипшенчесендә — туган илне, ата-баба корган нигезне

-Iму ярылып ята. Бу әлештә сагыну хисе иң биек нокта-

• мни ж,итә, ул шулкадәр көчле, күңелдә сыеп кала алмый — ■|■ 1.11> булып тышка атыла. Соңгы әлештә лирик герой са- \пың ярату билгесе икәнлеген сүзләр белән әйтеп бирә:

< ние сагынган саен, миндә көч-дәрт арта, рухым канатлана. Чит илдә йөреп мин ачык аңладым: ...кеше өчен үз иленнән

| | плгерәк, үз иленнән дә кадерлерәк, үз иленнән дә гүзәл-|.н ил дөньяда юк ул». Сагынуны кайтуга ышаныч белән ИЙли. Бу кисәк авторның әйтергә теләгән фикерен күрсәтеп

ШрП.

Нпсернең темасын «Туган илне сагыну турында» дип "н |гелибез. Автор нәрҫә әйтергә тели соң? «Туган илне сагыну НН1.1 чиксез ярату хакында сөйли» ди, әлбәттә. Проблемалар

• фнк, сугышчының туган илен сагынып яшәвен, туган н тең, иң газиз, изге ж,ир икәнлеген, солдатны илгә кайтуга Мшиныч яшәтүен билгелибез.

Нөсер — эмоциональ, хисләрне тирәнәйтү өчен бик күп |ЛЫМнар кулланыла. Мәҫәлән, «Сагындым, бик сагындым

-. туган ил!» гыйбарәсенең кабатлануы, ж,өмләнең үз

ндә «сагындым» сүзенең «бик сагындым» рәвешендә кабат-

ИйНуы, туган илгә риторик эндәшү, чит щирләрне дә матур ирлап, аны туган ил белән чагыштыру шундыйлардан..•сир ритмга, көйгә салынган. Моңа инверсия — сүзләр-Щ и гадәти тәртиптән үҙгә урнашуы ярдәм итә: аерым|ргә басым ясалып, үзенчәлекле аһәң барлыкка килә.¹ I.) төзелеше, хәтта эпитетлар да үз өстенә шушы вази-И.1 ила.■•Мпи» исеменнән сәйләп, лирик геройның шәхси сагынуИ1 си тасвирласа да, р, гомумиләштерү ясап, солдатның,гышчының, чит илдәге кешенең сагынуы хакында сөйли.I .т, очен авторга эпик детальләр ярдәмгә килә. Ул үз

• |'ин тобәгендә шигъри Димне генә түгел, Донны, Арагваны П'ына, Эльбрус, Казбек тауларының матурлыгын күңе-'• II I■> йортә, туган ил дигәндә, Кызыл мәйданны телгә ала, |р ярдәмендә туган илнең гомумиләштерелгән образын ■ |ырп. Лирик геройның үзе турында мәгълүмат бирмәве, , к Н1 клгылышлы, шәхси детальләрне карамавы да гомуми-

срүгә китерә.

Шулай итеп, яҙылышы белән чәчмә булса да, эчтәлеге, хис-| ни решлэр тирәнлеге, файдаланган алымнары белән лириктәҫәр — нәсерне мәктәптә анализлау лирик әҫәр өйрәнүгә я н ми тора.

Үҙенең күпкырлы, күптармаклы, шәхси моментлы рм Ы күтәрә торган булуы белән, шигъри әҫәр анализында төр, жннр сыифатлары да, хәтта һәр шигырьнең үз үзенчәлекләре щ зур әһәмияткә ия. Ләкин лирик һәм лиро-эпик жанр сыйфаТ лары бу нәфис әсәрләрне шигырь, поэзия буларак тикшерер' • », балаларны да әдәбиятның бу төрен аңларга һәм яраты|ин өйрәтүгә хеҙмәт итәр д ип уйлыйбыз.

4. Укып кичерергәме, бүлгәләп тикшерергәме?

Лирик әсәрне мәктәптә укыту рәвеше — гел бәхәсләр уятып килгән, каршылыклы әлкә. Бер төркем методистлар лирик әсәрне кичереп, сәнгатьле уку, яңгыраш белән укучы күңелөнв тәэсир итү әһәмиятле дип ҫаный. Икенчеләр анализ эшем башкармыйча, баланы да шигъри әсәрне тикшереп аңларЩ өйрәтмичә укыту нәтижәле түгел дип белдерә. Гасыр башында ук кабынып киткән бу бәхәсләр бүген дә, әледән-әле, ж.әелМ ала, үҙен сиздереп тора.

Без дә лирик әсәрне өйрәнү баскычлары мәсьәләс! п.* тукталып, бу өлкәдә үз карашыбызны күрсәтербез.

Кереп1 дәресләр — лирик әсәрне аңларга, тоярга, кабул иторсм әҙерләү. Биредә «дәрес» сүзе урынлы түгел, ләкин ниндпдец әҙерлек эше, 5 минутлыкмы ул, 15 минутлыкмы кирәк.

Лирик әҫәр — өйрәнү-аңлау очен катлаулы, авыр, диден Чыннан да, П1игырьне анализлау очен андагы хис-кпчс решләрне аңларлык итеп укучы күңелен әҙерләргә, «көйләрпм кирәк була. Чөнки лирикада тупланган эмоциональ хам.п, хис-кичереш байлыгы укучылар өчен «чит», алар, кешед.не күңел дөньясыннан бигрәк, реаль тормыш белән кызыи сыналар, үзләре кичереп карамаган хисләргә игътибар! ыа булалар.

Шулай итеп, лирика белән бәйле дәреснең кереш баскычм шигырьне кабул итү өчен укучыны эмоциональ әҙерләүпг сорый. Ул кайчакта, укучылар элек кичергән халәткә мора жәгать итеп, эмоциональ хәтерне жднландыра (бигрок ти пейзаж лирикасы белән бәйле дәресләрдә), я булмаса шагыйрь һәм шигырьнең тууына кагылышлы мәгълүматлар белей таныштыруга багышлана (гражданлык, сәяси лирика я һ и күңел шигъриятенә караган шигырьләр уку алдыннан). В2ш кына музыка, рәсем сәнгате әсәрләре дәрескә эмоциональ фон•йый. Сүзләрнең лексик-семантик мәгънәләрен аңлату, тари-■, өдәби аңлатмалар бирү, сүзлек эше, укучыларга аңлаешсыз (цигай әдәби-гомумкультура төсендәге аңлатмалар да әсәрне \м.|й башлаганчы ук балаларга ж,иткерелсә яхшы. Чөнки барышында игътибарны мондый нәрҫәләргә бүлү ши-Мрьне бербөтен итеп кабул итәргә комачаулый, аннан алган

тнксирләрне тарата.

Кереш дәресләрдә укучы күңелен шигырь кабул итәргә •иерләү өчен бик күп иждди алымнарны файдаланып була. Цврес башында ук шагыйрьнең сыйныфта тикшерелә торган түгел, башка шигырьләрен уку, шулар белән укучы күңелен щулап алу» мөмкин, укытучының, гомумән, шигырь, аның •пюсире хакында сөйләве, үзе яраткан шигырьләр укуы да ЁМесатка ярашлы. Шигырь язу эше, аңа этәргән сәбәпләр к ш;ында фикер алышу яки шул сәбәпне аерып алып, сөйләшү Vддыру да мөһим. Мәҫәлән, әгәр Х. Туфанның «Чәчәкләр I'итерегеҙ Тукайга!» шигырен өйрәнергә ж,ыенабыз икән, \ г. үчыларның Тукай туган көндә бу һәйкәл янына бару лары, Иинди тәэсирләр — уйлар туу хакында нигә сәйләтмәҫкә.

Кереш дәрестә шагыйрьнең автобиографик яҙмаларын уку /|м кызыклы. Мәҫәлән, Х. Туфанның әнисе табигатьне жднлы итеп күрергә өйрәтүе хакындагы иҫтәлеген уку аның таби-рктькә мөнәсәбәтен, натурфилософик шигырьләрен аңлауга |Чкыч була ала, укучыларны әлеге иждт белән якыннанрак

щнышуга этәрә.

Кереш әлештә үк шагыйрьнең иждди өслүбенә игътибар ЮЯвлтеп, әсәрләреннән өзекләр уку белән башлап ждбәрү дә чпр,»нелә торган шигырь белән танышканда ук язу үзенчә-Мклөрен барларга ярдәм итә, игътибар һәм кызыксынуларын

■рә.

Лирик әсәрләрне укуның үз нечкәлекләре бар. Лирик әҫәр, Күләм ягыннан кечкенә булганга, бик сирәк очракларда гына • укырга биреп ждбәрелә. Бер дәрестә 2—3 шигырь өйрә-МЛГӨндә, югары сыйныфларда күзәтү яки монографик тема-пар эчендә каралганда, я булмаса мөстәкыйль уку-анализлау «е к 'н тәкъдим ителгәндә генә шигырьне өйдә укырга кушып ||ү 1:1. Башка чакларда лирик әҫәр белән сыйныфта әсәрне п мил из л ар алдыннан гына таныштыру яхшы. Бу шарт ши-рырьдөн алган тәэсирнең-тойгының югалмавы, әйтелүе, ана­ма катнашуы өчен дә кирәк.

Керенче тапкыр танышу вакытында шигырь укытучы гара(|)ыннан сәнгатьле итеп яттан укыла. Бу укуны аңлат­ма пар белән бүләргә ярамый. Әгәр әҫәр эчендә аңлату таләпителгән урыннар, с үҙлек эше бар икән, алар шигырьне ук ы й башлаганчы тикшерелергә тиеш.

Бер кат уку лирик әсәрне аңлау өчен ж,итеп бетми. Күм әсәрләрне ике-өч кат тыңлау укучыга тирәнрәк тәэсир ит Шунлыктан икенче кат шигырьне магнитофон тасмасынмлн тыңларга, я булмаса матур, йөгерек укый торган баладон кычкырып укытырга мөмкин. Ләкин укучыларны сәнгатьлв тиз укырга өйрәтү максаты белән, бүлдереп берничә укучыдлп. яки уку тиҙлеге түбән булган кешедән укытырга киңәш ителми. Бу эшләрне бары тик шигырь анализлаганнан п>ң гына башкару зарур.

Шигырьне укыганнан-тыңлаганнан соң, нәни генә паум һәм аннан алган тәэсирләр турында сөйләшү-фикерләшү кирәк була. Бу эш шигырь тудырган тойгыны, күҙаллаумы әйтеп бирергә өйрәтә, анализның беренче баскычы да булми тора.

Шигырь анализлау өчен әңгәмә, бигрәк тә эзләнүчән әңгәм.» ысулы уңайлы, дидек. Гадәттә шигырьдәге кичереш укучы тарафыннан интуитив билгеләнә, аны төгәлләштерү исә әлеге хисне тудырган сәбәпләрне ачыклау барышында башҡарыла. Дәрес, интуитив табуга ирешкәнче, укытучы балалар белом бергәләп кичереш образын билгеләү өстендә эшләргә, сораулш биреп, аларга кичерешне төгәл әйтүгә ярдәм итәргә тиецй Укытучының дәрес интонация белән укуы, яки укучылнр белән бергәләп әсәрне нинди хис белән укырга кирәк л е ген ачыклау да шушы максатка хеҙмәт итә.

Лирик әсәрләр шагыйрьнең хис-кичерешләре, мөнәсәбәте, бәясе турында сөйли, дибез. Ләкин бу хис-кичерешләр, бәя шагыйрьнеке генә түгел, сәнгать аларны гомумиләштерен. типиклаштырып күрсәтә. Лирик герой образы шушы гомуми ләштерүләргә ярдәм итә дә инде.

Мәктәп анализында лирик әсәрнең нигеҙендә яткан кичв решнең һәрвакыт лирик геройныкы булуына басым ясали: лирик герой — шагыйрь тудырган, үзенчәлекле хисләргә щ образ. Ләкин ул шагыйрь образына тәңгәл түгел. Бары ти г. шулай аңлатканда, шушы юнәлешне саклаганда гына лирик әсәрләрне сәнгать тәре буларак өйрәтергә мөмкин.

Югары сыйныфларда, бигрәк тә сәяси, гражданлык лири касын яки күңел шигъриятен тикшергәндә, шигырьдәге биографик моментлар, андагы тойгыларның шагыйрь халәте белән тәңгәл килүе турында материалдар бар. Безнеңчә, бу мәгълүматлар да шигырьне, андагы хис-кичерегаләрне туры уры шагыйрьнеке итеп түгел, бәлки шагыйрь лирик"1"'и образын тудыруга катнашып киткән материалларII трак күренергә, файдаланалырга тиеш. Әлбәттә, әлеге[Ирик геройны тудырган шагыйрь аның кичерешләре, мөнә-" аша үз карашлары, бәясе, тойгылары турында да сөйли,, и м дулкынландырган, уйландырган хисләрне щырлый.I н ин ул хисләр шагыйрьнеке генә түгел, алар объективК'ккэ ия булалар.Шунысын да иҫкәртергә кирәк: башлангыч сыйныфлар-■алалар бакчасында, кагыйдә буларак, балаларның үз(мш.ясына кагылышлы шигырьләр өйрәнелә. Ә алар, бел-I ни'безчэ, ниндидер сюжетка, герой турында сәйләүгә,|рга корылалар. Хис-кичерешләргә бай шигърият бары —VI сыйныфлардан башлап кына бала дөньясына керә"ч .1Й. Шуңа да бу сыйныфларда шигырь тикшерү өйрәтүп ала.Мәктәптә һәр лирик әсәрне өйрәнү аның үзенчәлекләренин |геләү белән үрелеп бара. Түбән сыйныфларда бу эшЦ1И1 мрьләрнең матурлыгын, үзенчәлекле сыйфатларын күрер-1арны тирәнрәк аңларга ярдәм итсә, югары сыйныфларда,нишан тыш, язучы стиле, иждтының яңалыгы, үзлекләреп 1.1 п да гомумиләштерүләр ясарга мөмкинлек бирә. Ми-шр остендә карап китик: VII сыйныф дәреслегендә С. Хә-Мимиен, ике шигыре—«Тегермән стенасында язулар» һәм|ц(йкәл урынында уйланулар» бирелгән. Шигырьләргә|| I ша ясап, аларга хас үзенчәлекләрне дә билгеләп барыйк.Ишнтп «Тегермән стенасындагы язулар».Впсу уртасындагы иске тегермән лирик герой күңелендә ми ы ш хисе уяткан. Ләкин әсәрдә хиснең киҫкен алмашынып ып да күрәбеҙ:Дуламый, котырмый тегермән, Ул инде бер генә канатлы,—иш белдергәндә, лирик геройның күңелендә тегермәнне | пи.шу, аның «ике канатлы» вакытларын сагыну хисе алга Кадаклап һәм потлап үлчәнгән... Бик сирәк чалына центнерлар,—

'■ юлларда борчылу хисе авылда тарттырган ашлыкның ш, кадаклап кына үлчәрлек булуы, халыкның да ипигә, иска интегеп яшәвен күрсәтеп тора. Шул авырлыклар-ны иҫкә төшерү бүген дә лирик геройны борчылырга м бүр итә.

Кайгыны хет тарттыр ташларда, Кайда ул, кай төштә тыныч кич? —

бу строфада борчылу кайгыга әйләнә.

Лирик герой кайгысының сәбәбе — донья кайгысы, баш ки -лар кайгысы, шигырьдә ул туҙан белән чагыштырыла. Уйл| ры белән үткәнгә кайтып, кешеләр күңеленә сугыш, шул чактагы кыенлыклар утырткан туҙан турында сөйли, үп кайгысыннан юануны да ул яңгырдан эз ли:

Яңгырлар ныграк юсайде Донъяның ягҫыелган туҙанын.

Шигырьдә әдип аерым символларга мөрәж,әгать ит*»,' тегермән — үткәннәрнең иҫтәлеге; туҙан — кайгы; борчли кузагы — бүгенге муллык. Туҙан тегермән стеналарына да, кайгы булып кешеләр күңеленә дә утырган. Яңгырдан тегер мән стеналарын юуны сорап әйтерсең лә лирик герой кеше күңелендәге кайгыларның да онытылуын тели. Соңгы строфп га яңадан әйләнеп кайткан сагыш хисендә өмет төсмере Щ бар. Яңгыр лгҫир өстен юган, гк,ан ияләре терелгән, басуда ту борчак, кукуруз... Лирик герой кайгыларның да юылуыин ышана.

Шигырьдә күҙгә бәрелеп торган үзенчәлекләр бар:

1. хисләр киҫкен алмашына;

2. әйтергә теләгән фикерен язучы шигырь әчендә, к>;ш\ буларак китерә;

3. шагыйрь төрле вакытка: үткәнгә, бүгенгегә, киләчоки.» мөрәяҫәгать итә, кечкенә генә шигырьгә барысын сыйдыра;

4. символларны күп куллана, алар аша шигырьнең күче релмә мәгънәсен аңлау ждңел;

5. шигырь юлларын кинәт өзә, фикерне тәмамламып. күп нокталар куллана. Күп нокталар — әйтелеп бетмог.ш фикерләр;

6. символик мәгънәгә ия сүзләргә, кабатлап, игътибарии юнәлтә.

Инде икенче шигырьне анализлап, аның үзенчәлекләреи билгеләп карыйк.

Лирик герой хисләренең сәбәбе — шагыйрьгә һәйквд куярга ж,ыену:

204ашка чакта гел киҫәтеп килде Безне заман: артык ж,әелмә... Ә бу юлы бер дә икеләнми: Кәйкәл кирәк, диде, 5Ңәлилгә.

Ләкин шигырьдә хисләр алышынуын күҙәтәбеҙ. 1—2 стро­фп һәйкәл салыну хәбәрен ишеткән лирик геройның шатлык х т 1-и күрсәтә, 3 строфада һәйкәл очен кайдан урын сай-1ИНГННЫН белү әйтерсең лә әлеге шатлыкка горурлану той-|м. 1.Ш өсти. Чөнки бу һәйкәл татар шагыйренә — патша Һ (Инәле урынына салына.

I строфада кинәт кенә сызлану, хәсрәтләнү хисе калкып ■или, сәбәбе — халыкның тарихында. Бер тиран халыкның | >ч челеген юкка чыгарган, икенче тиран — шагыйрь-| '|"'и:

Шәһәр Советының каршысында Калку урын — чынмы, әйт әле; Александр II нең, имеш, Шул урында торган һәйкәле?

■ <> строфада башкаларга һәйкәл куелачагына өмет хисе

и плмашына, ул лирик геройның юану эзләвенә бәйле.

Лирик герой үз күңелендә 12 һәйкәл төзеп куйган, шуның

ш юана, чыннан да 12 һәйкәл калкып чыгуга ышана,

' /ңелендә салган һәйкәлләргә шатлана.

Шигырьдә символлар бар: заман — дәүләт, власть, идео-П1 мәгънәсендә килә, шагыйрь аның гел киҫәтеп, халыкны гмпрга кертеп торуын да, кодрәтле, мең еллар буе халык-Гнютеп торуын да иҫкәртә.

Шлгыйрьгә һәйкәл урынын да заман сайлый, ләкин — бер ыйрьгә, заман калган геройларга һәйкәл салу турында ш м ы й.

Тиран - биредә без Гитлерны да, «биш йөз гасыр» дигән

ш.» белән янәшә килгәнгә, Иван Грозныйны да, хәтта

| I юр исемен каралтып күрсәткән Сталин тиран вакытын

ш | •» илабыз, аңлыйбыз. Нәйкәл — хөрмәт, иҫтәлек билгесе,

1,п лирик герой аны күңелендә сала алган. Им |с шигырьнең үзенчәлекләренә тукталыйк: I) монда да хисләр киҫкен алмашына, шатлык — горур-

х.)срәтләнү — өмет — шатлык рәвешендә үсә; '.\\ шагыйрь әйтергә теләгән фикерен юану рәвешендә || '

3) әдип төрле вакытка: И. Грозный заманына, сугын

рына, бүгенгегә, 12 һәйкәл салыначак киләчәккә күз ташлыК

4. символларга мөрәж,әгать итә;

5. шигырь юлларын кинәт өзә, күп нокталар куллана;

6. символик мәгънәгә ия сүзләрне кабатлый.

Шулай итеп, ике шигырьдәге үзенчәлекләр охшаш, уртпк, димәк, алар шагыйрь өслүбенә хас сыйфатлар буларак та о,ш ләнә алалар. Әгәр С. Хәкимнең башка шигырьләрен аналив ласак, без аларда да әлеге сыйфатларның күбесен очр| тырбыз.

Шигъри әҫәр өйрәнгәндә лирик образны табуга, аңла у т, кичереглләрне билгеләүгә күп көч түгелә. Гадәттә, бу эшкә 00 раулар һәм биремнәр аша ирешелә. Аларның төпле, нык уйл| нылган һәм иждди эзләнү төсендә булуы шарт. Шигырь катлаулы әҫәр, тексттагы сүзләр белән жавап бирерлек сорпу лар куеп, биредә эчке мәгънәгә төшенеп булмый. Сорауллр һәм биремнәр шигырьдәге хис-кичерешне дә, аның сәбәбвН| мәгънә ягын, әдәби эшләнеш үзенчәлекләрен дә, композициям детальләр, тел-сурәтләү чараларын да колачлап ала. Шип.рм сөйләм өстендә эшләү, гадәттә, шигырьдәге матурлыкны 1ым авторның язу үзенчәлеген эҙләү рәвешендә бап1карыла.

Мәктәптә шагыйрьләрнең иң затлы-камил шигырымр. өйрәнелә. Гадәттә, иң матур шигырьләр шагыйрь стиленә х не сыйфатларны үзенә туплаган була, мондый әсәрләр мне» лында автор иждты хакында сүз иөртергә мөмкин. Әлеге сыйфатлар, үзенчәлекләр турында сөйләшү, шигырьне Ш| гыйрь ижатының бер берәмлеге итеп карау йомгаклау баскЫ чында багпкарыла.

Бу вакытта П1игырьне тагын бер тапкыр сәнгатьле и тон укудан башлап, аның аһәңен, яңгырашын тагын бер кш тоярга, кичерергә мөмкинлек тудырыла ала, балалармын эстетик зәвыгы үҫтерелә. Балалардан сәнгатьле укыту ятларга әҙерлек яки шигырьнең мәгънә төҫмөрләренә төшенү, хи< кичерешләрне интонациядә белдереп укырга өйрәтү кебои максатларга да хеҙмәт итәргә мөмкин.

Мәктәптә шигырь анализлауның барлык баскычларм иер дәрестә башкарыла. Шуңа да йомгаклау, нигездә, шигырьдам гомумиләштерү ясау төсен ала. Дәрестәге күзәтүләр берс! тупланып, нәтижәләр чыгарыла. Шигырьнең үзенчәлен Щ яклары билгеләнә, аңа бәя бирелә. Югары сыйныфлардп шигырьнең язучы иж,атында бер тәлгәш булуы, шул иж*1 хакында да сүз алып барыла.Шигырь турында укучыларның тәэсир-тойгыларын, хәтта беисен дә йомгак рәвешендә файдалану мөмкин. Монда шулай ■ иждди эшләргә — биремнәргә вакыт бүләргә була. Уәсәлән, Мчмө бирелгән шигырь текстын теҙмә сөйләм рәвешенә КИтерү, «югалган» рифманы табу, шигырь юлларын дәвам ИТОН яҙып бетерү, бирелгән рифмаларны файдаланып шигырь иж.мт итү кебек алымнар лириканың төзелеш закончалык-ппрмн тоярга ярдәм итә.

Лирик әҫәр — бик күп алымнар, чаралар янәшә килеп,

■ м лаулы төзелеш хасил иткән, бик вак детальләр моң, аһәң, Тмксир тудыруда катнаша торган гаж,әеп бер иждт. Әлбәттә,

| н I ;»п анализы лирик бөтеннәрнең һәр хасиятен күздән

КИчереп, барлап башкарыла алмый. Ләкин анализ ясауның

(•еремме адымнарын күрсәтү зарур. Гүзәллекне таный белергә,

юргә өйрәтү өчен аны күрергә, тоярга, кичерергә, башка

■ .ремешләр белән чагыштырырга күнектерү мәжбүри.

206

Сигезенче булек

НӘЗАРИ (ТЕОРЕТИК) ТӨШЕНЧӘЛӘР БЕЛӘН ЭШЛӘҮ МЕТОДИКАСЫ

Нәзари төшенчәләр мәктәптә әдәбият курсының фәнни нигеҙен тәшкил итәләр. Аларны өйрәнү әдәби әҫәр, язучи иж,атын һәм чор әдәбиятын (әдәбият тарихын) тикшерер!.» бәяләргә мөмкинлек бирә, укучыда әдәби әсәрне мөстәкыйль укып анализлау күнекмәләре булдыра, әдәбиятка объект и м һәм субъектив бөтенлектә якын килү өчен шартлар әзер.пп. Нәкъ менә нәзари төшенчәләр зәвыклы укучы тәрбияләүди катнаша, әдәби әсәрләрне эчтәлек ноктасыннан гына түгеп, эстетик яктан да танырга, әдәбияттан акыл һәм мәгълүмпт та, ләззәт тә алырга өйрәтә. Моннан тыш, укучыларның әдәбщ әҫәр, әдәбият тарихы белән танышу барышында туплагпи мәгълүматларын, белемнәрен системага сала.

Ләкин мәктәптә еш кына нәзари төшенчәләр ятлау обч.ск ты булып кала һәм әдәби материал белән тоташмый. НәтМ ж,әдә укучы әдәби әсәрне кабул итү барышында әлеге хәтерен дә сакланучы мәгълүматларга мөрәж,әгать итми: алар кирәм сез, артык йөккә әверелә. Шуңа күрә дә нәзари төшенч.ммр белән эшләгәндә аларның үзләштерелүен, укучыда ныклы күнекмәләр булдырылуны максат итеп куярга кирәк.

Башлангыч сыйныфларда ук балаларда хикәя, шигырь, әкият һ.б. турында күҙаллау булдырыла, аларның кайбер жанр үзенчәлекләре белән таныштырыла. Ләкин бу чорда аларт фәнни терминнар һәм кагыйдәләр, билгеләмәләр тәртипме системалы төҫтә бирелми. Төп бурыч булып укучыларның иркен укый һәм укыганны аңлый белүе, әдәби әсәрне чып барлыктан аерып карый алуы, әсәрне кичерергә өйрәтү тора, V сыйныфтан башлап әдәбият теориясе система төсендм, үсә һәм катлаулана бару тәртибендә тәкъдим ителергә тиеш Бу тәртип программа һәм дәреслекләрдә чагылыш таба шоп, ул инде нәтиж,әлелекнең нигеҙе булып тора.

Әдәбият курсында нәзари материалдар ике яссылык ы эшли. Аларның күбесе һәр тема һәм дәрестә диярлек, уныа ңлатуында, әсәрне тикшергәндә, биремнәр башкарганда,укучыларның телдән һәм яҙма ждвапларында катнаша.I н ин кагыйдә кебек тәкъдим ителми, бәлки әдәби күре-|н ең исеме аталып, аның хакында күҙаллау булдырыла.Мппдый төшенчәләр укучы хәтерендә күнекмә булып яши, |и и 'еле бер вакытта аларның кайберләре белем буларак та үщ.иптерелә. Шунысы мөһим: мәктәптә нәзари күренешне ■ -«•».• Г>елү, исемен атау үзмаксат түгел. Бала аның әдәби әҫәр• I ымасындагы урынын, әһәмиятен аңларга тиеш. Мәҫәлән, 1М|нсләрдә әсәрдән чагыштыру, эпитет яки метафоралар табу ||П(1 еш башкарыла. Ләкин укытучы шушы баскычта тукта­ йын кала. Нәзари төшенчә итеп ж,иткерелгәндә үк, тел-

• | р иләү чараларының өч вазифасы: укучыга нәкъ менә автор циткерергә теләгән күренешне, ситуацияне, кешене, хиене ротләү; тормыш кануннарын гомумиләглтереп аңлату; автор фИ1 ерен һәм мөнәсәбәтен, позициясен белдерү ассызыклана. Һир >сәр тукымасында язучының ни өчен теге яки бу сурәт-Янлок төренә мөрәж,әгать иткәнлеге билгеләнә. Укытучы к н¹ милеге дә күзәтүләрдән нәтижәгә килү, әдәби күренеш -Ц| и ойрәнелә торган әсәрдәге, аннары әдәбияттагы ролен им илау кебек башкарыла.

Пкенче төр нәзари төшенчәләр билгеләмәләр рәвешендә | \ 'плга житкерелә һәм әдәби-тарихи материалны тоташтыру, тмумиләштерүгә хеҙмәт итә. Аларны иҫтә калдыру, әдәби 1НПЛИЗ вакытында гына түгел, һәр яңа материалны өйрәнгәндә • 'ик үзләштергәннәр белән ялгау, бербөтенгә әйләндерү өчен Һ |йдалану күздә тотыла. Бер шарт бар: дәрестә балага белем '• IIрак житкерелә торган нәзари төшенчә саны бер-икедән Иртмаска тиеп1.

М.жтәптә нәзари төшенчәләр өйрәнү, гадәттә, мондый клелектә башкарыла:

I. Әдәби күренешкә укучыларның игътибарын юнәлтү.

!!. Күренешнең сыйфатлары турында мәгълүмат житкерү.

.'{. Билгеләмә бирү яки күренешнең сыйфатларын бергә шп гомумиләштерү ясау.

I. Кагыйдәне укучының хәтеренә сеңдерү.I». Төшенчәне аерым әҫәр анализлаганда файдалану, күре-М«1|пне табу.

<>. Әдәби күренеш хакында белгәннәрне арттыру, баету.Урта сыйныфларда нәзари төшенчәләр белән эшләү: яңам.1п.лүматлар ^яки белешмәләр бирү, аларны ныгыту өчен илигенең ныгыту әлеше файдаланыла. Әгәр яңа мәгълүматил га белем буларак тәкъдим ителә икән, бу дәрес макса-тында чагылыш таба. Әгәр күнекмә кебек, куллана белерП өйрәтү күздә тотылса, сорау-биремнәр төзегәндә игътибарг§ алу ж,итә. Гадәттә, урта сыйныфларда әзләнүчән сорлу-биремнәр нәзари төшенчәләрне күнекмә төсендә ныгытуги хеҙмәт итәләр. Ә инде әҫәр өйрәнүне йомгаклау дәресләрепдй язучы иждтына бәя бирү, аның үзенчәлекләрен аерып чыгпру һәм язучы осталыгын күзәтү вакытында моңа кадәр үзл.ни терелгән барлык теоретик төшенчәләргә мөрәж,әгать итү кирм була. Мондый эш укучыларның әдәбиятка карашын төг;».н ләштерү, конкретлаштыру өчен кирәк.

1. V—VIII сыйныфларда нәзари төшенчәләр

V—VIII сыйныфларда нәзари төшенчәләр үзләштерү әдәби әҫәр уку һәм тикшерү, язучы ижатын бәяләү белән үрелеп бар! Бу сыйныфларда һәр әдәбият дәресе ниндидер яңа төшенчәләрне укучының танып белү кысаларына кертү, аерым берләрои кабатлау һәм ныгыту, ниндидер билгеләмәләрне киңәйтү һ.»м катлауландыру төсен ала. Бу вакытта берничә методик шая үтәлергә, кайбер принциплар алга чыгарга тиеш.

Беренчедән, нәзари төшенчәләр белән эшләү гадид.ш катлаулыга баручы бөтенлекле система хасил итсен. Һ.ф төшенчә алга таба үзләштереләчәк белем һәм күнекм.кп.м¹ өчен нигеҙ ролен үтәсен.

Икенчедән, баланың яшь һәм әдәби белем дәрәж,әс<'и.> карап, һәр дәрестә 1—3 тән артмаган төшенчәләр бел|| башлап эшләү яхшы. Берьюлы күп яңа терминнарга м<>|ы жәгать итүнең нәтиж,әлелеге түбән була.

Өченчедән, һәр яңа төшенчәнең бала күзаллавында ны г ми калу-калмавын тикп1ерү зарур. Укучы жавапларында, б| ремнәр башкарганда, яҙма эшләрдә нәзари төшенчәләр белвК иркен эшли белүгә һәрчак игътибар ителеп, бу бәяләп барылЛ гына, күнекмә мөстәкыйль анализда катнаша башлый.

Нәзари төшенчә өйрәнгәндә, билгеләмә-кагыйдәләр укучЫ тарафыннан яҙып алына. Моның өчен махсус дәфтәр баш ларга да мөмкин. Аерым бер әдәби күренешләр таблиц;'лар төсендә яҙылып барыла ала. Мәҫәлән, әдәбиятны төрләргә һ.»м жанрларга бүлү, әдәби сөйләм, сюжет элементлары кебо| төрле дәресләрдә киңәя баручы төшенчәләрне дәвам итүчм зур схемаларда күрсәтү яхшы.

V—VIII сыйныфларда нәзари төшенчәләр әдәби әҫәр һ. ш язучы иж,атына кагылышлы аерым әдәби күренешләид.ж щыйнала. Аларның кайберләренә тукталып китик.

210Тема. Чикләп алынып, әсәрнең нигеҙенә салынган вакый-■ I I 1|> һәм күренешләр берлеге, бөтенлеге тема дип атала.

■ лсәрдәге объектив сурәтләү әлкәсе. Теләсә нинди сәнгатьИюндә автор башта тормыш-чынбарлыктан күчерелгән, I охшатылган ситуациялар һәм характерлар, аларныңш I ш мөнәсәбәтләре, кеше һәм тирәлек яки ж,әмгыять бәйлә-|.)|)с, табигать, көнкүрешне тасвирлау белән шөгыльләнә,им бер өлкәне чикләп, шуңа укучының игътибарынггергә омтыла. Мондый материал әсәрнең объективм (лек катламын тәшкил итә, тормыш чынбарлыгы белән• т ■ п .1 нбарлыгын тоташтыра.Чикләп алу дигәндә, язучы ихтыярыннан башка, чынбар-

и иң үҙендә объектив яши торган хәл-әхвәлләр түгел, и, язучы аңы аша үткәрелеп, әсәрдә тергезелгән тормыш• ч" пи иларының гына темага катнашы бар. Аны «язучы ибар иткән тормыш күренеше» дип тә, «әҫәр нәрҫә турын-цигән сорауга ж,авап бирүче, тормыш-чынбарлыкның м т һәм урын ягыннан төгәлләштерелгән, атап әйтелгән, ирлап бирелгән вакыйгаларга, күренешләргә, кеше яз-ммш.нмрына әйләндерелгән рәвеше дип тә атарга мөмкин. Тгмалар берничә төргә бүленә.М.щгелек — төрле заман һәм халыклар өчен уртак, кызык->Һ.)миятле булган темалар. Боларга: мәхәббәт һәм нәфрәт;I грмлык һәм хыянәт; сугыш һәм тынычлык; яшәү һәм|. матурлык һәм ямьсезлек; аталар һәм балалар һ.б. керә.I Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар», Т. Миңнуллинның црмештән Әлмәндәр» әсәрләре мәңгелек темага иждтГ.III.

Милли— аерым бер этник төркемгә хас, башкалар өчен үк закончалыклы булмаган тема. Г. Исхакыйның «Ул

иләнмәгән иде», Ф. Латыйфиның «Ишелеп төшкән» әсәрләрен мисалга китерергә мөмкин. Тарихи — билгеле бер вакыт, шул чордагы әһәмиятле I фихи вакыйгалар китереп чыгарган тема. М. Әмирнең \ I мйдел», А. Гыйләж,евнең «Язгы кәрваннар» әсәрләре

■ фихи теманы күтәрә. IҺ/к-оналъ — биографик һәм автобиографик әсәрләрдә үз-

, н пис танып белүгә мөнәсәбәтле сайланган тема. Ә. Еники- Соңгы китап», И. Газинең «Малайлыкта кунакта» кебек

||>лордә күҙәтелә. N врдә теманы, вакыйга һәм күренешләрне берләштерү | и.п'ын табу эшен төп сюжет сызыгындагы конфликтны 1түдән башларга кирәк. Чөнки сюжет — конфликтның

211

барлыкка килү, үсү-зураю һәм чишелү тарихы ул. Шуты тарих вакыйга-күренешләрне

бергә туплый, ж,ыя, тема х;нп>1 итә. Конфликт әсәрдә сурәтләнгән характер белән бәйле була, Еш кына тема шул характер сыйфатына бәйле формалаш» тырыла да.

Каршылык (конфликт) — вакыйга-күренешләр, гомумам хәрәкәт нигеҙенә салынган характерлар һәм хәлләр, карашлар һәм тормыш принципларының бәрелешүе. Кайбер әсәрләрд* конфликт катнан1учыларның эш-гамәлләре, уй-фикере катнц. шып чишелә (локаль конфликт). Кайберләрендә чишел» алмаслык (субстанциаль) каршылык сурәтләнә. Мәктәп аналЯ зында болар да игътибарга алына.

Конфликт кешеләр, кеше һәм тирәлек, кеше һәм япыү рәвеше арасында яки кешенең үз эчендә булырга мөмкин, Мәҫәлән, Ә. Еникинең «Әйтелмәгән васыять» әҫәрендә тон конфликт Акъәби һәм аның балалары, оныклары арасында чыга. Бу — карашлар каршылыгы, рухи төрлелек сәбәпле килеп туа. Димәк, әсәрдә сюжет — Акъәби һәм аның бала лары, оныклары арасында аңлаша алмаучылык тарихы да. Теманы ачыклау өчен каршылыкка кергән якларны атап түгел, бәлки аларның конфликтлы ситуация тудырган харап тер сыйфатын аңлап эш итәргә кирәк. Бу очракта Акъәби туган ждргә, милли гадәт-йолаларга үзенчәлекле мөнәсәбәте булган өлкән буын вәкиле. Аның балалары, оныклары исә -тамырларын югалткан, туган туфрактан, йола-гадәтләрд.ш аерылган буын вәкилләре. Монда тема: буыннар арасында рухи бәйләнеп1ләр өзелү.

Әсәрләрдә бер герой күңелендәге эчке каршылык та сюжет ж,ебен сузарга, шул геройның үсеш-үзгәреш тарихын хаспи итәргә мөмкин. Мәҫәлән, Ә. Еникинең «Туган туфрак» хикӨЯ сендә төп сюжет сызыгын Клара күңелендәге туган ж,иргм туфракка карата мөнәсәбәтнең каршылыклы булуы барлы к.на китерә. Бабасының туган туфракны иң кадерле, изге Ж,И| дип санавы, Кларада да шундый караш уятырга теләв§ кыздагы «авыл жңрен өнәп бетермәү», анда «бернинди кызыҢ та, матурлык та тапмау»га килеп «бәрелә». Әсәрнең темасй кешенең туган ж,иргә мөнәсәбәте.Без мисалга бер сюжет сызыгына корылган әсәрләр -хикәяләрне алдык. Ләкин роман, повесть кебек зур жанрларда сюжет сызыклары күп була. Кайбер очракта берничә сюжет сызыгында бер типтагы конфликт бирелә, яки бер сюжет сь| зыгындагы конфликтның башка конфликтлар ярдәмепд.1 тирәнәйтеп аңлатылуы күҙәтелә. Бу очракта бер тема билгеләп.» 212Мәҫәлән, Г. Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» әҫәрендә1 I дүрт ярдәмче сюжет сызыгын барлыкка китерә. 1 — мә-1Т тарихы; 2 — гаилә тарихы; 3 — хеҙмәт итү (карьераI тарихы; 4 — бәхетле булырга теләү тарихы. Төп сюжетын.! шуларны берләштерә, андагы каршылык — Галияш Искәндәр арасында, мөхәббәткә бәйле туа. Әсәрнең1Ш1.1: мәхәббәт, мәңгелек тема булып чыга.\орым бер әсәрләрдә сюжет ж,ебен сузган вакыйгалар һәм |)ликт заманга хас булып, кешеләрнең характеры да П.1 иакыйгаларга мөнәсәбәтле күрсәтелә, бары тик шушыI г га гына күҙәтелергә мөмкин. Бу очракта тема вакытка та билгеләнә ала. Мәҫәлән, Ш. Камалның «Матурн да» романында колхозлашу, яңа тормыш төзү хакында>ү геройларны бәяләүнең төп критериена әйләнә. Язучы•к- мәңгелек проблемалар булган иреккә, матурлыккашуны чит итмәсә дә, алар тарихи, бу очракта идеологикамда югалып кала, шуңа бәйле генә аңлашыла. Әҫәртеы: яңа тормыш төзү турында.Кш кына төрле сюжет сызыкларындагы вакыйга-күренеш-■ |р горле үҙәкләр тирәсенә оеша. Бу вакытта берничә теманы'•■ һ киптергән тематика термины кулланыла һәм мәктәпшаында эшне болай оештыру: бер-ике теманы аерып , гәп тема итеп билгеләү, калганнарын ярдәмче темалариш атау кулай. Гадәттә, ярдәмче темалар төп теманы тирә-геп, ассызыклап киләләр. Ә инде төп теманы аерып • ■и Iруның ике юлы бар: беренчесе — төп геройга, аның пси-1п к һәм иж,тимагый вазифаларына игътибар итү. Бу м'и га тема герой характерыннан чыгып билгеләнә. Мәсә-Ф. Садриевның «Таң жиле» романында Нуриәсмә ж,әм-и.пең бөтен катламнарына: шәхси мөнәсәбәтләргә, иж,ти-ш тормышка, ил жлтәкчелегенә, дәүләт теҙелешенә үтеп •п ялганга каршы көрәгпкә чыга. Ә инде ана һәм балалар м-әбәте, мәхәббәт, хеҙмәт кебек темалар ярдәмче роль ш. Икенче юл бер төркем геройлар яҙмышын уртак тема п үтә торган әсәрләрдә табыла. Мәҫәлән, кеше һәм ж,әм-'м т. мөнәсәбәтләре И. Салаховның «Тайгак кичү» әҫәрендә п.1 к геройларны бер үҙәк тирәсенә жъш. М.нстәп анализында теманы табарга өйрәтү үзмаксат түгел. | |\'м;ш, методистлар бу эш белән мавыгуның әҫәр эчтәлеген I'пче планга чыгару куркынычы барлыкны киҫәтеп килә-|й|) Теманы формалаштыру әҫәргә бөтенлекле бәя бирүгә Иитииша һәм язучы иждтына, чор әдәбиятына мөнәсәбәтфуга хеҙмәт итә. Темалар турында сәйләткәндә, алар-

Ә. Еникинең «Әйтелмәгән васыять» хикәясендә буыпипЦ арасында бәйләнешләр өзелү Акъәбинең васыяте балала р мим барып ж,итмәүдә күренә. Ләкин язучы бу ноктада тукти калмый, әҫәр ахырында Миңлебай карт авызыннан: «Кайтыр₍ насыйп булса, кайтыр... ә син учагын карый тор, учагыи,,, Учагында ут сүнмәсен»,— дигән сүзләр әйттерә. Шулай игем, өлкән буын өчен әһәмиятле булган кыйммәтләр югалмас диыи фикер белдерә.

Ә. Еникинең «Туган туфрак» хикәясендә дә авылга кайт^ кан Клараның туган ж,иргә карашы, мөнәсәбәте үзгәро, Щ биредә матурлык та, кызык та таба. Туган ж,ирне, туфракиы ярату кешене рухи баета, камилләштерә, югары күтәр;), щ автор. Мәхәббәтне югалту тарихы тергезелгән «Тапшырмч маган хатлар» повестенда (Г. Кутуй) идея болай яңгырмН гаиләдә тигеҙ хокуклылык булганда гына, мәхәббәтне саклау мөмкин.

Мәктәп анализында идеянең раслаучы яки кире каг кебек формалашуы, идея-сорау, идея-ж,авап, идея-хата рәвстеп алуы, объектив яки субъектив булуы билгеләп барыла ала.

Пафос — әсәрнең эмоциональ көйләнеше, яңгырашм. аһәңе. Ул язучының сурәтләнгәннәргә мөнәсәбәтенә бәйЛ! була. Үз фикерен укучыга ж,иткерү өчен, язучы билгеле бор яңгыраш дулкыны таба да, әсәрнең башка элементлармп шуңа яраклаштыра.

Пафос төрләрен ачыклап карыйк.

Героик — батырлыкка дан ж,ырлау, кешенең бөекл< раҫлау. Аерым кеп1е яки кешеләр төркеменең үз идеаллармн яклап көрәшү тарихы күрсәтелгән әсәрләрдә яңгырый. Ге р" н лар автор идеалы яктылыгында арттырып, хыялыйрак с у рәтләнә. Күтәренке тон, бөек омтылышларны ж,иңдерү тел.н ассызыклана. «Идегәй» дастаны, Ф. Кәримнең «Үлем уены* М. 5Ңәлилнең «Щырларым» әсәрләре, Г. Бәшировның «Ми мус» романы һ.б.

Романтик — бөеккә, чистага, яктыга омтылудан ту| |М күтәренке рух, ләкин шул омтылып1ның пассивлыгы китором чыгарган борчылу, сагыш. Идеалга омтылу, ләкин чынбарлы белән туры килмәү тарихы яктыртылган әсәрләргә саил п ми Геройлар хыялый, саф булып, сагыш катыш соклану бел»' бирелә. Ф. Әмирхан «Хәят», Г. Исхакый «Остазбикә» һ.б.

Трагик — кеше аңында һәм тормышында булган карты лыкларның иң югары ноктага ж,итүе, үлемгә илтүе. Аормм кепге яки кешеләрнең яратканнарын, ирек, бәхет, матурлык ны, гомумкешелек кыйммәтләрен яклап көрәшү мәж,бүршгге 216

трихы чагылган әсәрләрдә табыла. Геройлар йөрәк кушкан Полон бурыч арасында бәргәләнә, югалту ачысы кичерә, аерым Квше трагедиясе кебек тә аңланыла. Геройлар көчле, ләкин и 1М1.1Ш, югары көч, закон картында фаж,игагә бара. А. Гый-|§ж,ев «ЭҢомга көн кич белән», Ә. Еники «Тынычлану», 'I». 1>урнаш «Таһир-Зөһрә» һ.б.

Драматик — кешенең ижтимагый һәм шәхси тормышын-игы карп1ылыкларны аңлаудан туган курку, борчылу, сыз-|.шу. Тормыш һәм кешеләр каршылыклар эчендә сурәтләнеп, ЦОНДЫЙ хәл яки хакыйкатьне аңлап көрәшүгә, яки чара-■ мллыкка китерә. Тормышы куркыныч аҫтына куелган рвройлар кызгандыра: борчылу, кайгыру, дулкынлану, киерен-| I »ек хас. Г. Исхакый «Ике йөз елдан соң инкыйраз», Г. Ко­ни х мотов «Ике фикер», Г. Камал «Бәхетсез егет», Ш. Камал

•Лкчарлаклар».

Сентименталь — жәлләү, кызгану, аңларга тырышу хис-4.1 реп ең өстенлек алуы. Бу хисләрне геройлардагы матурлык 1ым көчсезлек, яки тышкы ямьсезлек һәм рухи матурлык, иимуслылык берлеге китереп чыгара. Ә. Еники «Матурлык», • Лии һәм кыз» хикәяләре, И.Юзеев «Өчәү чыктык ерак юлга»

Поэмасы.

Сатирик — тормышның аерым бер якларын тәнкыйтьләп нчнү, кире кагу, мыскыл итү. Үҙенә тиҫкәре мөнәсәбәт I и.фырлык геройлар алына, авторның тиҫкәре көлүе ж,итди, ш.ш-борчылып көлү белән үрелә. 3. Хәким «Кишер ба-. Г. Камал «Банкрот». Комик — зур булмаган кимчелекләрдән көлү, ж,ылы, асыл­ам яратып көлү. Эчке бушлыкны тышкы ялтырау белән

[аучы, шәхси үзенчәлекләре калку күренеп торган, ләкин

цитр идеалына каршы килүче геройлар үҙәккә куела. К. Тин-•, | щ п «Американ», И. Гази «Мәүлия нигә кәлде?».

Сюжет — вакыйга-хәлләр яки кеше холкы-характерының у| у үзгәрү тарихы. Ул уйлап табыла; тормыштан алына (|йрихи, яки реаль, я булмаса автобиографик нигеҙле); башка •п.п'шIактан күчерелә ала.

Гюжетны конфликт хәрәкәткә китерә. Конфликтның Омрлыкка килүе, үсүе һәм чишелүе сюжетның аерым әтап-■ 1р1.ш, алементларын хасил итә. Сюжет элементлары:

пролог — әсәрдә сөйләнәчәк тарихтан бик күпкә элек пуппш накыйгаларны ниндидер максат белән әҫәр башында юн кую (сирәк очрый);

ЖСпозиция — конфликтны барлыкка китерүче сәбәпләр, иш.ш, п.»шартлары белән таныштыру;төенләнеш — конфликтный; башлану ноктасы;

вакыйгалар үҫтерелеше — конфликтный; зураюы, тире нәюе, аны чишәргә омтылышлар ясалу;

перипетиялэр — геройлар язмышындагы, вакыйгалардпгм көтөлмәгән борылышлар (еш очрамый);

кульминация — әсәрдәге вакыйгаларның, көрәшнең ш югары ноктасы;

чишелеш — конфликтка нокта куелу, проблеманың ха ителүе, ул я конфликтный; юкка чыгуын, я чишелә алмас л 1 гын күрсәтә;

эпилог — соңгы нәтижә, геройларның алдагы язмышлар1,1 хәбәр итү яки автор мөнәсәбәтен ачыклау.

Сюжеттан тыш элементлар:

хәбәр итүче күренешләр — тышкы дөньяны әдәби сурәтләү;

лирик чигенешләр — авторның лирик, фәлсәфи, әхлакыи, автобиографик һ.б. характердагы сүзләре, уйланулары;

читтән кертелгән вакыйгалар — сюжет белән бәйлән мәгән хәлләр турында сәйләү;

каймалап алу — әсәрнең башында һәм ахырында эчке мәгънәгә юл күрсәтү өчен кертелгән бәйләнешле күренешләр.

Г. Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» повестенда топ сюжет сызыгы чишелештән башлана: Искәндәрнең Галия г;» ж,ылы хат язуы, димәк, үз карашларының ялгыш икәнлегем тануы хәбәр ителә. Аннары 8 ел элек булган хәлләргә кайтып. Искәндәр белән Галиянең танышуы (экспозиция), Галия нем, Искәндәрне чит кыз белән күрүе (төенләнеш), Искәндәрнең гаиләсен ташлавы (кульминацион нокта) сөйләнелә. Эпилог итеп Галия һәм Вәли гаиләсе хакындагы әлеш урнаштырылл

Кайбер әсәрләрдә сюжет вакыйга-хәлләр түгел, бәлки кичереш-уйлар кебек үсә. Мәҫәлән, Ә. Еникинең «Кем ж,ыр лады» хикәясе. Биредә сюжетны яшәү — үлем каршылыгы барлыкка китерә. Тема яшәү һәм үлем турында дип, яки сәбәптән чыгып сугыш темасы төсендә билгеләнә. Экспозиция сугыш вакыты икәнлекне, ике кара-каршы эшелон килеп туктау һәм берсендәге яшь егетнең үлеп баруы, инде керфек ләрен күтәрергә дә хәле булмау хакында хәбәр итә. Төенлә неш — жьф ишетелү моментында егет үҙгәрә, башын калкытп һәм уйлана башлый. Туган ж,ир хакында, өйне һәм этте иҫкә төшерә, сөйгәне белән кавышканын хис итә. Шул рәвөш ле, вакыйгалар үҫтерелеше кульминацион ноктага барын тоташа: егет үҙен исән, сәламәт, бәхетле, яшәү ягына чыкклм итеп тоя. Ләкин бу миҙгел чишелешкә — үлемгә тәңгәл. Эпилогта жъгрлаган кызның чыннан да Таһирә булуы һәм йГн'р хакында кыска гына итеп әйтеп куела. Шулай итеп, '• I южетта үсеш-үзгәреш әлкәсе — яшәү һәм үлем арасында И»|к>ш булып, егетне яшәү ягына бер-бер артлы туган ж,ир, |й »ии һәм сөйгән яр тарта. Автор фикере, идеясе кебек пи млләштерсәк, кешене өч нәрҫә: туган ж,ир, өй-әни һәм I I ><>бәт яшәтә, ди алабыҙ.

Мәктәп анализында сюжетларны динамик (тиз үеүче) яки |динамик (чишелегпкә ап1ыкмый торган); концентрик (бер I пифликт тирәсенә оешкан) яки хроникаль (хронологик яктан ' плана торган вак вакыйгалар тарихы) кебек тә сыйфатлап (ярырга була. Бу төшенчәләр соңрак язучы стиле хакында сойләүнең нигеҙенә ята.

Сюжет белән янәшә, «фабула» төшенчәсе дә еш кулла-т.ша. Ул — сюжетның схемасы яки сюжетның компози-и и нее, корылышы. Мотив дип әдәбиятта кабатланып торучы ВЮжет схемасына әйтәләр. Мәҫәлән, әсәрләрдә мәхәббәткә Щтылу, мәхәббәт өчпочмагы, герой һәм тирәлек аңлашмау -•11.1 м ы гы, яхшылык һәм явызлык көрәше, бәхетле булырга Гвлөү, тормыш мәгънәсен эҙләү кебек мотивлар төрле элемент-Имрда: сюжет, геройлар бирелешендә, аерым вакыйгаларда, тшфликтларда һ.б. очрый. Шигърияттә ачкыч-сүзләр мотив Иоифасын ба1пкара. Мәҫәлән, Дәрдемәнднең «Без» шигырен-| | кичте, китте» һәм «эз» сүзләре дөньяның фанилыгы һәм ш м үз өлешеңне кал дыра алмау мотивы кебек аңлашыла.

Композиция — әҫәр өлөшләренең урнашу тәртибе. Компо-1ИЦИЯ әсәрдә сюжетны һәм геройларны, детальләрне, сөй-Ммне билгеле бер тәртиптә теҙә. Әсәрнең тышкы һәм эчке композициясен аералар. Тышкы композиция аның өлеш-Ивргө: бүлекләргә, пәрдәләргә, бүлекчәләргә, строфа һәм иммәләргә аерылуы кебек тикшерелә. Эчке композиция ниг.щдә, әсәрдә пейзаж, портрет, тышкы дөнья сурәтләнеше, • южеттан тып1 элементлар, геройларның сәйләү формасы (монолог, диалог, хат, көндәлек) һәм әҫәр катламнары күздә ротыла. Аларның әҫәргә кертелеше, урнаштырылуы күҙәтелә. Еш кына әҫәр күп катламлы, язучының бер-берсеннән ерак урнашкан төрле әлкәләргә карата мөстәкыйль мөнәсәбәт-фикерен туплаган була. Бу очракта композицион катламнар-И1.1 аерып чыгарырга кирәк (Давыдова Т. Т., Пронин В. А. Тео­рии литературы: Учеб. пособие.— М.: Логос, 2003. С.— 157—

Идеологик катлам — әсәрдәге авторныкы булган яки автор фикере белән туры килми торган, ләкин геройлар исеменнэн В ш и ителүче идеологик карашлар, иж,тимагый позицияне аңлатучы материалдар ул. Идеологик бәя әсәрдә әйдәп бару I ы, барлык башка катламнарны үзенә буйсындыручы булыргм мөмкин. Мәҫәлән, Г.Бәшировның «Намус» романында партий сугыштагы һәм тылдагы эш-гамәлләр белән оста яҫитәкчелеп итә, аның аерым вәкилдәре халык өчен үрнәк булып тори Мондый хәл социалистик реализм агымында иж,ат ителгвЙ әсәрләрдә күҙәтелә.

Кайбер очракларда идеологик катлам әҫәр тукымасынн мөстәкыйль вакыйгалар, бүлекчәләр кебек кереп урна и т, Мәҫәлән, Г. Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» повестеиди хатын-кызларның жыелышып сөйләшү вакыйгасы, К. Маркс, Ленин турындагы әлеш, пионерка Мойкина, О. Делевсклн, Д. Любарская хатлары шундыйлардан.

Психологик катлам психологик анализ алымына мөри ж,әгать иткән әсәрләрдә табыла һәм авторның тормышпы аерым бер герой аңы, фикерләве аша тергезүе, бәяллис, сурәтләве төсен ала. Мәҫәлән, «Хәят»та Ф. Әмирхан аерым бер вакыйгаларны Хәят фикер-кичерешенең үсеш-үзгәретем күҙәтеп бару (аң агышы алымы) ярдәмендә тасвирлый.Яки Г. Сабитовның «Тәүге соклану» хикәясендә малай-хикәял;>үчс сәйләгән вакыйга — объектив, ә өлкән хикәяләүче фикер ләре — психологик, субъектив катлам тәшкил итә.

Кайбер әсәрләрдә тел (фразеологик катлам дию дә бар) катламлану күҙәтелә. Әҫәргә чит текст, башка әсәрләрдвн өзекләр, әдәбиятта билгеле персонажның сөйләме кимен керергә мөмкин. Бу күренеш XX гасыр ахыры— XXI гасыр башы әдәбиятында очрый. Мәҫәлән, М. Кәбировның «Сары йортлар сере» повестенда хикәяләүче янәшәсендә сары йорт ларда яшәүчеләрнең сөйләвеннән өзекләр урнаштырылган.

Мифологик катлам әҫәр тукымасына әкиятләр, мифллр. хикәятләр кертү кебек тә, халык авыз иждтында яки элгәрЛ әдәбиятта мәгълүм исемнәрне, төшенчәләрне, атамалармы кулланып, яңа мәгънә булдыру рәвеп1ендә дә яши. Мәҫәлән, Г. Гыйльмановның «Албаҫтылар» әҫәрендә албаҫтылар хакыи дагы миф реалистик катлам белән кушылып китә. Ф. П.»й рәмованың «Алыплар илендә» әҫәрендә алыплар хакындлгы миф чынлык кебек тәкъдим ителә.

Фэлсэфи катлам әсәрдә өч: кеше; тормыш; яшәеш хакыи да гомумиләштерү-кануннарны билгеләү яки, шул канун ил р ны ждлеп, укучыга әдәби табыш кебек тәкъдим итү рәвешен ала. Мәҫәлән, Р. Сибатның «Ялгызак» романында кеше һ.>м тормыш фәлсәфәсе әсәрдәге вакыйгалар барышында хикМ ләүче исеменнән әйттерелә. Моннан тыш, ул бабалардлн

220

Килгән кануннар жыелмасы кебек бер урынга туплап бирелә. П\ клнуннарны автор татар кешесе өчен фәлсәфи һәм әхла-■ М н законнар д ип шәрехли.

Моннан тыш, әҫәр өлөшләренең урнашу тәртибен күҙәтеп, М1МИОЗИЦИОН принципларны аерып чыгаралар. Төп компози-1ПК1П принциплар дүртәү. Кабатлау: иң әһәмиятле элемент­арны кабатлау, тормышның яңадан башлангыч ноктасына (йлонеп кайтуы (Х. Туфан «Киек казлар», Ә. Еники «Төнге тмчылар» хикәясе). Көчәйтү: бер як, сыйфат, вакыйга ха-| ында жөнтекләп сәйләү, охшап1 вакыйгаларны янәшә кую (II Юзеев «Йолдыз кашка турында баллада», Ф. Хөсни «Йөзек Кишы» повесте). Каршы кую: контраст образларны сурәтләү, н I. и тормышны ике каршы якка аерып, төрле бәя бирү |Г Камал «Беренче театр», Ә. Еники «Әйтелмәгән васыять»). Мошпаж: янәшә килүче образлар, элементлар ярдәмендә яңа | н ки.) ачу (Еники Ә. «Шаяру»).

В у принциплар әсәрнең сюжет корылышында (фабулада), кОризлар урнашуында, сурәтләнгән дөнья һәм сөйләм төзе- идә күҙәтелә.

Композиция төшенчәсенә мөнәсәбәтле, без «композицион цлым» с үҙен дә кулл анабыҙ. Берничә композицион алымны ' ||)1ш үтик.

Тартмалы композиция — урта гасыр төрки-татар әдәбия-

и.шдл очрый торган, я вакыт-урын ягыннан, яки билгеле бер

| (мәҫәлән, кешедәге уңай әхлак сыйфатларын раҫлау,

Гиокәреләрен кире кагу) ярдәмендә чагыштырмача мөстә-

■ Iш п, сюжет берәмлекләрен (хикәятләрне, кыйссаларны һ.б.) й#р иҫәр эченә ж,ыю, бер итү алымы. М. Болгариның «Нәһ-

I ■ | ф.)радис», Мөхәммәдьярның «Төхфәи мәрдан», Рабгузи-П1Ш «Кыйссасел-әнбия», С.Сараиның «Гөлөстан бит-төрки» •• >|"|'»ре шушы алымга мөрәж,әгать итеп язылган.

Көлеле композиция — әҫәр башында сурәтләнгән персо-трның, вакыйгаларның, ситуацияләрнең ахырда капма-

■ пршысы булып әйләнеп кайтуы. Ә. Еникинең «Саз чәчәге»

генда Шакир Мостафин, «Туган туфрак» хикәясендә Кла-Фихлары, характерлары шушы алымга миҫал була ала. /шималы (элмәкле, божралы) композиция — әсәрнең ба-

цм һәм ахырында бүлеп урнаштырылган вакыйга, күре-

псион каймалап алу. Каймалаучы әлеш төп вакыйга,

|< г сызыгы да (мәҫәлән, А. Гыйләжөвнең «Әтәч менгән пи и п.»» әҫәре), яки төп сюжет сызыгын аңларга ярдәм итүче "чин, фалсәфи, символик-мифологик сюжет сызыгы да (мәсә-щп, ;>. Ваяновның «Тау ягы повесте»нда Тау ягы турында

Нпыү шартларын, Пцылекне тасвирлау.

I и.шмтьне тасвирлау.

11 рой ншәгән ижтимагый Пфилек, жәмгыятькә бәя

|мрү.

шби стиль.

сәйләгән кайма Тәбрик тарихын ачарга булыша) булыргн мөмкин. Урта гасырлар әдәбиятына мөнәсәбәтле, кысилм

композиция, кысалы кыйса төшенчәсе кулланыла. Мәсо.» ,

«1001 кичә», «Тутыйнамә» һ.б.

Әдәби образ — автор тарафыннан аңланган, бәяләш.ш күренеш, әйбер, вакыйга, кеше характерының башкаларгп ж,иткерелү формасы, ягъни махсус алымнар ярдәмендә уйлаИ табылган, иждт ителгән, кабат тудырылган тормыш күренеп ю,

Образлар берничә төргә бүленә. Кеше— әдәби әсәрнең төп сурәтләү объекты. Табигать яки әйбер образлары әсәрдә к| шене алыштырып яки дәвам итеп килә. Щыелма образлар: гаилә, ж,әмгыять, тирәлек, халык, дөнья һ.б. шулай ук кеш| нең яшәештәге урынын билгеләү, тормыш мәгънәсен ачу, к<< шегә очрый торган каршылыклар колачын күрсәтү һәм мы хесне мөмкин кадәр күпьяклы сурәтләүгә ярдәм итә. Ясалщ образлар: символлар, төшенчә яки фикер-хис, халәт образлары кеше белән янәшә, аны тасвирлау һәм бәяләү өчен кулланы.ип

Кеше образлары. Персонаж яки герой: төп; эпизодик, аталучы; характер — катлаулы, каршылыклы, кызыклы булуы белән башкаларда аерылып торучы герой; тип — бер төркем, сыйныф, милләт кешеләренә хас сыйфатларны ү.кчш берләштергән герой. Субъектив образ: хикәяләүче, автор образы, лирик герой яки лирик «мин». Аерым иж,ат агымип рына мөнәсәбәтле, геройларны реаль — идеаль, уңай — тисквр! төрләренә бүлеп йөртү дә бар.

Кеше образын тудыру алымнары

Тышкы кыяфәт (портрет).	Йөз теҙелеше, гәудә, буй-сын, кием-салым, тышкы кыяфәтне сурәтләү аша автормын мөнәсәбәт белдерүе күҙәтелә.
Психологик анализ.	Детальләрдә тасвирланган эчке дөнья: ■ N фикер, тойгы, кичереш, омтылышлар, мои да герой рухи дөньясындагы үҫеш-үҙгәреш әһәмиятле.
Персонаж характеры.	Башкалар белән мөнәсәбәттә, эш-гамәл.и.41 дә, тойгы-хисләр тасвирланышында, сой ләмдә холык-фигыльне бирү.
Автор бәндәмәсе.	Турыдан-туры яки читләтеп әйтелә.
Башка геройлар бәясе.	Уй-фикер кебек яки сөйләшү (диалог) ми кытында әйтелә.
Геройны башкалар белән янәшә яки каршы кую.	Портрет, эш-гамәлләрне сурәтләгәнда, сой ләшү-аралашу рәвешен күрсәткәндә, ЯЯ мышларны тасвирлаганда ачык күрен.>

Детальләр, интерьер һәм әйләнә-тирә дөньяны кешенең эчке халәтенә, зәвыгы-на тәңгәл итеп сайлауда бирелә,Яки кешене табигатьнең бер әлеше кебек карауда, яки холык-фигыль һәм эчке ха-ләтне табигатьтәге үзгәрешләр аша бирүдә әһәмиятле. Геройны тирәлектән аерып, «караңгы фон-дагы ак тап» итеп, яисә тирәлекнең шуңа тәңгәл типик бер вәкиле, «жимеше» кебек тасвирлау Геройның эчке дөньясын һәм әйләнә-тирә-сен, аны чолгап алган әйберләр һәм күре-нешләрне сурәтләүдә мәдәни күзаллауга иярү, буйсыну.Мрототипның булуы якиПупмпВЫ.

Инде образлар бирелешенә миҫал китерик. Ә. Еникинең • •телмәгән васыять» хикәясе. Төп герой — Акъәби. Ярдәмче ■ ■ ройлар — Суфиян, Гөлбикә, Сәхип, Мария Васильевна, Миң-11'бий карт, Гарифә, шагыйрь, Геннадий, Гүзәл. Эпизодик 1'еройлар— Сәетгали, авылдашлар, Татьяна, Светлана, Рита, Порис, Равил, докторлар, аҫрау кыз, авылдашлар, малайлар. Л I н пумы геройлар — Миңлегәрәй, Миңлегали, Гыйльман агай,

• хстандагы улы, кызы Сөембикә, дворник хатыны Сәрби-т.пмал апа, кунаклар, морг эшчеләре. Характер — Акъәби, Миңлебай карт, шагыйрь, Суфиян, Гөлбикә. Боларны тип | 1р1»к,әсенә жңткерелгән характерлар дияргә мөмкин. Таби-

һәм әйбер образлары — Юлкотлы, дала, сандык, кәфен-

II I . >К,ыелма образлар — өлкән буын, урта һәм яшь буын, г \1 пи >к,ир, шәһәр. Ясалма образлар — учак, кылганнар, васы-ИТь, 1самчы символдары.

Имде телгә алынган төшенчәләрне ж,ыеп, бер әҫәр миса-импда күҙәтеп узыйк. Бу — Ә. Еникинең «Шаяру» хикәясе.Кеше образлары: Диләрә ханым — төп герой, характер;1рис —ярдәмче герой, характер; Фәния — ярдәмче герой;ПИП маклы күлмәк кигән егет — ярдәмче герой; өченче егет —шиэодик герой; олы яшьтәге апа — эпизодик герой; ханым-' , ире — аталучы герой; Харисның яраткан кызы — ата-п,1 герой. Хикәяләүче.

'Гибигатъ образлары: Идел — аллегорик образ. Төп мәгъ-И " ендә — вакыйгаларның урыны, елга. Күчерелмә мәгънәдә Гормышны белдерә.

223

Әйбер образлары: пароход — аллегорик образ. Төп мәгь нәҫендә — вакыйгаларның урынын төгәлләштерә. Күчерелми мәгънәдә яшьлеге узган кешене аңлата. Яулык — мәхәббв^ символы.

Әҫәр бер сюжетлы. Сюжет сызыгындагы каршылык -Диләрәнең эчке каршылыгы. Яшьлеккә, мәхәббәткә, бәхетм омтылу һәм чынбарлык арасында. Субстанциаль, чишели алмаслык конфликт. Сюжет динамик, концентрик. ЭкспО зициядә пароходка утыру, ханымның эче пошу, күңелсе^ ләнүе хакында сөйләнә. Төенләнеп1 егет кулында яулыкмы икенче тапкыр күргәч формалаша: «Кинәт ханымда туп яулыкны егет кулыннан ничек тә тартып аласы килү телвя туды. Яулыгын алырга, яулыгы белән бергә серен алыр га 1* Вакыйгалар үҫтерелә: Диләрә яшьләр янына төшөп табым ш утыра, үзенә кунакка чакыра, ядәч уены уйлап таба, ота, яулыкны ала. Иң югары нокта яулыкны төшереп бирерги хурланып, аны нишләтергә белмәү вакытында күҙәтелә: «И.>. нишләтергә тиеш ул аны?» Чишелеш яулыкны очыртмм ждбәрү кебек бирелә. Ул Диләрәнең бәхеткә ирешеп бул-маячагын, яшьлек һәм мәхәббәтнең кире кайтмаячагым аңлавы кебек гомумиләшә.

Тема: Әҫәр кешенең гомере уҙып барганда да яшьле! мәхәббәткә, бәхеткә омтылып яшәве хакында. Мәңгелек, искерми торган, тар, яглерен.

Проблемалар:

1. Ханым — ире: гаиләдә яшь аермасы зур булу.

2. Пароходтагы беренче кат — икенче кат (кешел;>р. аларның көнкүрешен чагылдыручы детальләр): социн./и. төрлелек.

3. Шәһәр — авыл (кешеләрнең тышкы кыяфәтен сурәчммү вакытында): шәһәр белән авыл көнкүрешенең аерылуы.

4. Тормыштан канәгать булу — эч пошу (Диләрәнең үп эчендә): гомер узу белән килешергә теләмәү.

5. Шәхси мәнфәгать — башкалар белән мөнәсәбәт: шом и мәнфәгатьләрне өстен куюның башкалар белән мөнәсәи.п ләргә тәэсире проблемасы.

Идея: Кеше мөхәббәтенә кызыгып, омтылып, бәхеткә ире шеп булмый.

Пафос: романтик.

Хикәядә төп композицион принцип — кабатлау. Объектпи һәм психологик катламнар күҙәтелә.

Зуррак әҫәр — Н. Гыйматдинованың «Ак торна каргышы» повестей тикшерү дә шундыирак тәртиптә башкарыла. Әсәрд| южет сызыгы бар. Беренче реалистик сюжет сызыгындаИщниылык Арслан, Сара һәм авылдашлары арасында чыга.||п I мр вакытында, Арсланның Сараны күрүеннән башланганнн||1|,)пеш Сараның үлеме (югалуы) белән чишелә. Икенчемифологик сюжет сызыгында авыл кешеләре — торналарч'"11ндагы каршылык сурәтләнә. Гөнаһ кылу — ж,әза алу' ■ "< к теҙелгән бу сюжет сызыгы авылга каргыш төшү, аның(«йылда ж,имерелүе белән чишелә. Әсәрдә беренче сюжет'мн.п'1,1 — төп, икенчесе шуны көчәйтү өчен кирәк. Шуңа• теманы беренче сюжет сызыгындагы каршылыктанними билгелибез. Әҫәр битарафлык һәм мәрхәмәтлелек■ рында. Мәңгелек, актуаль, киң һәм иж,тимагый әһәмияткәчык бу тема локаль конфликтның куелу-чишелү яссы-II п ында ачыла.11роблемаларны билгеләү өчен, әсәрдә очрый торган өч

М1|н|с каршылыкларны күҙәтәбеҙ:

проблема

кешенең табигатьтән ерагаюы, моның кешегә афәт китерү мөм­кинлеге

битарафлык

башкалардан аерылып тору

әхлакый бозыклык

эчкечелек, комсызлык

азгынлык

эчкечелек

әхлакый кыйммәтләр алышыну

I иршылык

шить — кеше:

• иршюк — кеше: Сир» авылдашлары:

I - мәктәп коллективы: нан — авылдашлары ш - авылдашлар: |г кеше: (ари Сәрия: ¹ тин - Фәрдәнә ¹ 1|>и Фәрдәнә:

иш — Шаһиәхмәт малае: \|р. ним —Шаһиәхмәт: щ - әнисе:

Шулай итеп, әҫәр эчендә мәдәни-көнкүреш проблема-■ |.| иж,тимагый-сәяси, мифологик мәсьәләләр белән

ю. Пдся-ждвап, объектив идея болай формалаштырыла ала:

> рпфлык ж,әза ала, мәрхәмәтле булырга кирәк. Үз эчендә

(ин ииу 1)әм кире кагуны берләштерсә дә, автор, Арсланның имәтлелеген нәтижәле итеп, раслауны алга чыгара. Йс.ор драматик пафослы. Каршы кую төп композицион Принцип булып тора. Әсәрдә ике мотив: романтик геройлар

225

Арслан һәм Сара бирелешендә — илаһи, саф мәхәббәт; 1ым гөнаһ кылуның ж,әза белән төгәлләнүе калку күренә. Обы I тив, мифологик катламлану бар. 1

Деталь — әдәби әҫәр тудыруда катнаша торган, мәгъшнщ һәм эмоциональ белдерелешле әйбер, сызык, хәрәкәт, пм күренеш һ.б. Мәҫәлән, Х. Туфанның «Каеннар сары иде» шигырендә сабый бала образы бар. Аның нинди деталь ләрдән төзелүен карыйк: «ал йөзе сарылана» — кайгыдщ «шзлләргә төренеп суыкта» — туңа; «уйланып утыра» — тир# якта ни барганын аңламый; «аңардан... сәлаш-хат китер миләр» — әтисен сагына, «килә ул... сурәтле китап сорап» күңелсез.

Яки икенче миҫал. Ә. Баяновның «Тау ягы повесте» пд| әсәрне башлап, Тау ягы образы тудырыла. Ул түбәнд.но детальләрне үз эченә ала: ярлар, урман-куаклар, таулар.

Әдәби деталь ике яссылыкта кулланыла: тышкы — порт рет, пейзаж, әйбер; психологик — уй-фикер, хис-кичереш, теләк-омтылыш. Кайбер әсәрләрдә тышкы детальләр герой ларның эчке дөньясын да, автор мөнәсәбәтен дә белдер, н килә. Мәҫәлән, Г. Исхакыйның «Сөннәтче бабай» хикәяеен I • өй тышы, бакча образларын хасил итүче детальләр Сөннәтч) бабай белән янәп1Ә куела, аңа бәя бирә. Ә инде өйнең эч< аш-су детальләре Гөлйөзем әби хакында да сөйлиләр. Нәкч менә детальләштерү алымы хикәя материалында СөннәтЧ! бабай белән Гөлйөзем әби бергә яшәгән вакытны карчи, үлгәннән соңгы вакыт белән каршылыкка кертә. Шушм антиномия әсәрнең төп фикерен аңларга ярдәм итә.

Әсәрдә ничек сурәтләнүенә карап, детальләрнең ике тором аерырга мөмкин: жөнтекләүче— кеше, дөнья хакында м.нч. лүмат бирә, психологик халәтне аңларга ярдәм итә. Мәҫәл.>п Акъәбинең сандыгы эчендәге әйберләрне санау. Символик әйбер-күренешкә, кешегә гомуми бәя бирә, автор мөнәсәб.ти күрсәтә. Мәҫәлән, Акъәбинең ак яулыгы, ак алъяпкычы.

Портрет — әсәрдә кешенең тышкы кыяфәтен тасвирлпу, Тышкы кыяфәт дигәндә йөз, тән теҙелешен, кием, үз-үзвЩ' тотып1, эш-гамәлләр, фикер-хисләр, сөйләм күздә тотыл| Аның берничә тәре бар. Портрет — сурәтләү: үзе күргәнч! детальләп күрсәтеп бару («Үзе бик көяз кеше иде шул, каһәр Каракүл бүрекне кыңгыр салган, өстендә трико кәзәки, кәзәкМ кесәсеннән сәгать чылбыры салынып тора, ә телгә дисац, товарын мактарга дисәң, авызына П1айтан төкергән инде» (Ф. Хөсни). Портрет—чагыштыру: башка персонажлар, Пип геле кешеләр, жднлы һәм жансыз күренешләр, әйберләр бел.ш Чми.пптыру («Торна шикелле нечкә озын аяклы, какланып

■п бу чандыр бабайны авылның иң карт кешесе диләр»

|| Кники). Портрет—тойгы: герой кыяфәте тудырган хис—

• ••ш (.шы сурәтләү («Кызны хәҙер колак йомшакларына чаклы *Ү|ы башладым. Әллә агач ботагында алма белән бергә үстеме и и ип ул? Битләре нәкъ алма төсле» (Ф. Хөсни). Психологик нпртрот: тышкы кыяфәт аркылы эчке халәтне бирү («Үз нәүбә-

н 1.1 илар да бик ябыккан, тәмам кечерәеп калган әниләренең 'Крандай саргайган, сулган йөзен күрделәр» (Ә. Еники). Пейзаж — әсәрдә вакыйгалар бара торган жднлы һәм ж,ан-

• и I чабигатьне, тирәлекне сурәтләү. Ул табигать, шәһәр, авыл,мигса, урман һ.б. сурәте яки тарихи (булып узган сурәт),

• I глечик (дөньяның киләчәктәге рәвеше), астраль (жцрнеке|.| га н, галәмне күҙаллау белән бәйле) булып төгәлләшә. Пейзажның вазифалары: вакыйгаларның урынын, вакы- билгеләү (Ш. Камал «Акчарлаклар»); сюжетка катнашу и аны үзгәртү (Ш. Камал «Буранда», «Акчарлаклар»);ше кабул итүгә көйли һәм геройларның психологикгич! ача (Ф. Әмирхан «Нәжип», «Хәят»); автор фикерен' нр.) (Г. Ибраһимов «Яз башы», М. Әмир «Агыйдел»).Әйберләр дөньясы — кешене чолгап алган әйберләр. Алар-• "I да берничә төрен аерып чыгарырга мөмкин. Аксессуар цләр: кешенең щәмгыяви урынын, шәхси холык-фигылен гол әү өчен кулланыла (Ә. Еникинең «Әйтелмәгән васы-

111 >ондә Сәетгалинең зәңгәр костюмы һәм мотоцикл). Харак-ц| ик: кешенең сыйфатларын күрсәтә (Акъәбинең ак■ и.пы). Культурологик: яп1әү рәвешен күрсәтүче (Акъәби 1ге ж,ир идән, читән алачык). Символик: тормыпг-яшә- •> яки кешегә гомуми, күпкырлы, күпьяклы бәя бирә| т телмәгән васыять»тә камчы).

Игихологизм— кешенең эчке дөньясын, аң-фикерен, ч халәтен, аның алышынуын, шәхси-рухи үзенчәлекләрен

и сурәтләү; язучының кеше күңеленә үтеп керү, аныңп к. и черешен аңлату осталыгы. Әдәбиятта психологизм- о| тәре гамәлдә йөри: эчке яки туры психологизм —ц ш.и 1, г>чке дөньясын турыдан-туры, сүзләре, эчке көрәш,ц фикер, күҙаллау аша сурәтләү. Тышкы яки читләтеп•итләүме психологизм — эчке дөньяны тышкы билгеләр(ммондә ачу. Ачыклаучы — аңлатып, хисләрне, уй-фикер-I рие шәрехләп үтү.Игихологизм күп алымнар ярдәмендә барлыкка килә:ологик анализ — өченче заттан кешенең күңел хәрәкәтен мин Гекле сәйләп — күрсәтеп бару; үзанализ — беренче, өченчез аттан геройның уйланып, үз-үзе белән сөйләшүе; эчке м

лог — геройның авторга үз халәтен сөйләве; аң агышы (фик*р агышы) — уйларның тәртипсез урнашуы, саташу, төшл.шү, ждн хәрәкәте — бер фикернең үҫеп, икенче фикергә әверелү«| дәшми калу — иң әһәмиятле бер урында геройның :>чк« кичерешләрен тасвирламау. Шулай ук хат, көндәлек, ким. әдәби детальләр кеше рухын чагылдыруда актив катнашп.

Әдәби вакыт һәм урын (хронотоп) — сюжетны төгәлл.нм терә һәм әсәрнең шартлылыгын тәэмин итә. Әдәби әсордм урын һәм вакыт гадәттә бергә табыла. Төгәл билгеләнә тор п ш урын-вакыт, яки абстракт урын-вакыт була ала. Әсәрдо «и төрле вакыт бирелергә мөмкин: тарихи вакыт; вакыйга /<//■ вакыты; перцептив вакыт (хикәяләүче яки персонаж ми кыты). Аның шулай ук ретроспектив (үткәнгә әйлән#1 кайтучы), яки өзлексез, кайчак ябык (сюжет кысаларыпди), аерым әсәрләрдә ачык (чор буларак) бирелеше, әкренәйтепI .т яисә тиҙләтелгән форма алуы да күздә тотыла. Урын т •• шәһәр, авыл, ил, табигать кочагы, экзотик урыннар, өй, бүлм больница, чит планета һ.б. була ала. Аның ачык һәм ябы булуын, чикле яки чиксезлеген, реаль яки шартлы бирелеп н • билгеләргә мөмкин. Кайвакыт абстракт һәм төгәл урын-влкм бергә килә.

Еш кына урын-вакыт бирелеше символик мәгънә л ил Мәҫәлән, тән — куркыныч, шомлы вакыт, таң — чистарммү. көн — эш вакыты, кич — ял итү аралыгы кебек аңланылл Ел фасылдары да шулай: көз — картаю, яз — яңадан туу, кыш — торгынлык, ж,әй — чәчәк ату вакыты.

Әдәбиятта борынгы заманнардан алып күҙәтелеп кич. торган тотрыклы хронотоплар бар. Мәҫәлән, идиллик ва­кыт — балачак, әти-әни йортында үткәргән бәхетле чор| мащаралы вакыт — чит ж,ирләрдә сынау узу вакыты; серМ вакыт — теге дөнья, аңлап-танып бетерү мөмкин булмнгпн ж,ирләргә эләгү чоры. Аерым бер хронотоплар халык тарихи белән бәйле архетип төсен ала. Мәҫәлән, рус әдәбиятында да, татар әдәбиятында да авыл архетибы шундыйлардан.

Татар әдәбиятында юл, тупса, туган жңр, нигеҙ, ишегалды, морзалар утары, урман, өй, Идел хронотоплары еп1 очрый.

Әҫәр тукымасында урын һәм вакытны күзәтү кызыюм.1 нәтижәләргә китерергә мөмкин. Мәҫәлән, «Әйтелмәгән васЫ ять» хикәясендә урын ике: авыл (дала, Юлкотлы, туган ждф) һәм шәһәргә аерыла. Авылга мөнәсәбәтле өч вакыт: үтк.ш (өлкән буынның яп1ь вакыты); хәҙерге һәм киләчәк (Акъвб! кайтыр вакыт) телгә алына. Шәһәр исә бер — хәҙерге вакыттанил сурәтләнә. Димәк, Акъәбиләр өчен шәһәрнең үткәне һәм

Щличэге юк.

;>д»би сөйләм. Әсәрнең уйланмасы әдип аңында, күңелендә (йрлыкка килүгә, сюжет һәм анда хәрәкәт итәчәк геройлар, мифос табылуга, ул сүзләргә мөрәж,әгать итә, үзенә кирәкле | н шмнан энж,еләр чүпли. Чөнки әдәби уйланма бары тик • , ' м.ппчасында гына яши, сүзләр ярдәмендә генә материаль-

• чп.I ала. Сүз, сөйләм — әдәбиятның беренче элементы, суротлелекне гамәлгә апгыручылар.

Лексик чаралар. Дәрес сайлау һәм урынлы куллану ||н ңсында сурәт тудыручы сүзләр лексик чаралар дип атала.

• | .иң әсәрне мәктәптә анализлау аның тукымасындагы К1 р М м бер лексик катламнарны аерып чыгаруны күздә тота.

|рны төркемләп була.

1. Мәгънә охшашлыгына яки аерымлыгына нигеҙләнгән лексик чаралар: ('ттнимнар — бер үк әйбер яки күренешне белдереп, аның |ц|п|е мәгънә нечкәлекләрен чагылдырып килүче сүзләр. < > .киятта алар: мәгънә көчәйтү; сурәткә төгәллек бирү; плаулардан качу өчен кирәк.

Тик кенә торганда капланды томанга бар һава, Кар оча, кар себрелә, кар котрына һәм кар ява.(Г. Тукай)Инфемизм — сүзнең туры мәгънәсен йомшатып, читләтепI яки бер сүзне, аңлашылырлык итеп, икенче сүз белән. («Алдыйсыз» урынына «сез дәресен сөйләмисез» дию).\нтонимнар — капма-каршы мәгънәдәге сүзләр: күренеш-|*|1 и к п әйберләр арасындагы каршылыкны күрсәтә; хис-| 'рпең, тормышның катлаулылыгын белдерә; көчәйтү өчентанылалар.Вер минутта ташты күңелем, бер минутта булды ут, Вөрчә янды, берчә туңды, барысы булды бер минут.

(Ш. Бабич)

I > чоиимнар — аваз төзелеше, әйтелеше ягыннан бердәй пип, төрле мәгънә аңлата торган сүзләр.

Монда килгәннәргә тудырылган кебек,

Китәр өчен дә бит тудырылган шартлар...

Баскынчылар, әйе, уйламыйлар гына —

Энә шундый шартлар,

Көн килер дә, шартлар!

(М. Әгъләмов)

Сүз уйнату — охшаш сүзләр ярдәмендә яңа мәгънә ж,и керү.

Өлкәнәя кеше —

Сызлый карт буынк&р.

Ни кызганыч, бүген

Яшь буын өчен дә

Сызланыр урын бар.

(Ш. Галиев)

2. Сүзләрнең тарихына һәм географиясенә бәйләнешле лексик чаралар:

Архаизмнар — элек киң кулланылып та, тормыш үзгөр сәбәпле сүзлек составыннан төшеп калган сүзләр.

Ул хатыннар көрсиләргә утырдылар, Берәр пычак һәм әфлисун китерделәр.

(Кол Гали)

Тарихи сүзләр — билгеле бер чор, заман, игңтимап.ш тормыш белән бәйле сүзләр.

Туктамыштай олы хан Урдасына яр салды.

(Идегәй» дастаны)

Неологизмнар — тормыш үзгәрү нәтижәсендә барлы > I I килгән яңа сүзләр.

Хәҙер беҙгә, агай-эне, Кооператив ожмах кирәк.

(Г. Афзал)

Калька — турыдан-туры башка телдән тәржемә итеп алын ган сүзләр.

Телдән калмагыз,— ди, щанкаралар Йөрәк туктаганын чамалар...

(Р. Әхмәтщан )

Диалектизмнар — аерым төбәкләрдә генә яши торган, ур так милли телгә үтеп кермәгән шивә элементларын кулллму Күтәреләм ич күгәлләр белән, Түбәнәяләр йорт түбәләре.

(Р. Зәйдулла)

Һөнәрчелек сүзләре — билгеле бер һәнәр кешеләренә хш сүзләр.

Үз итте ул рун тамгасын, Ьәм гарәп «әлиф»еш дә, Кирәк булса таный ала һәм әрмән хәрефен дә.

(Ә. Рәшит)

Алынма сүзләр — бер телгә икенче телдән кергән сүзләр.

Атлантика ярларына житкәч, Нинди уйлар килде башыма?

(М. Галиев)

Стилистик фигуралар. Сүзләрнең фразага һәм сөйләмгә • ■« 111V үзенчәлекләренә нигеҙләнгән сурәтләү чаралары стилис-Щ\ фигуралар дип атала. Мәктәп анализында аларның күп | пы төрләре билгеләнә:

1. Кабатлауга нигеҙләнгән фигуралар: Кабатлау — әҫәр эчендә сүзләрнең кабатлануы.

Әлсерәтте еллар, әлсерәтте... Яшьлегемнең соңгы тәэссораты Карап тора агач артыннан.

(Н. Гамбәр)

Анафора — бер үк сүзләр, аваз л ар, сүзтезмәләрнең шигырь ил башында кабатлануы.

Бер щирдә юк андый ак каеннар, Бер щирдә юк андый урманнар, Бер щирдә юк камыш сабаклары Андагыдай шаулый торганнар.

(Һ. Такташ)

• һтфора — шигырь юллары, сүзтезмә яки жөмләләр ахы­рында сүзләрнең кабатлануы

Караңгыдан котылып була

шырпы сызып;

төнгә кереп котылып була

кояштан.

(Р. Харис)

Ялеау (эпанафора) — бер мәгънәле кисәкнең ахырындагы н,и сүзтезмәнең икенчесен башлап жибәрүе.231

Таң вакыты ... татар йоклый Мин, йокысыз, уянам. Уянам да тиле кебек, Тик бер үзем уйланам! Уйланам, уема батамын...

(С. Рәмиев) Рәдиф — бер үк сүз ярдәмендә рифма тудыру.

Кайсы берсе нурга чумган, бик нәфис өрелеп тора, Кайсы берсе көнгә каршы елмаеп бөгелеп тора. Кай берәүсе көзгегә баккан матур кызлар күк Үз-үзенә сокланып һәм эреләнеп киерелеп тора.

(М. Гафури)

Рефрен — бөтен бер строфаның яки кушымтаның кабатлв нып килүе.

Иртәләр щитте исә, Аклысын кия ярың!.. Юлларда күҙе аның... Ә юлда — ж,илләр исә, Иртәләр щитте исә.

(Х. Туфан)

Градация — мәгънә ягыннан якын сүзләрнең бер-бер арт им теҙелеп килүе.

Күрмимен ал ны вә артны, и чабам мин, и чабам, Ашығам, тирлим, пешәм һәм кып-кызу уттай янам.

(Г. Т у ки һ)

Янәшәлек -ләрнең янәшә

- бер-берсенә тиңдәш синтаксик конструкции куелуы.

Кыз бала яка кайый,

Кызарып кояш байый.

Кайый да тагын сүтә,

Яшьлеге сагынып үтә.

(Х. Туфан)

2. Сүзләрнең сөйләмдәге гадәти булмаған тәртибенә нигеҙләнгән фигуралар:

Инверсия — ж,өмләдә сүзләрнең урынын алыштыру.

Щырлый һәр тал, щитә эңгер, Тынмый алар, тән була.

(С. Хәким) 232

Эллипсис — зкөмләнең нинди дә булса кисәге төшеп ка­луги нигеҙләнгән сурәтләү чарасы.

Табигатьнең иркен күкрәгендә

Мәңге көрәш,

Мәңге хәрәкәт,

Мәңге туу,

Мәңге артып тору

Белән бергә

Үлем — һәлакәт.

(Һ. Такташ)

Көтелмэгәнлек — төп сурәтләү предметын кинәт кенә

[Лыштыру.

Ага вакыт ждргә ак кар булып, Ага еллар, уза гомерләр. Беренче кар булсаң да, бик ярый — Ил жднында кирәк эрергә.

(Зөлфәт)

Гипербат — янәшә килергә тиешле сүзләрне аерып кую. Күтәр мине, канат, биеккәрәк, Янчы, кичке кояш, яктырак.

(Зөлфәт)

Асиндетон — сүзләр һәм жомләләрне теркәгечсез бәйләү. Тик кенә торганда капланды томанга бар һава, Кар оча, кар себерелә, кар котырына һәм кар ява.

(Г. Тукай)

Хиазм — янәшәлекнең бер ягында сүз тәртибе үзгәрү.

Көзге күкләр шундый тыныч иде, Шундый тыныч иде көзге күкләр.

(М. Әгъләмов)

3. Мәгънә каршылыгына нигеҙләгән фигуралар:

Кипма-каршы куелу.

Шул баш бирмәҫ еллар — кайнар яшьлек, Уңны-сулны белмәҫ булганга — Кагылганмын былбыл оясына һәм басканмын кара еланга.

(Зөлфәт)

Оксиморон (оксюморон) — янәшә килергә мөмкин бул ми ган сүзләр яки гыйбарәләр ярдәмендә хис-тойгы каршылып.ш белдерү.

Ут якканмын галәм }ңылытам д ип, Керфекләрең синең яшьле чакта. Ялгыз гына син туңгансың янда, Тәрәзләре бозлы тенге йорттай.

(Зөлфәт)

Риторик өндәү — эндәшеп раҫлау, кисәтү, соклану.

Ашкын, кешем!

Сине ж,ирдә

Еллар көтә, юллар көтә.

(Зөлфәт)

Риторик эндәш — кемгәдер, нәрсәгәдер мөрәж,әгать итеп сәйләү.

Күңелледер сезнең гомер, Исән аналар.

(Х. Туфан)

Фонетик чаралар. Әҫәр телен авазлар яңгырашы ягынн.ш оештыру фоника дип атала. Аһәңлелек (эвфония) — матур. гармонияле яңгыраш. Какофония — яңгырашның бозылум

Аллитерация — тартык авазлар кабатлану.

Сукмакларга үлән үҫкәндер бит, Тик учаклар әле иҫәндер бит — Сагынгандыр безне сукмаклар... Үзебезчә тик бер сөйләш кенә, Челтер чишмәләргә эндәш кенә — Телләреңә былбыл кунаклар.

(Зөлфәт)

Ассонанс — сузыклар кабатлану.

Кеше кайчан матур була? Кеше матур шул чакта — Башкаларны чакырганда Үзе яккан учакка.

(Р. Харис)

Аналепсис — янәшә торучы сүзләрнең охшаш яңгыраш 1.1

И бәгърем! Кадереңне синең Әле генә, әле мин аңладым.

(Зөлфәт)

234Паронимия — охшаш яңгырашлы сүзләр белән «уйнау».

Өшегәндер,

Дерелди дер-дер...

Өреккәндер.

Дерелди дер-дер...

Эй лә, белмим лә.

Ник дерелдәвен

Үзе беләдер — дер-дер...

(Р. Миңнуллин)

Охшату — ниндидер күренешләрне авазлар ярдәмендә күз

индына бастыру.

Маэмае — Рррр исемле, Ә мәче—Мррр исемле.

(Р. Миңнуллин)

Троплар — әйберләр, предметлар, күренешләр арасындагы • мпләнешләр ярдәмендә күчерелмә мәгънә аңлату өчен хеҙмәт т.I. Мәктәптә аларның күп кенә төрләре анализ вакытында

габыла.

Чагыштыру — нинди дә булса күренешне аңа охшаш I ыйфаты булган икенче күренеш белән чагыштырып сый-фатлау-охшату.

Нарасый Кояш]

Син дә бала кебек гамьсез.

(Р. Гаташ)

Метафора — күренешләрнең охшашлыгына яки карпты -шгына нигеҙләнгән яшерен чагыштыру. Бу сурәттә «кебек, шикелле, төсле, дәй...» ярдәмче өлешләр төшеп кала, кайчак мшыштырыла торган күренешләрнең берсе генә әйтелә. Мисалән: канатсыз акчарлаклар. Аның янәшәсендәге «бәхет юлиүче эшчеләр» дигән икенче кисәк төшеп калган, ләкин

аңлашыла.

Тәңкә карлар ява,

Ап-ак карлар...

(Һ. Такташ)

Метонимия — бер күренеш, әйбер, кешене башка күренеш, итер, кешегә хас сыйфат, билге белән атау. Сине күрә алмаган көн — Май аенда Яфрак яра алмаган шәрә агач.

(Р. Фәйзуллин)Эпитет — әдәби ачыклау. Әйбер, күренеш, хәрәкәтне пң| хас булмаган сыйфат ярдәмендә бәяләү.

Тик Тукай көчлерәк яндырган йолдызын.

(Р. Гаташ)

Аллегория — кешене, күренеш-хәлләрне башка предмет-сурәтләр белән атау.

Күңел һәр жирдә гөл эзли, Тәкъдир һәр жирдә тикән төзли...

(Дэрдемәнд)

Гипербола — чиктән тыш арттыру.

Щиде кат жңргәчә нәфрәтем. Щиде кат күккәчә шатлыгым.

(Р. Фәйзуллин)

Литота — әдәби кечерәйтү.

Зәгыйфь кырмыскамын мин юлда яткан...

(Дэрдемәнд)

Сынландыру — жднсыз предметны, күренешне жднлы итей күрсәтү.

И сөйгән яр!

Мәңгелекнең беҙгә —

Икебезгә насыйп тешендә

Кылган догам кабул була күрсен,

Телләр күрсен сине төшендэ.

(Зөлфәт)

Персонификация — сынландыруның бер тәре, бөтенлар белән кешеләштерү.

Ә ай көлә,

Айга кызык була,

Ай — ялгыз ул картлык көнендә.

Өйләнәлми калган...

(Һ. Такташ)

Ирония — аҫтыртын көлү, мактау аркылы асылда хурлау.

Сөям чумеч кеби борыныңны, ждным, Гашыйк булдым, тәмам бетте мәгңалем. 5К,анашым, аһ! Иләк авызыңны үпсәм, Ни кайгы инде мин шул чакта үлсәм.

(Г. Тукай) 236

Сатира — ачы, үткен, уҫал итеп көлү.

Буш корсагын уа-уа, Тиле кебек көлгән ил... Безнең ил ул алга карап, Артка таба йөргән ил.

(Л. Лерон) Юмор — йомшак, яратып көлү.

Песиләргә рәхәт шул ул — Утын ярасы да юк, Себерәсе юк идән дә, Суга барасы да юк .

(Л. Лерон)

Тәмҫил — чагыштыруга нигеҙләнгән жанр. Бу очракта әҫәр I ү и ысы белән ассоциатив сурәт үрнәге була.

Тарих

Кыны тулы кан. Тышында чәчәк сурәте .

(Р. Фәйзуллин)

Улым Ята сабый иҙрәп мендәрендә Зәңгәр күҙле бөркет каурые! Ничек итеп Язар үз гомерен?..

(Р. Фәйзуллин)

Лчтәлек һәм форма. Эчтәлек — әдәби әсәрнең мәгънәсе; форма—эчтәлекнең яшәү рәвеше. Тема, характерлар, проб­ными, идея әсәрнең эчтәлеген хасил итә. Стиль, жанр, компо-1И1|1|}|, әдәби сөйләм, ритм — форма элементлары. Ә индефпбула, сюжет, конфликт — эчтәлеккә дә, формага да карый.Вез карап үткән нәзари төшенчәләр V—VIII сыйныфларда■ I .нш әҫәр Һәм язучы иждтын өйрәнү өчен жирлек вазифасын бяшкара. ыйныфка карап, эшнең катлаулылыгы Һәм баш-методикасы да үҙгәреп тора. Берничә миҫал китерик.V VI сыйныфлар курсында иң әһәмиятле төшенчә булып,шиң фикеребезчә, сюжет тора. Ләкин бу нәзарияне аңлат- .1, укучының «вакыйга», «вакыйгалар теҙмәсе», «конфликт», «конфликтның зураюы һәм чишелүе» кебек төшен-| I I >|> белән таныш булуы һәм аларны әдәби әҫәр тукымасын-Ш1И таба белүе шарт. Аннары, сюжет төшенчәсен үзләштерү вакыйгаларны күҙәтеп торучы һәм бәя бирүче, мөнис.ир белдерүче булуы ассызыклана.

Күугәнебезчә, бу ике анализ дәресе бер үк вакытта М. Ми диев иждтына хас булган ике зур сыйфатны игътибар үҙәге куя. Соңгы, йомгаклау дәресендә әсәрнең төп герое — х и к.» ләүче булу, андагы вакыйгаларның «мин» кабул ит үс н сурәтләнеше, әсәрдә чәчелеп урнашкан тарихларны, хик| ләүчедән тыш:, урын һәм вакыт берләштерү, әсәрнең твВ малы композициягә корылуы ассызыклана. Училищега ки гән укучыларның һәм анда эшләүче укытучыларның т максат-бурычларын ачыклау аша һәм әсәрнең ахырындаг соңгы сүз әлешен укып, әсәрнең темасы (сугыш чоры яшүг мерләренең белем алуы) һәм идея (сугыш чорында ба пи, п ларга файдалы булырга омтылыш беренче урында тордм) күрсәтелә. Әсәрдә чорга тәнкыйди бәя аерып алына. ЯзучН кулланган төп алымнар буларак юмор һәм ж,ентекләп сур.п ләү билгеләнә. Шул рәвешле, нәзари төшенчәләргә мөрәжоглт итү укытучы һәм укучыларга әҫәргә тирән анализ ясар! һәм язучы иждтына хас төп сыйфатларны аерып чыгары|и ярдәм итә.

Әлбәттә, нәзари төшенчәләр белән эшләү даими һәм ю г лаулана барырга тиеш. Мәҫәлән, «пафос» төшенчәсе үҙләштер өчен шактый авырлардан санала. Аның белән беренче там км танышу вакытында бик кечкенә күләмдә мәгълүмат бйр башлап кую ж,итә. Моның өчен, мәҫәлән, Ф. Яруллин им «Иң гүзәл кеше икәнсез» шигырен сайларга була. Әзерл! эше төсендә беренче укытучы хакында әңгәмә уздырганпм соң, шигырь анализлана. Шигырь дүрт строфадан тор Укытучыдагы сыйфатлар: беренчесендә — сиздермичә ярд! итә алу; икенчесендә — белемле-мәгълүматлы булу; өчөнЧ сендә — укучыларга ышаныч күрсәтү; дүртенчесендә — гид¹" лек һәм тырышлык әлеге горурлану хисе барлыкка килүпс сәбәбе булып тора. Аннары П1игырьнең нинди интонаци белән укылуын ачыклап, әсәрнең интонациясе, көе пафос ди аталу хәбәр ителә. Бу мәгълүматка VII сыйныфта әйлән! кайтып, аны тулыландыру кирәк була.

Гомумән, VII—VIII сыйныфларда элек өйрәнелгән-ү.ч.п.нп терелгән нәзария укытучыга һәм укучыларга әдәби материли ны анализлауда ярдәм итә башлый, текст белән тирәнТ! эшләү өчен шартлар тудыра. Мәҫәлән, VIII сыйныфта «Иде гәй» дастанын анализлауның беренче дәресен (кереш дәрөот әҫәр хакында һәм аның тарихи жирлеге турында сөйләнел! әҫәр өйгә укырга бирелә) әсәрдәге проблемалар тирәсенә ж.м 240

имкин. «Проблема» төшенчәсен иҫкә төшерү, әҫәр эчтәлеген Цйләү, һәр сөйләнгән өлеп1тә төп каршылыкны ачыклап, нриолеманы билгеләп бару кызыклы күзәтүләргә китерә. М.км.мән, Туктамыш — Аксак Тимер, Туктамыш — Котлыкыя, Идегәй — Туктамыш, Идегәй — Норадын каршылыкларын | фпсак, хәтта шәхси мәнфәгатьләр белән бәйле башланса да (масалән, Туктамыш — Аксак Тимер), алар барыбер ил язмы-П11.1 на барып тоташа. Каршылыкларның ил яҙмышы белән Ьйле булуы әсәрнең темасын билгеләү эшен жиңеләйтә (әҫәр И I очен көрәш турында).

Вез санап үткән каршылыклар әсәрдә власть өчен көрәш; МДел идарәче проблемаларын күрергә ярдәм итә. Каршы-11.1 с.нар дәүләтләр жимерелү, кешеләр үлеме белән төгәлләнә. Литр фикере (Ил яҙмышы өчен көрәшүчеләр данга, хөрмәткә рек) шушы каршылыкларга мөнәсәбәттән чыгып ачыклана. Нщетанның соңгы юллары — Идегәйнең чабылган башы әйт-• .ш: «Алдагы көн агырга, без барабыҙ, ул килмәҫ!» —дигән |увлөр үткәндәге хәл-әхвәлләр киләчәкнең нинди булачагын ьнчгсләве хакында сөйли.

Лнализның икенче дәресен дастандагы урын һәм вакыт

г енчәләренә бәйләргә була. Вакытның өч тәре иҫкә төше-

|и»лә. Әсәрдәге тарихи вакыт — Алтын Урда дәвере булу; сю-|| с г какыты — 40—50 ел; субъект вакыты (перцептив) ачык-1111П). Ул, үз чиратында, түбәндәге өлөшләргә аерыла:

1. Туктамыш хан власть башына килгәнгә кадәрле вакыт.

2. Туктамыш хан идарә иткән вакыт: Идегәйгә хәтле; Кдөгәй хан сараендагы вакыт.

8. Туктамыштан соңгы вакыт.Волай конкретлаштыру хикәяләүченең шушы өч әлешкә монәсәбәтен аерып күҙәтергә мөмкинлек бирә. Әсәрдә Тукта-пип хан булганга кадәр илнең бай яшәве ассызыклана,Туктамыш килгәч илнең бөлүе текстта бик тә ж,ентекле бирелә. Идегәй хан сараена килгәннән соңгы үзгәрешләр дә иоордә күренеп тора. (Идегәй колларны азат итә, кегле беләнитүне тыя, шәһәрләр салдыра.)Әсәрдә тарихи вакытның, сюжет вакытының һәм субъектин китының да үткәнгә борылган булуын иҫәпкә алып, яңа Кмипри төшенчә — ретроспекция алымы хакында мәгълүмат"и 1>ү урынлы.Дастанда урын — Идел-Йорт төшенчәсенә кагылышлы • |г|.түләр дә текст белән якыннан эшләүгә китерә.V VIII сыйныфларда, моннан тыш, нәзари мәгълүмат нмч'ндэ әсәрләрнең нинди төр яки жанрга каравы билгеләп 'з 241

барыла. Кайбер төр һәм жанр сыйфатлары анализ эишидя катнаша.

Шулай итеп, V—VIII сыйныфларда нәзари тешен м өйрәнү дәрестән дәрескә катлаулана, тирәнәя бара. Мои ни. эшләү рәвешен «концептуаль өйрәнү» (Г. И. Беленький тс ны) дип тә атыйлар. Бу вакытта әдәби әсәрләр һәм язучК иждты эчтәлек һәм форма берлегендә тикшерелә һәм би.щ. ц бер нәзари мәсьәлә белән бәйләп карала.

2. Югары сыйныфларда нәзари төшенчәләр

Югары сыйныфларда әдәбиятны үсеш-үзгәрештә өйр»мү нәзари төшенчәләр белән эшләүгә дә йогынты ясый. В|| яктан, V—VIII сыйныфларда өйрәнелгән мәгълүматлар тагмМ да тирәнәйтелә һәм ныгытыла, икенче яктан, әдәби барыш, әдәби хәрәкәт, юнәлеш-агымнарга караган яңа белем п.ц. бирелә.

Югары сыйныфларда нәзари фикерләр, белешмәлә}) 1ы||

дәрестә катнаша. Я алар иҫкә төшерелеп, яңа материл ■>

бирү өчен нигеҙ хеҙмәтен үти, я анализның нәтижәсе бул н ря билгеләнә, я дәреснең төп темасына әверелә.

V—VIII сыйныфларда үҙләштергән нәзари төшенч.п.. югары сыйныфларда яңа материал өйрәнүдә катнаша, үп максатларда кулланыла башлый. Мәҫәлән, урта сыйныфлард «характер» төшенчәсе әсәрдәге геройларны бәяләү, автормы сурәтләү үзенчәлеген һәм осталыгын күрү өчен кирәк. ГероК ларга характеристика, сочинениеләр язганда да бу нәзари үҙәктә тора. Әлбәттә, югары сыйныфларда да ул шушы юнәлештә файдаланыла. Ләкин төшенчәне бап1карак максит ларда да иҫкә төшерергә кирәк.

Мәҫәлән, Г. Ибраһимовның Х сыйныфта өйрәнелә торгям «Яшь йөрәкләр» романы фәлсәфи фикерләргә бай. Язучы \ Ц үк автор позициясен фәлсәфи нәтижә төсендә гомумиләштгрги бара. Анализлаганда аерым дәресләрдә аның романтик • >< л| булуын, андагы психологизм, бигрәк тә «аң агышы» алымы ның көчле бирелешен игътибар үҙәгенә куярга кирәк. Шул ук вакытта әсәрдәге автор фикере-позициясен фәлсәфи карп т лар төсендә аерып чыгару уңай. Моны «характер» төшөнч.н < и иҫкә төшерүдән һәм Зыя белән Сабир характерлары хакыидп сөйләшүдән башларга мөмкин.

Бер үк гаиләдә туган, бертөрле тәрбия алган Зыя һ ■• | Сабир — капма-каршы холык-фигыльгә ия. Әҫәр тексты пи. т

¹ .пир Һәм Зыяга кагылышлы урыннарны табып укып, бәлки | II гада чагыштырма таблица төзеп, әлеге геройларның '" рос —реалист, икенчесе романтик булуы ачыклана. Бу эш '.. р(Ч1че фәлсәфи нәтижәне формалаштырырга ярдәм итә. Ул мпмдый булыр: Тормышта һәр кеше— кабатланмас шәхес. |ыя белән Сабирның эп1-гамәлләре, тормышта үз алларына щ максатларын билгеләү икенче фәлсәфи нәтижәгә алып | И и»: Тормышта һәр кешенең үз максаты, үз урыны бар. Шушы сөйләшүне дәвам итеп, ике егетнең үз максатларына ирпиәме-юкмы икәнлеген, моның сәбәпләрен барлау өченче п чиж,әгә алып килә: Кеше үз максатына ирешсен өчен, үз \шны кешесе булырга тиеш.

Кгетләрдән тыш, Ж,әләш мулла, Фатыйма бикә харак-" р тры, дүрт кешенең тормышы хакында әңгәмә тагын бер Ф ' нмфи фикергә китерә: Тормышта һәр кеше — ялгыз. Шушы сөйләшүне дәвам итеп, Мәрьям һәм Зыя фажңгасе, .шым, сәбәпләре хакында тексттан автор аңлатмаларын табу |)| ■ н .(фәне дәвам иттерә: һәр кеше үз яҙмышын үзе билгели. Яцадан Зыя һәм Мәрьям мөхәббәтенә әйләнеп кайту, м |рд;)ге төп сюжет сызыгы, тема һәм идея хакында сөйләшү ромнндагы үҙәк фәлсәфә буларак сызлану (экзистенциализм) ф . кчкрәсен аерып чыгарырга ярдәм итә.

Шулай итеп, укучыларга таныш, алар элек үҙләштергән п 11.1 рп мәгълүмат яңа белем һәм күнекмәләр алуда нигеҙ

I п үти.

IХ -XI сыйныфларда татар әдәбияты тарихы бик борынгы ■т ми и мардан алып бүгенге көнгә килеп житкән өзлексез Айры ш буларак өйрәнелә. Шуның белән бергә, әдәби барышка . ||тган берничә яңа төшенчә тәкъдим ителергә тиеш. Әдәби Нйрыш, традициялар һәм яңачалык, дәвамчанлык шундый-

I ф иш. (Әдәбиятның билгеле бер юнәлештә үсә, әдәби закон­ чи ныклар һәм хасиятләрнең бер әсәрдән — икенчесенә, бер И | иттан — икенчесенә, бер чордан икенче чорга күчеп, аны

| Һәм үҙгәртә баруын әдәби барыш диләр. Әдәбиятта

II 1|»1ч» хас сыйфатлар, яклар, үзенчәлекләрнең сакланып Ийлум, даими кабатланып торуы, чордан чорга күчеп яшәве, N1 I пи мәдәни тәжрибәнең буыннан буынга тапшырылуы һәм

ми лар тарафыннан ижади файдаланылуы традиция була. >1п.1 капуннар һәм кагыйдәләр булдыру, ачышлар ясау

илык дип атала. Гадидән — катлаулыга, камилләшүгә,

• и;>н югарырак дәрәжәгә китерә торган үсеш-үзгәреш

Апрмшмнда традициялар белән яңачалык арасындагы зарури '. .п 1.11кчмләргә дәвамчанлык диләр.) Бу төшенчәләр әдәбиәсәрләрнең бергә, бер-берсен дәвам итеп яшәвен аңлнрг( ярдәм итә.

Югары сыйныфларда әдәби барышны тикшерергә 1ым бәяләргә, әсәрләрне бер-берсеннән аерып бәяләргә ярдәм итүчи нәзари төшенчәләр иждт юнәлеше һәм агымы белән бәй­ләнгән. Шуларга ж,ентекләбрәк тукталыйк.

Иэңат юнәлеше — үзенчәлекле идея-эстетик принциплы | н | таянып тормып1ны рухи-гамәли танып белү, аңлату һәм с \ рәтләү ул. Асылда, һәр иждт юнәлеше (яки ижат тибы, иж,1п ысулы-методы) тормыш-яшәеш хакында үз күзаллавын тәки дим итә.

Реалистик ищат юнәлеше (яки тибы):

• Тормышны, кешене, ж,әмгыятьне үз формасында, барлым ваклыкларына, төс һәм төсмерләренә тугрылыклы калий сурәтли. Әсәрнең тормыштагыча табигый килеп чыгуыпи омтылу, бер катламлы тормыгп моделе тергезү күҙәтелә.

• Тарихилык, ягъни чынбарлыкны закончалыклы үсешт», вакыт узган саен үҙгәреп торучы барыш итеп күҙаллау хас

• Әдәби детерминизм, ягъни әсәрдә сурәтләнгәннәрищ иж,тимагый, тарихи, иж,тимагый-психологик, табигый (хәттм мифологик) шартлар-хәлләр белән бәйле икәнлеген тану.

• Кешене тирәлектә, иж,тимагый-көнкүреш, психоло! ш төгәллек белән сурәтләү, тарихи-жөмгыяви шартларга бу Н сындыру алгы планда тора. Кеп1е, чынбарлыкта карим.I лыкларга кереп, шуны чишү юлларын да тормыштан эзли.

• Сурәтләнә торган хәл-вакыйгалар үткән һәм киләчии белән тыгыз бәйләнештә һәм очраклы түгел. Аларның сәб| бе — чынбарлыкта, кешенең холык-фигыль, эш-гамәлләрсид.»

• Автор үзе сөйли торган хәлләрнең чынлыгына ын т н дырырга омтыла.

• Герой күпьяклы бәйләнешләрдә, каршылыклы сурат ләнә. Эш-гамәл, уй-фикер, хис-кичереш берлегенә ирешел.».

• Яҙмыш — кешенең эш-гамәлләре, үҙенең нинди юл сай лавына бәйле. Бәхеткә ирешү мөмкин дигән фикер уздыры.пп

Романтик ищат юнәлеше (тибы):

• Билгеле бер идеал яктылыгында тормышны үҙгәр п и таевирлау; әсәрнең хыял-идеалдагыча яшәеш рәвешен кү|>< .> тергә омтылуы, чынбарлык белән чикләнмичә, ирреаль, аңнаМ тыш катламнарны игътибар үҙәгенә кую, ике катлы торм и ш моделе төзү.

• Кеше реаль закончалыклар белән исәпләшми, характор яки язмып1 кушканча, ахыр чиктә авторның ромаипп идеалына буйсынып ян1И дигән фикер уздырылу.

244кеше, чынбарлыкта конфликтка кереп, чынбарлыктан иича, китә. Ул, гипербола дәрәж,әсенә жцткереп, кайбер сый-Мтларны калкыту ярдәмендә, фрагментар, бөек һәм көчле, тир йөзендәге иң камил зат кебек сурәтләнә.

- Сурәтләнә торган хәл-вакыйгалар — аңлаешсыз үткән '«■иш билгесез киләчәк арасында бер өзек, очраклы булалар. К$л какыйгаларның сәбәбе — яҙмышта, кеше аны үзгәртү I индә түгел.

Автор дөньяга мөнәсәбәтен күрсәтә, идеалдарын раслый. Нихеткә ирешү мөмкин түгеллек дәрәж,әсенә куела.

Эмоциональлек, лириклык, гражданлык ирегенә омты-| удырган күтәренке интонация хас.

Иэгҫат агымы — билгеле бер тарихи чорда яшәгән бер тркем язучылар иждтындагы фәлсәфи фикер яки иж,тима-РЫЙ гояси позиция, әдәби-эстетик караш һәм стиль охшаш-Чыгыннан туган бердәмлек әдәби агым дип атала.

I'садизм иждт юнәлеше (ысулы) әдәбият үҫешенең төрле Норларында түбәндәге агымнарда яши.

М ,>гърифәтчелек реализмы:

Тормышны үзгәрү халәтендә, үҙгәрергә тиеш дип кабул тү, әдәбиятны да шул үзгәрешләргә хеҙмәт иттерү омты-'и.ипы үҙәктә ята. Кешене аң-белемгә өндәү, югары идеалларга «ичм.)т итәргә чакыру мөһим санала.

Еш кына төп герой итеп фикерле, эшлекле кешене

ГЛИ.

Әсәрләрдәге герой-кеше табигатьтә яши, табигыйлек | чшимләү шарт дип санала.

Типик характерлар эксперимент шартларында сурәт->. Табигатьтәге дәрес кануннарны табарга омтылу хас. Автор тарафыннан әхлакый, мәгърифәтчелек идеаллары

■ ||>ОЛӘ.

Тәнкыйди реализм:

Камил булмаган дөньяда яшәүче камил түгел шәхесне

1)ТӘ.

Үҙәктә кешене әхлакый камиллеккә өндәү, башкаларга 1ллы булырга чакыру ята. Өч принцип берлеге күҙәтелә: кеше тирәлектә яши;

ш, уй-фикер, теләк-омтылышлары ж,әмгыять белән бәйле;

• тарихи чор жцмеше.

Типик характерлар типик шартларга куела. Тормыш («реслеген табарга омтылу хас.

Гуманистик һәм ж,әмгыяви идеаллар күтәрелә.Социалистик реализм:

• Ищтимагый актив шәхеснең жөмгыять төзүдә кат шуын сурәтли.

• Үҙәктә кешене иж,тимагый көрәшкә якынайту, я<,ом гыять өчен яшәргә өйрәтү ята.

• Кеше — ж,әмгыятьнең бер күҙәнәге, халык язмь I

ж,әмгыять һәм чор яҙмышы кеше яҙмышына тәңгәл ито|| сурәтләнә.

• Партиялелек, сыйнфыйлык принциплары үҙәккә куелм, Типик характерлар иж/гимагый көрәш шартларында күр сәтелә.

• Яңа ж,әмгыять кануннарын билгеләргә омтылу хас.

— Марксистик һәм гуманистик идеаллар күтәрелә. Татар әдәбиятында мэгърифәтчелек реализмы агымЫ

XIX гасырның икенче яртысында формалаша. Татар ж,.>м гыятендә капиталистик мөнәсәбәтләр үсеп-урнашып баргим вакыт булганга, бу агымга караган әсәрләрдә иңтимип.ш каршылыклар, мәнфәгатьләр дә чагылыш таба, тәнкыйдИ реализм чалымнары күҙәтелә. Татар әдәбиятындагы мәгъри фәтчелек реализмы кысаларында иждт ителгән әсәрл;>рди раслаучы пафос, идея өстенлек итә: гыйлемлелек, мәр I мәтлелек мактала, әхлакый нәтижәләр сүз катламындл ди кабатлана. Әсәрләргә шартлылык хас булып, геройлар да уңпН яки тиҫкәрегә киҫкен аерыла, аларның эш-гамәлләре, яҙмы шы да мотивлаштырылган була. Кешенең әхлакый ками* леген белем алу белән бәйләнештә карау, ж,әмгыятьне үҙгәрт^ эшен гаиләдән башлау мотивлары әйдәп бара.

Мэгърифәтчелек реализмына хас сыйфатлар Г. Утыҙ Им.нш шигырь-поэмаларында, Ш. Мәрждни, К. Насыйри, Г. Каидп лый әсәрләрендә үк күҙәтелә, шәрык әдәбиятлары традИ цияләре яктылыгында укучыга тәкъдим ителә. Мәҫәлем К. Насыйри гыйлем кодрәтен могж,изалар тудырырга сәлөтл! дип ҫаный, белемнең көче кеше акылы ждтмәс нәтиж,әл.ч>|I китерүне күрсәтә («Әбүгалисина кыйссасы»).

Татар әдәбиятында мэгърифәтчелек реализмы агымЫ укыту ысуллары хакында бәхәсләшеп мәйданга чыкты диски, ялгышмабыз. Искечә сабак бирүне, кадим уку-укыту йорп ларын тәнкыйтьләү һәм яңача белемнең зарурлыгын раслму. әһәмиятен күрсәтү үҙәккә куелды. Ф. Кәриминең «ЗҢиһангир мәхдүмнең авыл мәктәбендә укуы»(1898), «Бер шәкерт белең бер студент» (1900), 3. Һадинең «5Ңиһанша хәҙрәт» (190Ө), Р. Фәхреддиннең «Эсма, яки Гамәл вә ж,әза», М. Акъегетмси «Хисаметдин менла» (1886) әсәрләре шундыйлардан. АерыМ 246 (м-р .юәрләрдә татар шәкертләрен чит илләрдә белем алган Игиьләр белән чагыштырып сурәтләү дә уку-укыту система-11.11111 бәя бирү максаты белән кулланыла (Ф. Халидинең• Морат Сәлимов» (1905), Р.Фәхреддиннең «Сәлимә, яки I * шффәт»(1898), Ф. Кәриминең «Бер шәкерт белән бер сту­ пи г» Һ.6.).Әлеге иждт агымы үз эчендә үҙгәреш кичерә: үгет-нәсый-П бирү белән мавыгудан маждралылыкка борыла. М. Акъ-1М'1И(>ң «Хисаметдин менла» повесте, Г. Ильясиның «Бичара• м I • драмасы (1887), 3. Бигиевнең «Зур гөнаһлар» романы,•!• К.фиминең «Салих бабайның өйләнүе» хикәясе кебеки »рләр инде сюжет бирелеше ягыннан да укучыны кызык-• мидыруга игътибар бирә.Татар әдәбияты шушы агым чикләрендә хатын-кыз мәсьә-| п 141 күтәреп чыга. Г. Исхакыйның «Кәләпүшче кыз»(1900),•<һ хатын белән тормыш» (1900), «Бай углы» (1903), «Икермйшык» әсәрләре мәхәббәт һәм гаилә, кешенең рухи хөрлеге) к I..мишәренә мэгърифәтчелек ноктасыннан якын килә.Гвнкыйди реализм агымы татар әдәбиятында XIX йөзнең м.: чирегендә формалаша. Кешене әхлакый камиллеккә, .ү, башкаларга файдалы булырга чакыру көче белән башка■ I пиштлардагыдан да аерымрак урын тота. Татар әдәбия-ч| иди язучыларның тәнкыйть итү ярдәмендә татар ж,әм-1тои «йокыдан уяту», үз хәленә объектив бәя бирергәмкж.һүр итү кебек максатлары калку күренеп тора, яшәп, ,, ,ү_Ч0 тәртипләрне инкарь итү, барыннан да элек, татари мятендәге иске тәртипләрнең юкка чыгарга тиешлегенш у кебек яңгырый. Шуңа күрә татар әдәбиятында тән-. 1 ми реализм кире кагу һәм раслауның янәшәлегенә, гилна ирешә. Тәнкыйтьләү исә аерым шәхесне түгел,■ имене, ж,әмгыятьтәге билгеле бер катламнарны игътибар И.1 куя. Тптар әдәбиятында тәнкыйди реализм тенденциялелек |шт!.1на ия, авторның мөнәсәбәте ачык күренеп тору, шуңа| гройларның, сюжет барлыкка килә торган ситуация-I ,| п шартлылыгы күҙәтелә. Ләкин бу агым милли әдәби-I н цп геройлар алып килүе, аерым иж,тимагый катламнари, ишан милләт яҙмышы хакындагы уйлануларга кадәрутүс белән әһәмиятле. Г. Камалның «Банкрот», «Беренче 1'Р», «Безнең шәһәрнең серләре», «Бүләк өчен», И. Богда­нын, «Помада мәсьәләсе», Г. Исхакыйның «ЭҢан Баевич» тдияләре, Ф. Әмирханның «Фәтхулла хәҙрәт» повесте, ,ләр», «Тигезсезләр» драмалары, «Сәмигулла абзый»,«Хәҙрәт үгетләргә килде» кебек хикәяләре, Г.Исхакыйи «Зиндан» повесте, «Кыямәт», «Ж^әмгыять» кебек пьесала шушы агым кысаларында иж,ат ителгән.

Социалистик реализм агымы татар әдәбиятында 11) 11 1932 елларда формалаша. Яңа тормышны социалистик ид| ләргә нигеҙләнеп төзү мәсьәләсен үҙәккә куйган әсор I шушы процессны күрсәтәләр. Татар әдәбиятында ул — комм низмның жцңәчәгенә чиксез ышаныч, оптимизм белән су| рылган. Кешедәге героизм, корбанчылык сыйфатларын лап, яңа тормыш хакына үҙен корбан итүчеләргә сокланми мәйданга килсә дә, 1932 елдан соң социалистик ре;| -агымы ж,әмгыять үҫешенең бер юлы булган марксисмп ленинчыл концепцияне бердәнбер хакыйкать итен исбатл кадәр үсә. 1956 елга кадәр бу агымга караган әсәрләрда шартлылык арта гына бара. 1960 еллардан башлап әсәрлщич аерым кеше гомере-тормышының кыйммәте хакында уйлан] килеп керә. М.Әмирнең «Агыйдел» повесте, «Саф күи< | романы, «Миңлекамал» драмасы, Г. Бәшировның «Синими повесте, «Намус» романы, Г. Ибраһимовның «Тирән тамыр лар» романы, Ш.Камалның «Матур туганда» романы, К. Тим чуринның «ЙҪилкәнсезләр» драмасы һ.б. әсәрләр моңа мт | | булып тора. Соңрак язылган әсәрләрдә социалистик реал ним т хас сыйфатлар сәбәп-нәтижө бәйләнешләрендә генә саклния язучыларның реализм таләпләренә ж,авап биргән әсәрләрм! ниндидер идеяләр белән баету омтылыглы сизелә. Мәсәл«И| Г. Ахуновның «Чикләвек төше», «Хәзинә» әсәрләренд.1 (Һ шулай. 1980—1990 елларда татар әдәбиятында бу шим яшәүдән туктый. Кайбер язучылар иждтында аның алмм нары идеологик катлам хасил итә: Г. Ахунов «Тимерхаши.щ яшьлеге».

Реализмның бу агымнарын «традицион» дип санаган 1960 еллардан башлап татар әдәбиятында яңартылган (ми дернлашкан) яки социалистик реализм агымы мәйдамипи киткәннән соң язылган әсәрләрне берләштергән агымннрип билгеләү яшәп килә. Шуңа күрә дә хәҙерге әдәбиятта реал и щ принципларына тугры калып язылган әсәрләрне яңарты/.т, реализм (неореализм) исеме белән йөртәләр.

Милли һәм әхлакый кыйммәтләргә ия буларак аны | кешесен, жирдә эн1ләүчене сурәтләгән әсәрләр крест һи п (авыл) реализмы дип тә атала. Бу агым татар авылы хакмпдп сөйләүне үҙәк тема итеп күтәрә, ж,әмгыятьтәге барлык пробл*» маларны ж,ир кешесе язмып1ы белән бәйлелек ягыннан аЧ| Торгынлык елларында ук бу агымга ияреп язылган әсәрл#||

248

иолхоз төзү вакытында булган кимчелекләрне, «кулак» исеме гитында кешеләрне читкә куу яки күчерүнең ялгыш булуын ним, авылдагы тәртипләр хакында сәйләгәндә, системаның В«рым бер хаталарын да билгели.

Авыл реализмы татар әдәбиятына халыкчан характерлар, милли әхлак традицияләрен, кабатланмас ж,анлы сөйләмне Щйтарды. Халыкның рухи тамырлары, мәдәнияте сакланган \|н.ш буларак авылны югары күтәрү аның үз йөзен югалта |§руга бәйле үкенеч, сагыш белән өретелде. Үткән турында гчпләүче агым күпмедер күләмдә бүгенгене һәм киләчәкне Шуңа каршы куйды. Татар әдәбиятында А.Гыйләж,евнең •Язгы кәрваннар», Р.Төхфәтуллинның «Авылдашым Нәби», • Иолдызым», М.Мәһдиевнең «Без — кырык беренче ел бала-||м|и.1» кебек күп кенә әсәрләр шушы агым таләпләренә ждвап бмрө. Аерым бер язучылар, шагыйрьләр иждтында кайбер Ширләр узганны сагыну, үткәндәге якты-бәхетле яшәү рәвешен щтердә тергезү мотивларын калкытып, аннары импрессио­нистик алымнар белән баетылып, «сентименталь реализм»

• •>< 1-11 алды. Мондый әсәрләрне татар әдәбиятында беренче-| 1рдән булып Ф. Миңнуллин күреп алды һәм «үткәнне

• ш ы ну прозасы» дип атаган иде. Аларда герой(лар) яҙмышы ппмачак хатирәләреннән алып хәҙергенең үткен, каршылыклы и үрспешләренә кадәр аралыкта тирбәлә. Шул ук вакытта | пис яҙмышы вакыйгаларда гына түгел, бәлки ниндидер Шллөргә мөнәсәбәтле формалашкан хис һәм мөнәсәбәт тарихы м иск бирелә. Үткәндәге тормыш аерым кешеләр өчен бүген-N .1 -ш әһәмиятлерәк яссылыкка куела, нәтижәдә субъективлык Кпмоя. Ләкин геройларның эчке дөньяларына заман үтеп * 41,1, хис-мөнәсәбәтләр чор, ижтимагый тәртипләр тәэсирендә иш ил булалар. Вакыт ягыннан тәртипле оештырылган әсәр-

| 1|) I) ретроспекция алымы үткәндәге психологик вакытка иш китә. Нәтижәдә ниндидер вакыйга-хәлләрдән битәр, м мирны геройның тоемлавы, аның мөнәсәбәте әһәмиятлерәк ш чыга. Рухи тормыш иж,тимагый тормыштан югарырак 1н, әсәрләр хикәяләүче яки үҙәк герой турында сәйләү төс-" кабул ителә. Мондый әсәрләрнең гүзәл үрнәге — М. Мәһ-:||Н'|111сн, «Бәхилләшү», «Торналар төшкән ждрдә» повестьлары. Чыпбарлык һәм аңлату мөмкин булмаган хәлләрнең | ушылуы, реалистик һәм мифологик, фантастик катлам-ппрның янәшә сурәтләнүе магик реализм исеме белән дә Имртолә торган агым барлыкка китерә. Мондый агымда иж,ат п.. ими әсәрләрдә мифологик яки легенда катламы булу шарт. Н IVмы бүгенгене һәм үткәнне янәшә куя һәм тормышка,жәмгыятькә уйлап табылган, ирреаль хәлләр белән чагмпн тырып бәя бирә. Ирреальлек үзе гадәти, көндәлек тормыштй даими күҙәтелә торган детальләрдән «ясала», реаль законнпрги буйсына һәм сәбәп-нәтиж,ә аңлатылышы таба, шуңа күр.» | • ышандыра. Бер үк вакытта әсәрләрдә ж,әмгыятькә тискам бәя бирелә, ет кына тормыш — фажңгале, юкка чыгу белми төгәлләнә. Татар әдәбиятына Н. Гыйматдинова магик реализм агымында язылган бер төркем әсәрләр бирде. Алда р.и анализланган «Ак торна каргышы», «Пәри утарында», «См херче», «Болан», «Каракош» повестьлары шундыйлардаи.

Кешенең мәдәни-рухи байлыкны, тормыш мәгън.»'< и мәхәббәт һәм яратуда табуын әһәмиятле санаган әсәрләр! и-психологик реализм агымына кертү кабул ителгән. Г)ш гамәлләрне түгел, бәлки уй-фикер, хис-кичереш үҫешен ү.ч.и < \ кую, кеп1енең рухи дөньясындагы үзгәрешләрне сурәт.нлу объектына әйләндерү, ялгызлык һәм аннан котылуны үэвЯ мәсьәлә итеп күтәрү, мәхәббәтне ялгызлык һәм яшәүмси мәгънәсезлегеннән качуның бер юлы итеп карау, яныу кагыйдәсен, формуласын эзләүче герой тәкъдим итү, реал! чынбарлык һәм идеаль яшәү моделен янәшә куеп күрсәтү шушы иждт агымының төп сыйфатлары. Татар әдәбиятыпдм Ф. Бәйрәмова психологик реализм агымына караган әсәр/мр бирде: «Болын», «Битлек» шундыйлардан.

«Болын»дагы төп сюжет сызыгын барлыкка китерүчс Алсу тарихы үзенә файда яки матурлык эҙләү каршылыгыип нигеҙләнә. Матурлык эзләүче Алсуның башкаларга файд| китерүчегә әверелү кыйссасындагы каршылык та тормыш чынбарлыкта түгел, бәлки героиняның күңелендә, ж,анынди туа. Ләкин ул — уйлап табылган, ясалма конфликт булмыйча. яшәештәге канунны: кешеләрдәге төрлелекне кабатлау.

Төп сюжет сызыгындагы каршылык ачыклануга, яшәсш нең бер кануны укучыга мәгълүм була: кешеләр төрле, к;ш берәүләр үзенә файда итеп яшәр өчен, кемнәрдер матурлы! эҙләп дөньяга килә, яши. Соңгылары күп түгел, алар ж,әмгы ятьтә ялгыз калалар. Шул рәвешле, әдәбиятта еш очрыЯ торган, ялгызлык, жөмгыять тарафыннан читкә тибәрелү, кпро кагылу мәсьәләсен автор үзенчә ача. Кешеләрнең арала п т аңлаша алмавыннан, шәхеснең «экзистенциаль ялгызлыккл ■ дучарлыгыннан чыгу юлын башкаларга файда китереп яшаүдл таба.

Повесть, Алсу белән янәшә, үҙгәрә алучыларны да күрсәтв, Алсуның әнисе һәм Алмаз язмышлары ярдәмче сюжет сызыкларын тәшкил итә. Шулар кысасында иж,тимагы| 250

нрпилемалар да күтәрелә. Бу язмышлар заманга хас карты­мы клар: жөмгыять үҫешенең куркыныч дәрәщәдә тизләнүе, ф.ш техника прогрессы китереп чыгарган бәла-казалар, әхла-I 1.Ш, экологик, сәяси афәтләр яссылыгында, нәкъ менә кон-| рвт чор контекстында тасвирлана. Ләкин Ф. Бәйрәмова 11-ин'ләрне үҙгәртә торган авырлыкларны ижтимагый тәртип-|Шр белән аңлату ноктасында туктап калмый. Алмазның ишсе Хәтимә апа фажңгасен бөтен тулылыгында ача алу пнмрлыкларны яшәештәге, кеше гомерендә очрый торган |»лләр буларак, фәлсәфи яссылыкта күрсәтә.

/1цартылган реализм агымнары белән янәшә, бүгенге татар I I ■ «>IIятында реализм кысаларында, нинди дә булса өҫтәмә и'I ы мнар белән баетылмыйча язылган әсәрләр дә күп. Татар н лчылары Ф.Садриев («Бәхетсезләр бәхете»), А.Хәлим («Өч | II ны ат») һ.б. бик теләп реалистик традицияләрне дәвам Итйләр. Мәҫәлән, Ф.Сафинның «Гөлжңһан» повесте бер герой тайышының 25 елын, 18 яшьлек кыздан 40 яшьлек гомер | пк'ргэн кешегә әверелү вакытын иңли. Гөлждһанның армыты күпләрнекенә охшаш: яратмаган кешегә кияүгә п.п у, хыянәт ачысын татып, ялгыз бала үстерү, авыру бала п р.)те кичерү, аннары онык тәрбияли башлау... Бу гомер Вүген түзәргә кирәк, иртәгә бар да яхшы булыр» дигән өмет • н иш уза. Төп сюжет сызыгыннан чыгып, тема болай билге-пмпкр: әҫәр тормыш авырлыкларын кичеп чыгу хакында.

! Һ-әрдә чынлык эффекты тудырыла. Менә беренче ярдәмче ОЮжет сызыгы — Гөлждһан — Әүхәт мөнәсәбәтләре. Гөлжд-Iиш, үзе дә аңлап бетермәстән, яратмаган, ждны тартмаган | I пич'э кияүгә чыга. Бу адымга аны әтисенең үзсүзлелеге >үхәтнең кыз күңелен аңламавы да, үги әнисенең рәхим -1Н 1леге дә этәрә, әлбәттә. Ләкин төп сәбәп аларда түгел: | ы н п ну хисендә. Шул рәвешле, тормышчан каршылыкта Иаучы фәлсәфи гомумиләштерү ясый: кызгану хисенә мөнә-| исытле кешеләрне икегә бүлә. Аннары әсәрнең буеннан-буена | • шеләрне шушы хис белән сыный. Гөлж,иһаннарның әни-

• мин авыру килеш эшкә чыгаручы, кызгана белмәүче Сәйдә | ы шың үҙен дә аяп тормый. Әүхәт тә, яратмаганын белә трип, Гөлжиһанга өйләнгәндә дә, авырлы килеш хатынын

• нилап укырга киткәндә дә, хатыны өстеннән Фәймәне алып ' ин нанда да Гөлждһанны кызганмый, Рәкыйп имгәткән

�0B

юна карата да аның күңелендә бер бөртек кызгану юк. ' н мг хистән мәхрүм Сәйфи Гыйльметдин күңеленә көнләшү | »рты «ала, соңрак инде Гөлж,иһан тормышын тәмугка әйлән-!• |)11)ндә дә, Әхнәфне гарипләндергәч тә үҙен гаепле санамый.Йә булмаса азгын көнитешеннән ял өчен сынык күңел Әхнәфне иләҫләндергән, аннары балаҫын ташлап кя Әфүзә. Аның күңелендә дә кызгану юк: булдыра алса. ү баласы өчен өй салырга жыйган акчаны урлап китәсе Күпме бәхетсезлек китерә кызгана белмәүчеләр?!

Ләкин шулар белән янәшә кызгана белүчеләр бар. Сәп каршы куелган, Гөлж,иһанның әтисе үлгәндә кизү санитлрн белән табиб, яки Әхнәфкә операция ясаган табиб шундыН лардан. Кызгана белмәүче Әүхәт белән Фәймәгә карш куелган Бәдри абзый белән Шәмсия түти һ.б. Гомумән, ник» кызгана белүчеләр һәм белмәүчеләрне охшаш ситуации! куярга, бертөрле авырлык алдында калдырырга ярата. Моң кадәр гаиләсенә игелек күрсәткән Шәйхаттар авырып киткИ хатыны һәм балалары аннан баш тарта. Гөлжиһан т абыйсын тәрбияләп, соңгы юлга оҙата. Әфүзә сау-сәллми балаҫын ташлап китә. Авыру улым дип яшәүче Гөлж,иһп ул баланы бага башлый.

Шулай итеп, реализм кысаларында калган хәлдә, анто кызгану хисе хакында бәян итә. Кызгану — кайберәүларг генә бирелә торган табигать бүләге. Кызгана белгән кеш игелек кыла, ярата, башкаларны да бәхетле итә ала. Кы.чглп белү тормыш авырлыкларын кичеп тә, олы жанлы, йомиш күңелле, кешелекле булып калыр өчен кирәк, дигән идея әйП Мондый әсәрләрдә дә кайбер үзгәреш-үзенчәлекләр кү:н ташлана. Аерым алганда, жэмгыять һәм хөкүмәткә тәнкыйд караш өстенлек алу күҙәтелә. Дәрес, шәхеснең билгеле бв' иж,тимагый тирәлектәге ягдәеше сурәтләнә һәм шушы рам ки ларда гомумкешелек кыйммәтләрен эҙләү күҙгә ташллпп Автор фикере совет чынбарлыгы тудырган герой позиции сеннән белдерелә, ләкин бу герой ниндидер дини ышануллр, иман белән яши, туган жирне ярата, табигатькә сак карай һәм хеҙмәт сөю кебек сыйфатларга ия. Актив тормыш позициясендә торучы бу геройлар башкалар мәнфәгатен аЛТ| куя, жәмгыятьне үзгәртү юлын исә әхлакый камилләшүди күрә. Тормыш мәгънәсен, хакыйкатьне эҙләү төп пробло малардан санала. Әсәрләргә «икетавыгплылык» хас булып, автор үз героен әдәби чынлыкта тасвирлый, аның үҙенеке белән туры килмәгән эш яки фикерләрен кире кага, бер үк вакытта үҙенең ниндидер караш-уйлануларын да горой авызыннан укучыга 5к,иткерә.

Реализм иждт юнәлешенә якын торган тагын бер күренеш бар: ул — натурализм. Тормышны барлык ваклыкларыидл. детальләрендә, көнкүрешнең гадәти мәшәкатьләрендә сурат

252

■ргә омтылып, бу юнәлештә иждт ителгән әсәрләр күпмедер күләмдә кеше һәм тормышны әдәби ноктадан да, фәнни күплектән дә бәяләү максатын куялар. Биологик берәмлек игларак кепгенең холкы, үз-үзен тотыгды, эш-гамәлләре, гому-Щ$н, кешелеккә хас геннар, тирәлек йогынтысы белән аңла-и.пш. Кеше физиологиясе хакында сәйләү ахыр чиктә бар-|ЫК гамәлләрне язмышка (фатальлеккә) кайтарып калдыра.

1'лдәттә, бу юнәлештә иждт ителгән әсәрләрдә сюжет таркау •п и бөтөнләй юк. Тормышка тәнкыйд и караш ачык күренеп рорса да, мораль уку күзәтелми. Язучы үз фикеренә укучыны И1|1мышны күрсәтү аша алып килә.

Татар әдәбиятында натуралистик алымнарга мөрәжәгать п |\ М. Гафуриның «Фәкыйрьлек белән үткән тереклек»,

• Ярлылар, яки Өйдәш хатын» әсәрләрендә үк күренде. Нату­ ра чистик әсәрләргә Г. Ибраһимовның «Адәмнәр»ен кертәбез. Пиродә ачлыкның кеше табигатендәге ерткыч сыйфатларын

ы детальләштереп күрсәтелә. Кешелексезлек кире кагыла,

• йрихтагы кара тап кебек бәяләнә. Г. Исхакый иждтында, |(!оннәтче бабай», «Тормышмы бу?» әсәрләрендә шулай ук

рллистик алымнар әһәмиятле роль уйный. Сентиментализм юнәлеше, галимнәр фикеренчә, реализм '•■ I ш романтизм арасында тора. Эмоциональ башлангычның • н ы иланга чыгуы күҙәтелә торган әсәрләрдә шәхеснең яҙмы­шы лҫдмгыять фонында карала, жәмгыятьтәге ясалма закон-ИЩ) һәм мәдәниятнең кеше өчен дошмани тирәлек хасил итүе "и п'елэнэ. Кеше табигатенең нигеҙе акыл түгел, хис дип

релә: шәхес никадәр хис-тойгыларга бай булса, шул-

|р яхшырак. 5Ңәмгыятьнең капма-каршысы итеп табигать, | I иимюрнең табигый яшәү рәвеше һәм хыял-омтылышлары КУ«».мп. Табигый яшәеш баскычындагы кешенең явызлык НИлоргә сәләтсез булуы ассызыклана. Сентиментализм таби-ч|| геройларны идеаллаштыра, кешелеклелек кануннарын ' |Оигмй омтылышларда таба.Татар әдәбиятында сентиментализм алымнары Г. Ибра-иипың «Сөю-сәгадәт» хикәясендә, М. Фәйзинең «Кызга-драмасында, А. Гыйләжевнең «Кызлар хатлары»ндаиҫлә. Гадәттә, мондый әсәрләр сурәтләү объекты итеп' ■ и тә», гади-гадәти кешеләрне сайлый. Язучылар кайва-,тет-нәсыйхәт укуны да кире какмый. Хат алышу, көндә-формаларына мөрәжәгать итү кулланыла.Романтизм иждт юнәлеше дә төрле агымнар хасил итә.п к: ыр татар әдәбияты хакында сүз барганда, шәркыйн нар, бизәклелек, эстетик алымнар файдаланылу сәбәпле,көнчыгыш романтизмы, дип әйтү кабул ителгән. Төп т««ми буларак мәхәббәтне сурәтли торган әсәрләрдә геройларимң батырлыгы һәм матурлыгына дан жьфлана, азат, хөр кец]( идеалы югары күтәрелә. Батырлыкны сугышта күрсәтә алучм герой газапны мөхәббәткә ирешә алмаудан татый. Бәхеток( төгәлләнүче сюжет белән дә, кайбер геройларның тарихи шәхесләр белән охшашлыгы ягыннан да әсәрләр мавыктмр гыч. С. Сараиның «Сөһәйл вә Гөлдерсен»ен, «Дастане БнЯи хан»ны шушы агым кысаларында карыйлар.

XX йөз башында иждт ителгән әсәрләргә карата идеялың романтизмы дигән төшенчә кулланыла. Бу очракта ромли тизм иждт методының реалистик үзенчәлекләр белән бает ы ган булуы күздә тотыла. Рус әдәбиятында, киресенчә, реалилм методының романтик хасиятләргә байлыгы синкретик р< лизм дигән термин китереп чыгара. Идеяләр романтиим кысаларында карала торган әсәрләргә рациональ һәм публи цистик башлангычларның алга чыгуы хас. Татар әдәбиятып ул милләт яҙмышына бәйле уйланулар булып төгәлләт I XX йөз ахыры — XXI гасыр башында да реалистик катламипр белән баетылган романтик әсәрләр язылу дәвам итә. Ә. ('и лахның «Соңгы вальс», М. Кәбировның «Мөхәббәттән ж,ьф лар кала» повестьлары шундыилардан. Соңгысында ол мәхәббәт һәм ж,әмгыятьнең кешегә дошманлыгы тарихллр! , кушыла. Традицион шәркый әдәбияттагыча матур, илгг, корбанчыл мәхәббәт романтик сюжет катламында гына түп I детальләрдә дә ассызыклана. Егетнең исеме Таһир бул у аллюзия алымы моңа иҫкәрмә ясый. Урыны-урыны бел.т Гөлзилә күңелендәге уй-хисләрне «аң агышы» алымы ярл мендә сурәтләү психологизмны тирәнәитә. Чын мәгънәсенд ■ матур мәхәббәт тарихында сөйгәнең өчен батырлыклар эш л дә, ниндидер хыялларны тормышка ашырудан баш тарту I үлемгә бару да урын алган. Иң әһәмиятлесе шул: реалисте катлам ярдәмендә алар барысы да укучыны ышандыра!

Реалистик катламда тарихи вакыт 1990 елларны үз эчнни ала, вакыйгалар вакыты 4—5 ел белән билгеләнә. Ижтимлгмм бәя берничә яссылыкта бирелә: егетләрне сугышка щибәрвп, аннан соң алар язмышыннан йөз чөерүче; ришвәт, тән спү. аракы сатуга кереп баткан; тормышта кешегә үз сәлотии файдаланырга, үз мөмкинлекләрен эшкә ждгәргә юл бирми торган жәмгыять булуы ассызыклана. Болар проблема тосом ч | куелып, берничә ситуация-мисалда күҙәтелә.

Ижтимагый мотивлашкан булса да, гомумкешелек проб к масы итеп куелганнары да күп. Мәҫәлән, Гөлзилә — Фәүаия

254

м.нысәбәтләре кайгылы кешенең башкаларга да авырлык ИИтерүен билгели. Гыйльман — Гөлзилә, Гыйльман — Таһир мфшылыгы теләсә нинди коллективта явыз, үзеннән өчсез-

|..рпс ж,әберләп тәм таба торган кешеләр булуны иҫкәртә. (мимо карчык — Гөлзилә каршылыгы кешеләрнең үзара ммшпычы мәсьәләсенә кагыла һ.б.

I 'салистик катламдагы хәл-вакыйгаларны да язучы роман- м11 ллымнар ярдәмендә бәяләп бара. Әҫәр Кыям абзый ж,ыры .ш башланып китә, һәм шушы ж,ыр булачак вакыйга-щрмың характерын билгели: «Алмаларын жәлли тормыш,I ш пирыма таш ора». Шушы уңышлы табылган, эчке мәгънә> мына алып кереп китә торган башламнан соң, Кыямш 1.Н1 бәйле мотив юкка чыкмый. Әҫәр соңында язучы аныңI ырларын Гөлзиләдән ж,ырлата.ЙҪырга һәвәс Кыям турында сәйләгәндә, автор аны «стан-I 1|п булмаган» герой дип тамгалый. Әҫәр барышында очраш- Кйп башка геройлар: Гөлзилә яки Таһир да, комендант Нәфисә 1ым Ришат белән Гүзәл дә — шулай ук стандарт булмаган, • I щитлы, якты кешеләр. Ләкин талант — автор аңлатуында ■п М.1 кеше булу өчен иң кирәкле сыйфат түгел. Әхмәт | п. и ров, Нурияләр миҫалында әхлакый якның әһәмиятлеМ күрсәтелә. Төп героинядагы мәхәббәткә тугрылыкI I |йфаты югары күтәрелә. Язучы Гөлзиләне ике тапкыр: тәнИту юлы белән укырга керергә кызыктырып һәм сөйгәнен;| бастыру яки карьера ясауны сайлау алдына куеп

, |. |й. Шушы сынауларны үткән кыз әйтерсең халыкка моңГйратырга фатиха ала. Язучы геройлар бирелешендә еш кына I миголе композиция алымына мөрәщәгать итә. Мәҫәлән, Әхмәт ров Гөлзилә исеменнән сокланып, хәтта идеал дәрәжөсенәц п терелеп күрсәтелә башлый. Әҫәр дәвамында аны аңларга 1шм пкларга тырышу, хәтта өлешчә кызгану күҙәтелә. Бу м|.и11 белән соңгы очрашуда аның чын йөзе ачыла: аның 1...П.1К, куркак, үчле икәнлеге мәгълүм була. Гөлзилә күңе-II и 1.1 аңа карата уянган нәфрәт хисе укучыныкына әйләнә.Таһирның тирәлек, жәмгыять, үз-үзе белән көрәштә үлем-111*11 башка юл таба алмавы, Гөлзиләнең ялгызлыкка дучар1.1, илаһи мәхәббәтнең кавышу белән өгәлләнмәве сагыш,...нем хисләре уята. Ләкин романтик башлангыч гомумиф ■ кч»фи фикернең оптимистик килеп чыгуына китерә. Тор-

, пикадәр генә авыр, пычрак булмаҫын, ул барыбер матур,•шың нигеҙендә барыбер башкаларга файдалы булу омты- л ята, «күз яшьләре янында бәхетле елмаю бар», диеләми.

Шулай ук XX гасырның беренче чирегенә мөнәс.т «гыйсъянчылык» термины гамәлдә йөри. Көрәш идея тормышка ашыруга гомерен багышлаган, көрәш ярдам иске тәртипләргә каршы күтәрелгән романтик герой Һ. Ти н таш, С. Рәмиев, Ф. Бурнаш иж,атл арында үҙәктә тора.

Бүгенге татар әдәбиятына мөнәсәбәтле, романтизмныц пир агымы хакында сүз алып барырга була. Оптимистик роман тизм агымы тормыш-яшәешкә мәхәббәт, киләчәккә ышннмч өмет хисләре белән сугарылган. Романтик герой үз эчп каршылыкны ждиңәргә омтыла, дөньяны һәм кешене үзгәрч , камилләштерү мөмкин дигән фикергә таяна. Ул бүгенк

проблемалары белән яши, шуларны чишү өчен көрәшә. Л|

һәм экспрессив герой идеалны киләчәктә таба, шуны я к ы найту хакында хыяллана. Бу агымда иж,ат итүче Радиф Гаташ лирик герое яшәүнең мәгънәсен, тормышның матур лыгын, барыннан да элек, мөхәббәттә ҫаный.

Пессимистик романтизм агымы тормыш-яшәешнең ш лыгы-гаделсезлегенә борчылучы, дөньяны һәм кешене үзгорчч алу мөмкин түгеллекне аңлаган романтик герой тудырә үз эчендәге каршылыкның да чишеләчәге ышанмый, тормыш

ның мәгънәсезлегенә сызланучы экзистенциалист бу күзаллана. Бу камил булмаган тормыштан бердәнбер Iурыны — хыял дөньясы. Романтик герой идеалны үтк. күрә. Татар әдәбиятында пассив романтизм агымы И. 1< шигъриятендә, хәтта драматургиясендә калку билгеләнә. в)Р иж,ат мифологик төсмерле; һәм яшәеш, галәм мәсьәләләрем . тарих катламнары ярдәмендә үтеп керергә омтылыш си.

Модернизм — агымнарга иң бай иж,ат юнәлеше. Ти әдәбиятында модернизм мөстәкыйль иж,ат юнәлеше бул1 формалаша алмый. Ул XX йөз башында һәм 1920—1980 I ларда күтәрелеш кичерә. Бу әдәби күренеш берничә п хасил итә.

Символизм — шәхес һәм яшәеш мәсьәләләренә зур ин тибар бирә торган, дөньяны серле һәм танып-белеп бетор\ мөмкин булмаган кебек аңлатучы, рухи һәм матери., тормышны бәйләүче символ ны эстетик үҙәк итеп күтәр! әдәби агым. Шәхси һәм иж,тимагый тормышны капма-карш куйган хәлдә, символизм реаль һәм идеаль дөньяны тигезли шартлылыкка таянып сурәтли. Биредә теге һәм бу дот.п, үткән һәм бүгенге арасындагы чикләр жуела, автор яипмчн кануннары хакында уйланучы булып тоела.

Татар әдәбиятында символизм XX йөз башында, Дәрдоманл иждтында куәтле агым төсен ала. Яшәешнең туктаусцЦ 256

1|| ПС.1ГГӘ булуы, үткәндә калган матурлык, чиклелек хакында цнинәгәндә дә, милләт яҙмышына кагылганда да шагыйрь••н м пол л ар системасына мөрәж,әгать итә. Шушы чор татар"•ымда исә кеше гомерен, гомумән яшәешне, тормыш•"' ч>пакларын, туу һәм үлемне белдерә торган тотрыклыионлар гамәлгә керә.Пүгомге әдәбиятка да символлар ярдәмендә яңа әдәби дөньяШ н н- төзү чит түгел. Зөлфәт шигърияте, Р.Зәйдулла прозасышолизм агымы кысаларында бәяләнергә тиеш.Импрессионизм — кәеф, халәт, тойгы, кичереш һәм алар-үзгәрүен югалырга әҙер миҙгел кебек күрсәтүче, тышкыI |, кыяфәт, күренешне төсләр, тавышлар гармониясек'мдэ тергезүче агым. Ул зәвыклы, эмоциональ, матур- ;и сокланучы, хисләнүче кешенең эчке дөньясы бай- .ш раслый. Әдәбиятта импрессионизм, сюжетлылыктан рәк, сурәт тудыруны өстен күрә. Аерым фрагментларга|.| торган «рәсем» тормып1ны хәрәкәттә күрсәтә, аны ИИигелләрдән торучы бербөтен итеп оештыра. Шуп1ы тиз , . . •!<• миҙгел матурлыгы аркылы, гомумән, тормышка бәя ч ■ домьяга караш үзенчәлеген би л гел и.Экспрессионизм — дошмани тирәлектә яшәүче ялгыз,.'н. (.пимы, эмоциональ шәхеснең эчке дөньясын сурәтли.к м ы хаос хәлендә күрсәтеп, кешене тышкы тирәлек беләниылыкка кертә, шул яшәешне үҙгәртә алмаганга борчыла,1.П1 ип м п торган көрәп1ченең бөеклегенә соклана. Бу агымда■ I игүчеләр тирәлек-тормышны, гадәттән тыш арттырып,һәм караңгы бу яулар да сурәтләргә омтылалар, еш кынаүреш детальләре бозып таевирлана. Шуның ярдәмендәи'к, тормыш кешегә аңлаешсыз, дошмани бәя ала, шә- к, ялгызлыгы ассызыклана. Әсәрләрнең сурәтләү объ-. лвторның шушы тормышка, дөньяга мөнәсәбәте^1 |и.1м бер очракларда ул ж,әмгыятькә мөнәсәбәт кебек тәрстлаша. Кешеләрнең аралаша-аңлаша алмавы, ялгыз-кикмнда сүз алып барыла. Ялгызлык уяткан күңел тыызлыгы, борчылу-икеләнү, тормышта урын таба алмау,||) шюренкелеге күҙәтелә. Шушы тормышка каршы куел-. орәшче герой иҫкелеккә, күнегелгән тәртипләргә, сәясәт-. и "үле» мәдәни хәл-халәткә, идеологиягә каршы чыга.Һ с мрессионизм агымында иждт ителгән әсәрләрдә вакый-. |. шл үҙгәрә, аларга динамик хәрәкәтлелек хас. Еш кынап.I ныклы хис-кичерешләр бер төенгә төйнәлә, бер үк сәбәпш каршы эчтәлекле хисләр гаммасы уята. ЯшәүдәнМ.1. тормышны куркыныч дип санаучы агым бер үквакытта шәхеснең хис-кичерешләр белән яшәвен, тлОШ| гыйлекне өстен күрүен, авырту-кайгыларга сизгер, ярдәмчшчн! булуын раслый.

Экспрессионизм билгеләре татар әдәбиятында «гыйп.мм чылык романтизмы» дигән исем аҫтында күҙәтелеп килд| С. Рәмиев, Ь.. Такташ, Ф. Бурнаш әсәрләре, чыннан да, экси|н сионизм сыйфатларын үзләренә туплаган. Бүгенге пожшл I

Р.Зәйдулла шигърияте экспрессионизм агымына к»|

М. Әгъләмов, Зөлфәт, Рифә Рахман кебек шагыйрьләр п ■ . тында да П1уп1ы агымга кергән әсәрләр бар.

Экзистенциализм фәлсәфәсе — яшәүнең мәгънәсен эзл ялгыз шәхес фаж,игасе үҙәктә яткан агым шул яшәеппн • ялгыш кануннарга корылганы очен кайгыручы, кур:

чарасызлык баскычына атлаучы шәхеснең рухи дот.

хакында сөйли. Бу фәлсәфә акыл көченә, аның дот танып белү мөмкинлекләренә шикләнеп караудан (нрря ционализм) башлана. Шикләнү чарасызлыкка китерә. Ч ч

сызлыкның сәбәбе яшәешнең камил булмавыннан, ке

үҙен чиксезлек, галәм каршында артык кечкенә, к |

сизүеннән килеп чыга. Нәтижддә пгәхес кеше гомеренсп чикле, көндәлек эпг-гамәлләрнең гади икәнен аңлый, р кыйммәтләр белән материаль дөнья арасында бәргәл >п Тормышның мәгънәсезлегенә төшенү исә сызлану китер) II чыгара. Экзистенциализм фәлсәфәсен күрсәтүче әсәрлк)! шушы сызлануны сурәтләү объекты итеп ала.

Экзистенциализм фәлсәфәсе тормышны ике чиккә ш эссенция баскычында кеше туа, яши, эшли, үзенә млкгщ билгели һәм шуңа ирешергә омтыла. Ләкин билгел< вакытта әлеге максатның да, башка кешеләр үз алларым* куйган максатларның да кирәксезлеге, мәгънәсезлеге лчЫ1 лана: экзистенциягә төшенү чоры килә. Кеше гадел булм дөньяга ләгънәт яудыра башлый, чарасызлык чигенә >ңц'1 I М.Гафуриның «Болгар кызы Айсылу», Ф.Әмирханның хәрабәдә», М.Хәнәфинең «Бер гөл бакчасында» әҫәр > 1||| шушы фәлсәфәне белдерәләр.

Экзистенциализм фәлсәфәсе рухи байлыкның югал; кеше күңелендәге Илаһига ышануның юкка чыгуын сойлм Бу позиция бер үк вакытта кешенең жаваплылыгын ассыны и

лый, шушы ждваплылыкны үз жилкәсенә күтәрә л

шәхеснең рухи хөрлеккә ирешү мөмкинлеген билгели.

Дөнья әдәбиятында модернизмның акмеизм, футу| т I I примитивизм, абстракционизм, сюрреализм, имажлшым, конструктивизм кебек күп агымнары билгеле. Ләкин тт \р 258

ииты форма үзгәрешләрен беренче урынга куйган агым-

П.1 яратып бетерми, эксперимент төсендә аерым әсәрләр Яягылмп чыкса да, болар әдәби күренеш дәрәж,әсенә күтәрелә I ил!.

• нлГшятта иждди-эстетик агымнар берлеге стиль (өслүб) Алр и.иска китерә. Стиль дигәндә, әдәби әҫәр; язучы; чор һәм

щ юнәлеш яки агым стиле дип аеру кабул ителгән. ( гиль, барыннан да элек, иң кечкенә берәмлек — әдәби

• г 1.1 билгеләнергә тиеш. Бер язучының төрле әсәрләрендә |'\ 1.1ТГЛӘ торган уртак сыйфатлар язучы стилен формалаш-

'|л. Верничә язучы иждтындагы уртаклыклар чор стиле ¹ М.1И оеша. Әдәби агым яки юнәлешләрнең дә билгеле бер . тфлтларга ия икәнлеген күрдек. Димәк, ул хасиятләрне дә и, сүзе тирәсендә жъио мөмкин.

Стиль — әдәби әсәрнең укучы тарафыннан эчтәлек һәм и берлегендә, бөтенлекле кабул ителүен тәэмин итә торган ш к категория. Нәкъ менә стиль барлык элементларның Гм'рсенэ ярап1лы, гармониядә булуын сорый, укучы, берен-тратта, әсәрнең үзенә охшау-охшамавын шушы сыйфат-•П.1ГЫП билгели. Мәҫәлән, кемгәдер гади, сөйләм теленә N1 ып стиль үз, халыкчан тоела. Икенче бер тип укучы |.м(' катлаулылыктан ләззәт таба: язучы биргән табыш-шрны «чишәргә» ярата. Стиль хакында сүз алып барганда, «стиль доминантасы» ш тошенчә куллану таләп ителә. Чөнки стильне билгеләү ■ аерым әсәрдәге иң әһәмиятле, мөһим вазифа башка-| ;1лымнарны, элементларны табу дигән сүз. Гадәттә, и.|й элементлар композицион катламда да, тел катлам-шда да, сурәтләү чаралары буларак та китерелә. Мәҫәлән, | I 1.;|й иж,атында ике алым: каршылык һәм кабатлау иң ЩИ иулланыла. Әгәр шигырьдә кабатлау шигырь компо-иясен тудыра икән, әҫәр эчендә синонимнарга мөрәж,әгать градация күҙәтелә, кабатланучы образлар була һәм I ич< охшаш өлешләрнең кабатлануы төсен ала. Һәм ки-||ч.), нәкъ менә эчтәлек теге яки бу алымнарның файда-| |.муын шарт итеп куя.■ 1дәби әҫәр стилен бәяләү өчен 3—5 доминантаны билгеләүип.!. Лларның эчтәлек яки сюжет-композиция бирелешенчпрмалылык тудыру үзенчәлекләрен дә, тел катламын датмили алуы кирәк. Моннан тыш, доминанталарның яңа- \ п а рак кабул ителүе сорала. Бу эш әсәрнең нинди иждтичненә, агымына караганын ачыклау белән төгәлләнсә, щ да әйбәтрәк.Мәҫәлән, Ф.Бәйрәмованың «Битлек» әҫәрендә бери и | доминантаны аерып чыгару мөмкин: кеше яҙмышы ек» I • • сызыгын тәшкил итә, шуның ярдәмендә тормышка фәлшфи бәя бирелә; талантлы һәм нечкә күңелле хатын-кыз обриим тудырыла, үҙәккә куела; символлар ярдәмендә фәлсәфи һ • | субъектив эчтәлек тирәнәйтелә; лирик сейләм, ритм тудыр өчен инверсия һәм кабатлауларга мөрәж,әгать итү хас, пен и логик реализм ағымында язылган. Яки Р. Зәйдулла х т • I ләрендә күҙәтелә торган доминанталар аның прозасы о«и Н

уртак: бер-берсен кабатламый торган объектив һәм субъег.

эчтәлек бар; бу ике катламны символ берләштерә; объектиЯ эчтәлек ж,әмгыятькә бәя бирсә, субъектив эчтәлек, гомум.ш, кешегә хас билгеләрне барлый; композицион принцип көчәйтү; экспрессив сөйләм кайчак натуралистик дета.ш ш|| белән баетылган, тәнкыйди караш, хөкем булып аңлашм I I һ.б.-Шулай итеп, стиль доминанталары язучының дөш.пш караш үзенчәлеген дә, аны белдерү формаларын да күздә тм Әгәр үзенчәлекле сыйфатлар форма катламында гына I телсә, язу манерасы дигән термин кулланыла.

IX—XI сыйныфларда нәзари төшенчәләр татар әдәбпнм. тарихын тулаем алып бәяләү һәм андагы әдәби күрет-т ләрне, чор әдәбиятын, язучы иждтын, әдәби әсәрләрне инк лизлау өчен кирәк булган тулы бер система тәшкил нт| Мәҫәлән, иждт юнәлешләре һәм агымнар хакындагы материи» укучыга төрле чорлар әдәбиятын кабул итү һәм тироптиМ аңлау өчен кирәк.

Югары сыйныфларда укучыларга төгәл билгеләмә 1мм кагыйдәләр тәкъдим ителә, алар мисаллар белән баетый бирелә. Шуңа күрә дә IX сыйныфта нәзари мәсьәләләрне ялым бару өчен бер калын дәфтәр ачып, аны XI сыйныфка кадир даими алып бару зарури. Ул алфавит тәртибендә төаслм Ләкин аерым бер төшенчәләр тематик төркөмләнә. Мәсәлим, «Әдәби төрләр һәм жанрлар» түбәндәге төшенчәләрне Стр* ләштерә: эпос (әкият, хикәя, повесть, роман, новелла); лири! | (пейзаж лирикасы, гражданлык яки сәяси лирика, күң#| лирикасы, фәлсәфи лирика); драма (трагедия, комедия, драма), Ә инде аерым бер чор әдәбияты белән бәйле жанрлар, гомуми күзаллауда буталыш килеп чыкмасын өчен, шул чор әдәбия ты баш аҫтында бирелә. Мәҫәлән, «Урта гасырлар татар әдәбиятында жанрлар» (хикәят, кыйсса, мәдхия, мәрсия һ.и.) Сүзлеккә языла торган мондый гомумиләштерүләр махсу( дәресләрдә яки дәреснең бер аралыгында ясала.

260

К >гары сыйныфларда нәзари төпгенчәләрнең үзләштерелү 1»|ы>к,1»се мөстәкыйль эзләнүләрдә: укучыларның язучы һәм « 111.111 турындагы фикерләрендә, ждвап биргәндә теоретик 1'(»иим1чәләрне куллана белүендә, яҙма эшләрдә һ.б. күренә. ш ңп күрә сүзлек дәфтәрләренә үк аерым төр яки жанр-

• чни.!ң үзенчәлекләрен һәм аларны анализлау тәртибен дә Иидырып кую ЯХП1Ы. Мәҫәлән, дәфтәрнең «Лирика» әлешендә

• Лирик әҫәргә хас сыйфатлар» аерып чыгарыла:

I. Лирик әсәрнең үҙәгендә хис-кичереш яки фикер-мөнә-

»т ята.

' Шигырьнең үҙәгендә лирик герой тора, аның хисләре, й ш|>ы, мөнәсәбәте күрсәтелә. Моннан тыш, кеше, табигать ■ (лары катнашырга мөмкин.

В. Әсәрдә сурәтләнгән күренеш яки вакыйга хис-киче- I нең, мөнәсәбәт-фикернең сәбәбе, шигырьдә тема булыптри Һ.б.Урта сыйныфлардан аермалы буларак, әгәр укучыга тәкъ- |Им игелә торган нәзари төшенчәләр күләмле һәм катлаулы И1 'п. ул укытучы сөйләве, лекция аркылы да щиткерелә ала. и шири төшенчәләр белән эшләү элек үзләштергәннәрне иҫкә гмпшрү һәм өҫтәмә белешмәләр бирү характерында булганда, I •рстпең белемнәрне ныгыту әлешендә әңгәмә, мөстәкыйль 1>р аша да максатка ирешергә мөмкин.

Тугызынчы бүлек

ЮГАРЫ СЫЙНЫФЛАРДА ӘДӘБИЯТ УКЫТУ

1. Күзәту төсендәге (обзор) темаларны өйрәнү

Югары сыйныфларда әдәбият тарихы үсештә-үзгәрешта өйрәнелә, әдәби күренешләр — әсәрләр бер-берсе һәм иж,ти магый тормыш, чор белән тыгыз бәйләп тикшерелә. Мои д 1.1 П эчтәлек эшләү рәвешенә дә тәэсир итә: IX—XI сыйныф.ппр программасында яңа бүлекләр — күзәтү төсендәге темала]) бир Обзор — гомуми төҫтә күздән кичерелгән күптармгп и«1 материалның нәтижәсе, сөземтәсе, охшаш күренешләр к| кында ж,ыеп, берләштереп хәбәр итү ул. Мондый темллир әдәбият курсында әдәби-тарихи юнәлеш алга чыккач, шул юнәлешнең нигеҙе буларак килеп керә. Мәктәптә барлы! темаларны бертигез дәрәждцә бөртекләп өйрәнергә мөмкин 1*| юк: ж,ентекле анализ өчен иң камил, әһәмиятле әсәрләр гои I сайлана. Калган барлык мәгълүматлар — чор, аның т»И иж,тимагый үзенчәлекләре, карптылыклар, әдәби үҫеш 1|.»м көрәш, чор әдәбияты һәм язучылары турындагы белешмәлер, аларның иждты— күзәтү рәвешендә хәбәр ителә. Мәсәл»Н| XI сыйныфта 30 нчы еллар әдәбиятыннан Н. Исәнбәтиоң «Идегәй» трагедиясе ж,ентекләп өйрәнелә. «30 нчы еллмр совет әдәбияты» дип аталган өч сәгатьлек күзәтү эчендо ил I • барган изңтимагый-сәяси үзгәрешләр, аларның әдәби барыш чагылышы, яңа иж,ат ысулы эҙләү кебек мәсьәләләр л I әдәбиятта Октябрь инкыйлабы һәм гражданнар сугышм чорларын чагылдыру, ул чорда проза һәм драматургия үсошя (М.Галәүнең «Болганчык еллар», «Мөһаж,ирләр», Г.Ибрнһн мовның «Безнең көннәр», Ш.Камалның «Матур туга иди* романнары, Г.Бәшировның «Сиваш», М.Әмирнең «Агыйд<"д», Г.Кутуйның «Тапшырылмаган хатлар» повестьлары, А. Ша мов, Ф.Хөсни хикәяләре, Т.Гыйззәтнең «Бишбүләк», кын», Ш.Камалның «Козгыннар оясында», «Габбас Галип», Р.Ишморатның «Гөлзадә» пьесалары), поэзиядәге яңалыклнр күздән кичерелә, моннан тыш социалистик реализм ия ысулы (агымы) турында әдәбият нәзариясе бирелә. 262Әдәбият укытуда мондый дәресләрнең әһәмияте зур. Алар | чыларга билгеле бер дәвернең әдәби торышы турында

■ "ц 'ш, тарихи-әдәби мәгълүматлар бирә, татар әдәбиятын

■ цмкәттәге, үҙгәреп торучы бөтен итеп күзалларга, борынгы 11 (Г) и яттан бүгенге көн әдәбиятына кадәр карап узарга, аның , ■ ■ ш юлларын күҙәтергә мөмкинлек ача. Күзәтү лекцияләре II |>ым әсәрләрне әдәбият үҫешенең гомуми агымына кер- | I |■>!>, аның иң әһәмиятле, характерлы якларына укучының ш I тпбарын юнәлтәләр, югары сыйныф материалын берләш- һ |ич1, беркетеп, әсәрләрне бәйләп торалар.

!)чтәлек ягына кил сәк, күзәтү билгеле бер чорга тарихи ижтимагый характеристиканы, сәнгать, фән үҫеше |\|ц.1пда мәгълүмат бирүне, әдәби барышны күзәтүне, язу-'И.1 мир иждтына бәя һәм аерым әсәрләр турында фикерләр (йтүне үз эченә ала. Әлбәттә, гамәли эп1 вакытында, әдәби ммт<ч>иалның ниндилегеннән чыгып, бу калып үҙгәрә.

Күзәтү төсендәге темаларның төп үзенчәлеге шунда: алар |ур булмаган вакыт аралыгында шактый күләмле мәгълү-

■ п шрны, төрле төҫтәге материалны колачлап алалар. Бил- аларның барысын иркенләп, жөнтекләп өйрәнү турында

■ >армый. Әҙер, ждйга салынган-тупланган материалны ц-1 и,.пап утыру юлы белән аңлау һәм мөстәкыйль өйрәнү-нп шерүне кушып бару яхшы. Мондый темаларны өйрән-

,ә, әдәби әсәрдән бигрәк, дәреслеккә мөрәж,әгать итү кирәк

|ула. Бу дәресләрдә эш тә бәяләү-анализлау рәвешендә түгел, |-н клүматларны тәртипкә китерү һәм иҫтә калдыру кебек

• н ип'ырыла.

Күзәтү темаларын өйрәнү тәртибен карыйк. Барыннан да

к, укытучы өйрәнелә торган дәвернең исемен атый, вакыт

м IМ м нан чикләрен бил гел и.

Тсләсә нинди күзәтүдә чорның төп тарихи һәм иж,тима-

I м н сәяси вакыйгалары турында мәгълүмат бар. Һәр язучы —

II мирының улы, шул дәвер белән бергә яши, уйлана, ижат т■>. Аның әҫәрендә, турыдан-туры яки читләтеп булса да, шманның каршылыклары, үҙәк мәсьәләләре, вакыйгалары VIН.1 п таба. Тарихи чынбарлык белән танышу аша гына язучы- П1.М1 иж,тимагый тормышта һәм әдәби барыштагы урынын бил- ||'и.м1, бу чорда туган әсәрләрнең проблематикасын аңлап була.

Әлбәттә, тарихи белешмәләр бирү мондый дәресләрдә үшаксат түгел. Әдәбият үҫешенә тәэсир иткән, йогынты Юаган моментлар турында гына сүз бара. Күзәтү дәресләрендә

• мим һәм тарихи материалдар арасында чик, бүленеш калу шрур. Ләкин тарихи чынбарлыкның әһәмиятле вакыйгаларыт урында сәйләгәндә укучылар нәкъ менә шул вакыйгаларныц, гомумән, ижтимагый фикер үҫешенә һәм, аерым алгандн. әдәбиятның юнәлешенә тәэсир итүен төшенеп барырга тиеш. ләр. Алга таба, күзәтү дәвамында әдәби фактларны карагандя әҫәргә анализ ясаганда алар әлеге тарихи вакыйгаларгц әйләнеп кайтачаклар. Шулай итеп, тарихи һәм әдәби күро-нешләрнең сәбәп-нәтилҫә бәйләнешендә күрсәтелүе мөһим. 1 Тарихи күренешләрне яктырту коры, бертөрле килеп чык-масын өчен мемуар әдәбиятны, шул заман кешеләренең истәлекләрен файдаланырга, кызыклы фактлар китерерщ була. Күзәтү төсендәге дәресләрдә саннар, статистик табли цалар да артык. Алар урынына чорга, андагы яшәү рәвешем.* әдәбият укытучысы буларак бәя бирү кызык. Борынгы чор, Болгар чоры, Алтын Урда чоры, Казан ханлыгы чоры — андл яшәгән халык, дәүләтнең чикләре, халыкның көнкүреше, яшәү рәвеше һәм мәдәнияте турында сөйләүне картадан әлеге чикләрне билгеләп, фәнни чыганаклардан өземтәләр белвЯ ныгытырга да, тарихи әсәрләрдән кечкенә өзекләр уку, картиналар-иллюстрацияләр карау кебек алымнар бел.»и баетырга-тирәнәйтергә дә була.

Соңгырак чорлар турында сәйләгәндә билгеле фактларгл, вакыйгаларга таяну өчен дә материал бар. Мәҫәлән, XIX йо;»-нең икенче яртысы әдәбият үҫешенә йогынты ясаган тарихи фактларга бай. 1861 елда крепостное право бетерелә — бу татарларда сәнәгать (промышленность) үҫешенә һәм, үз чира-тында, халыкның иж,тимагый аңы үсүгә, «күҙе ачылуга» ки­терә, татар жөмәгатьчелегенә яшәп килүче тәртипләрне башки халыклар тормышы белән чагыштырып карау мөмкинлеге туа. Шуның белән бергә, аң-белемгә, һәнәр үзләштерүга омтылыш көчәя, димәк, белемле-укымышлы кешеләр артн. Бу — әдәбият үҫеше өчен кирәкле шартларның берсе. Алай гына да түгел, әдәбият үзе үсә-үзгәрә, аңа башка халыкларныц ияҫади фикер байлыгы тәэсир ясый, демократик караптармы чагылдыра башлый, шулай итеп халыкка якыная. Күрга-небезчә, беренче шарт — сәнәгать үҫеше әдәбиятны да, халык ны да күтәрә.

Икенче шарт — мәгърифәтчелек хәрәкәте башлану да әдәбиятка яңа агым, сулыш өрә, милләтне үстерү-яңартуныц бер юлы итеп әдәбиятка мөрәж,әгать итә, әдәбиятны әлеге идеяләрне үткәрү өчен файдалана башлый. Шулай итен, I тарихи фактлар әдәби күренешләр белән бәйләнештә тора.

Күзәтү төсендәге темаларда фән һәм сәнгать үҫешен карауга да урын бирелә, чөнки мондый мәгълүматлар укуч 1,1 264|арга әдәби күренешләрне яхшырак аңларга ярдәм итә. Еш 1Ч.Мш чор өслүбен күрсәтү, төшендерү әдәбият материалында түгел, башка сәнгать әсәрләре миҫалында ж,иңелрәк баш-кнрыла.

Мәҫәлән, 1920—1930 еллар әдәбиятындагы алымнар төрле-|#ген, акмеизм, футуризм, символизмның аерымлыкларын-Исылын рәсем сәнгате аркылы гңиткерү күпкә ансат. Әдә-ь|гитта, әсәрдә фәнни анализ ярдәмендә генә төшенеп була рорган үзгәлекләрне рәсемдәге төс, шәкел шунда ук күрсәтеп бирә. Күзәтүнең үҙәге — өйрәнелә торган чорның әдәби трмышы. Бу әлеш үзенә күптөрле мәгълүматларны сыйдыра. Пигездә, биредә әдәби-нәзари сораулар кузгатыла:

— Чор әдәбиятына хас үзенчәлекләр.

- Әдәби юнәлешләр һәм агымнар, аларның барлыкка килүе, үҫеше.

• Әдәби төр һәм жанрлар хәл-халәте.

• Бу чор язучылар иждтында күтәрелгән төп темалар һәм

проблемалар.

• Яңа геройлар, узган чорлар әдәбиятындагы геройларга мпмәсәбәт үзгәрү.

• Чорның зур сүз оҫталары: әдипләр, шагыйрьләр, драма-гурглар һәм тәнкыйтьчеләр, аларның төп хезмәтләре.

— Чорның әдәби стиле өлкәсендәге үзгәрешләр, әдәбиятта ип.! күренешләр.

Шуннан соң чорның әдәби үҫешенә кагылышлы нәтижө-|#р тыгарырга, зур сүз оҫталарының иждтын күҙәтеп, дәвер ■ |»биятына керткән әлешен билгеләргә, кайбер әсәрләрне бияләп, мөнәсәбәт белдереп үтәргә, әлеге чор әдәбиятының тридицияләрне ничек дәвам итүе һәм нинди яңалыклар алып г пиүе, уңай һәм кимчелекле яклары хакында гомумиләш-нрүләр ясарга кирәк була.

Шулай итеп, күзәтү төсендәге тема өйрәнүнең якынча п ил мы мондый булыр:

1. Чорның исеме, хронологик чикләре.

2. Кыскача тарихи кереш. .4. Әдәбият һәм сәнгать үҫешенә гомуми күзәтү:

— әдәби юнәлешләр һәм агымнар;

- төп темалар һәм проблемалар;

• яңа геройлар; зур сүз оҫталары иждты;

• чорның әдәби стиле.

I. Аерым сүз оҫталары иждтына һәм аларның әсәрләренә тмуми күзәтү.5. Чор әдәбиятына гомуми бәя.

IX—XI сыйныфлар курсы укучыларда, гомумән, әдәбилт тарихы һәм аның аерым бер чорлары хакында ж,ентекя күҙаллау булдырырга, укытучы исә бу мәгълүматла|)иы хәтердә ныгытып калдыру хакында уйланырга тиеш. Укучм дәфтәрендә әдәбиятның аерым чорлары хакында теркм барылса, бу материал кирәк вакытта күз ташлау, яңа материли үзләштерү алдыннан кабатлау өчен уңай була. Мәҫәл.ш. борынгы гомумтөрки әдәбиятка караган гомумиләштсру мондый булыр:

Бу чор якынча V—XI гасырларны үз эченә ала. Борыпш әдәбиятка хас кайбер сыйфатлар:

• үткән хакында сәйләүгә игътибар бирү;

• әһәмиятле вакыйганы яки аның аерым бер урыннарын кабатлау;

• дөньяны ике якка: яхшылык һәм явызлык, яшәү 1ым үлем, бердәмлек һәм таркаулык һ.б.га бүлеп, аны олы көчлй тигеҙлеге кебек күҙаллау;

• үлемсезлек мәсьәләсен хәл итәргә омтылу, тормышпм озайту, үлгәннән соң яшәү турында сүз алып бару;

• батырлыкка соклану, кыюлыкны мактау, сугыш о< тл лыгын әһәмиятле санау;

• башка чыганаклардан алган мәгълүматлар куллану (тарихи, географик Һ.6.);

• киләчәк буыннарга нәсыйхәт, киңәш бирү;

• сүзне изгеләштереп аңлау;

• кешенең үҙен табигатьнең бер кисәге дип санавы, ам ми көче алдында баш ию, табигатькә кеше сыйфатларын күчервв кую.

Борынгы төрки (гомумтөрки) әдәбият:

Рун язулы истәлекләр		Кайбер сыйфатлары
1. Күлтәгин иҫтәлегенә ку-елган таштагы Кече яҙма (VII—VIII гасыр).		— Ташъязма, некролог, эпик характсрдм — Күлтәгиннең үҙен мактавын, төрки кабиләләрнең яу чабуларын, батырлар һәм аларның батырлыкларын мактаным үз эченә ала. — Күлтәгин таркау төрки кабиләләрш берләшергә чакыра.
2. Күлтәгин һәм Мәгый-лән хан хөрмәтенә куелган Зур яҙма (VII—VIII гасыр).		— Ташъязма, некролог, эпик характердм — Күк төркләр империясе оешуны, төрки бабаларны мактау, Күлтәгинне күмү ип кыйгаларын сәйләү. — Кеше һәм галәм барлыкка килүпе аңлата.
В. «Юрау китабы»(«Ырк ИМ1И1», IX гасыр).	— Кәгазьгә язылган, 65 бүлекчәдән тора. — Төрле мифологик ышануларны, бо­ рынгы гореф-гадәтләрне үз эченә ала.
Үмгур язулы истәлекләр	Кайбер сыйфатлары
1 <• Манихейларның тәүбә |Огасы» (V гасыр), төзү-'псс - Бөтермиш тархан. Алтын йарук» («Алтын П ' <кыш», Х гасыр).	— Кәгазьгә язылган, догалык. — Дини кануннар, аллалар, яхшы һәм начар гадәтләр хакында мәгълүмат би­ релә. — Кәгазьгә язылган, кытай теленнән борынгы төрки шәһәр Бишбалыкта яшә- гән Сыңку Сели тәржемә иткән. — Будда дине, аны тоту кагыйдәләре хакында сөйли. — Үгет-нәсыйхәт бирә, дәвалау ысуллары хакында сөйли.
Гарөп язулы истәлекләр	Кайбер сыйфатлары
(I М. Кашгари «Диване лө-ритит-төрк» (XI гасыр).	— Төрки телләр сүзлеге. — Китапта мәкальләр, әйтемнәр, йола жъфлары, эпик поэзия үрнәкләре бар. Үгет-нәсыйхәт, уңай һәм тиҫкәре гадәт­ ләр, йола-кагыйдәләр китерелә.
I II. Валасагунлы «Котад-кслек» («Бәхетле булу >.. 1вме», 1069—1070 ел-Цврда Кашгар шәһәрендә Н 1..1Т ителә, уйгыр ханы К ||ш Вограга багышлана).	— Поэма. — Сюжетлы: Көнтугды патша, аның вә­ зире Айтулды, вәзир улы Үгделмешнең гадел, зирәк идарә итүләре турында сөй­ ли. — Төзелеше ягыннан, дүрт киҫәккә бү­ ленә: пәйгамбәрләрдән соң идарә иткән дүрт хәлифә мактала. Кереш әлештә исә мөселманнарның пәйгамбәрләренә дан Жырлана. Идарәчеләр арасында хат язы- шу, фикер алышулар кебек оештырыл- ган. — Гаделлек, идарә, акыл һәм саклык дигән дүрт сыйфат хакында сүз алып барыла, киңәшләр, үгет бирелә.

Күзәтү төсендәге темалар берсе артыннан икенчесе теҙелеп МИЛ ми: алар ж,ентекләп өйрәнү (монографик) дәресләре белән ИМратлаша, бүленә. Күзәтү дәресе үз артыннан килүче ж,ен-I ю п ойрәнү д әресл әренең кереше, башлангычы да булып Гора. Чөнки язучы биографиясе, аларның әсәрләре һәм 1Ф|юйлнры турында сәйләткәндә, кабат-кабат тарихи шарт-Пйрга «шләнеп кайтырга, чор өчен мөһим булган пробле-Мйларны иҫкә төшерергә, шул заман кешеләрен борчыган, ш! 1лпдырган, уйландырган фикерләр, идеяләр хакында

гәпләшергә кирәк. Күзәтү төсендәге теманың йомгак әлеш*, соңгы баскычы берничә ж,ентекләп өйрәнү дәресеннән оо|

ясала. Шулай итеп, обзор темалар әйтерсең лә ж,ентс

өйрәнү белән кушылып китә. Мәҫәлән, урта гасырлар 9Д| биятын өйрәнгәннән, аерым әсәрләрне монографик үзлиЩ тергәннән соң, бу мәгълүматларны иждт юнәлеше ягыппам гомумиләштерергә мөмкин. Мисаллар китерик.

Ренессанс (Яңарыш) әдәбияты — төрки халыкларда XIII XIV гасырларны үз эченә ала. Кайбер сыйфатлары:

• Гадәти булмаган, фаж,игале язмышка ия шәхесларни әҫәр үҙәгенә куя, илаһи сыйфатлары эш-гамәлләрдә, холым фигыльдә күренә торган, затлы кеше идеалы тудырыла. КспЦ образы бер үк вакытта идеал да, реаль шәхес тә итен < \ рәтләнә.

• Әдәбиятның максаты яхшылыкны, гүзәллекне күр. ярдәмендә тәәсир итү, укучыда камилләшүгә омтылыш уап кебек билгеләнә.

• Дини (ислам) һәм дөньяви мотивларның тота ш у М күҙәтелә. Дини — Аллаһының берлеген раслый, моның өч«Ц гаж,әеп хәлләргә мөрәжөгать ителә. Дөньяви мотивлардан, гадел идарәче, гафу итү, саф мәхәббәт әһәмиятле урын тош Реальлек һәм ирреальлек янәшә урнаша.

• Кешенең үз мәнфәгатьләре белән түгел, ж,әмгыять. лык, кешелек дөньясы гаме белән яшәве ассызыклана 1 • тормышындагы авырлыкларны жңңеп, кеше тормыш закон нарын таба. Яшәү мәгънәсен, максатын эҙләү ике нәтиа ц | китерә:

• кешенең үз-үзен үзгәртүе.

• кешелекне үзгәртү өчен яшәү.

• Төрле жанрлар берлеге: фольклордан килгән ел сыктаулар, фадаил — шәһәр теҙелешен мактаулар, мои а ж,әтләр, бәетләр әҫәр тукымасында урын таба.

• Төрле композицион катламнар: маждралы сюжеттпи гыйбарәт объектив эчтәлек; фәлсәфә; мифология; әхлак - I .. | ламнарының катнашып китүе.

• Абстракт сурәт төзергә омтылу, ягъни кеше тор мы шында, табигатьтәге үзгәрешләрдә, тарихи вакыйгаллр һ. югарыдан килә торган, илаһи һәм яҙмыш белән бәйле билп ләр күрү, символлар ярдәмендә гадәти детальләргә фәлсәфи һәм рухани эчтәлек салу.

Әсәрләр: Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» (1212), Харип минең «Мәхәббәтнамә» (1353), Котбның «Хөсрәү вә Ширин. (1342), Сәйф Сараиның «Сөһәйл вә Гөлдерсен» һ.б.

268

< !әйф Сарай «Сөһәйл вә Гөлдерсен» (1394)

хһ-эрнең эчтэлеге: Аксак Тимер гаскәр белән Үргәнечкә 1н>,к,үм итә, аны талый һәм ждшерә. Сугыш вакытында Гиһайл исемле гаскәри әсир төшә, чокыр-зинданга ташлана. Шаһ кызы Гөлдерсен егетне күрә һәм гашыйк була. Бер Иичне төрмә сакчысына йоклаткыч куп1кан ризыклар биреп, Гпид(фсен Сөһәйл янына төшә, бергәләп качалар. Ләкин |4лыктан һәм сусызлыктан икесе дә хәлсезләнә. Сөһәйл су м1.ш килгәндә, Гөлдерсен үлгән була. Моны күреп, егет үз-, и на хәнж,әр кадый.

Дастандагы төп сюжет сызыгы — мәхәббәт тарихы. Әсәр-и, н, темасы да мәхәббәт турында дип билгеләнә. Бер-берсенә I п ш 1.1 йк булган ике яшь кешенең бергә булу омтылышы тирә-ИКТагылар күзаллавы белән каршылыкка керә. Нәтижөдә ■ибәт үлем белән өзелә. Автор фикере-идеясе ачык: Ирату — сокландырырлык, кешене хөр ясый торган хис, ул ||| I I пгале төгәлләнергә тиеп1 түгел.

Дастан жанры һәрвакыт ил азатлыгы өчен көрәшне игъти-|Вр үҙәгенә куя. Бу әсәрдә дә Аксак Тимер һәм ждрле-км.пиклар арасындагы каршылык төп проблемаларның берсе И1П1 яулап алу сугышлары мәсьәләсен күтәрә. Ул сугышның Ц#шене, халыкны бәхетсез ясавы хакында сөйли.

;)сордә геройлар чиктән тыш бизәп-арттырып сурәтләнгән. Гиндсрсен— гажөеп матур, саф күңелле, нәфис кыз. Сөһәйл иго шулай ук матур-затлы, аның батыр-кыю булу сыйфаты ипмкытып куелган. Геройларны болай тасвирлау аларны шарглы-символик образ итеп карарга юл ача. Нәтижддә әҫәргә Оалынган эчке, фәлсәфи мәгънә, «киң сарай»—яшәеш — . акындагы фәлсәфә ачыклана. Кыз — матурлык, егет — пшырлык символы булса, алар мөхәббәтенә каршы төшүче Юлым—явызлык бар. Нәкъ менә гашыйк булу яшьләр Күңелендә хөрлеккә омтылышны көчәйтә. Батырлык һәм I )лык — азатлык-хөрлеккә омтыла, явызлык шушы хөр-

I. буарга, үзенә буйсындырырга тели. Автор әйтерсең

.мшне шушы өч сыйфат, көчләр мөнәсәбәте итеп күзаллый.

<мрлеккә каршы төшү үлемгә китерә, мәхәббәт исә кешене I I шмоешне дә үзгәртү-камилләштерү мөмкинлегенә ия.

Дини дидактика (Коръәни эстетика) — урта гасырлар

пагында үтәли күҙәтелә. Мәчетләрдә укыла торган вәгазь-

| >|>дш1 үҫеп чыккан дип санала. Кайбер сыйфатлары:

Үҙәктә хикәяләүче-авторның вәгазь, нәсыйхәт укуы щра. Лсрым бер катлау кешеләргә: идарәче, һөнәрче, сатучы, и Р и ы, ойләнергә ж,ыенучы, шагыйрь һ.б.га аерым-аерым

269

киңәшләр бирелә. Кешенең үз-үзен тотышы-тәртибе яс,.»м гыятьтәге урынына карап аңлатыла.

— Тарихи барышны Алла кушуы, теләге белән башкв рылган вакыйгалар теҙмәсе итеп күрсәтә.

• Әсәрләр укучыны әхлак нормалары белән таныигп.1|1\ өчен языла, кешенең ж,әмгыятьтә, гаиләдә, көнкүрешт.> ү I үҙен тоту кануннары хакында сөйли.

• Кешегә куркытып тәәсир итү, күңелендә мәрхәмәтле н | хисе уяту, камилләштерү максаты куела.

• Вакыйгалар акрын үҫеп, ниндидер әһәмиятле мәсьәл.имр хакында бәхәс, фикер алышу зур урын били. Йә бермичи герой, йә хикәяләүче белән укучы арасындагы әңгәмә яш*\ һәм үлем, яхпгылык һәм явызлык, ж,әмгыять белән идпрв итү, тәрбия мәсьәләләренә кагыла.

• Яхшылык — илаһи, яманлык — шайтани башлангыч I ■ бек аңлатыла, ләкин эш-гамәл, уй-омтылышлардагы яхшм лык яки яманлыкка кеше үзе дә ждваплы дип санала. }|мии сыйфатларга бәйле, тәнкыйть килеп керә. Автор идеалы тәрбияле, белемле, әхлаклы һ.б. шундый сыйфатларгл ■ кеше икәнлек ачыклана.

— Бер әҫәр әчендә төрле: дини, идеологик, әхлакыЯ фәлсәфи, иж,тимагый, тарихи — композицион катламнарт.т кушылып китүе күҙәтелә.

— Төрле жанрлар һәм алымнар кушылып китә. Гааид кыйтга, мөнәжәт, багышлау, мактау (мәдхия), афоризмнпр, шигырь, нәҫер һ.б. катнаша.

Әсәрләр: Рабгузыйның «Кыйссасел-әнбия»се (1310), Х исим Кятибнең «5К,өмж,өмә солтан» (1369), М. Болгариның «11.>I■ ж,ел-фәрадис»е (1358), Сәйф Сараиның «Гөлөстан бит-төрки.и (1391), авторы билгесез «Кисекбаш» китабы (XVI гас.) 1кб.

Мәхмүд Болгариның «Нәһэңел-фәрадис» әҫәре (1358)

Әсәрнең эчтэлеге һәм теҙелеше. Әҫәр мөкаддимә (кереш I төп әлеш һәм хәтимә (йомгак) өлешләреннән тора. Кереште әсәрне язу максаты күрсәтелә. Төп әлеш дүрт бабка бүлт,. һәр баб үз чиратында унар фасылга (бүлекчәгә) аерыла. Ә<ч»р I барысы 40 фасыл бар. Беренче баб Мөхәммәт пәйгамбәрмт тормыш юлын сурәтләүгә багышланган. Монда пәйгампмр кылган эш-гамәлләр, аның тормышы, шәкертләре, күргии зңәфалары, кылган могж,изалары һәм үлеме хакында бЧжи ителә. Икенче баб ислам дине тарихындагы билгеле иш

ләрнең тормышы, эш-гамәлләре турында сөйли. Өчен< ||

Аллага якынайта торган гамәлләр: ислам кануннарын саклпУ|

270

ф.мсыйрьләргә ярдәм күрсәтү, ата-ананы хөрмәтләү, яхшы-ныкка өндәү, ялган эшләрдән тыю, вакытны әрәм үткәрмәү, Канөгать һәм сабыр булу турында. Дүртенче бабта кег лләрне Д и.падан ерагайта торган гамәлләр: хаксызга кеше үтерү, |ракы эчү, тәкәбберлек, ялган һәм гайбәт сәйләү, байлык пртыннан куу, комсызлык, көнләшү, гамьсезлек, горурлык, текәре гадәтләр кире кагыла. Йомгак әлешендә автор үзе пикында мәгълүмат бирә.

Әсәрдә вакыйгалылыкка корылган бер уртак сюжет юк: \м кечкенә-кечкенә хикәятләрдән, вәгазьләрдән ж,ыелган. роөрнең темасы ислам дине өйрәтүләренә нигеҙләнгән тор-м М ш кануннары хакында. Шушы кануннар белән таныш­тырып, язучы кеп1ене, тормып1НЫ камилләштерергә омтыла. Идея исә яхшылык эшләүнең, ислам әхлагы кануннарына буйсынуның кешегә яхшылык булып әйләнеп кайтуы кебек, 1ыр фасылда, һәр хикәяттә кабатлана.

Гсройлар буларак, беренче-икенче бүлекләрдә — дин тари-нымдагы күренекле шәхесләр, өченче-дүртенче бүлекләрдә п.шгамбәрләр яки изге кешеләр дә, гади кешеләр дә алына. Ппкыйгаларда гади кешеләр пәйгамбәрләр белән очраша, I §йлөшә, нәтижәдә ниндидер тормып1 кагыйдәсе, үтәлергә I ти! канун әйтелә. Мәҫәлән, дүртенче бүлекнең тугызынчы б\ и1счәсендә шундый хикәят бар: бер кеше Давуди Тави өенә Кмрә, түшәмгә карый, аның сынык икәнен күрә. Бу өйдә I ркыныч икәнлекне хужага әйтә. Бу йортта 12 ел торам, I ир.нс түгел нәрҫәне күрмәгәч жлмерелми, ди хуж,а. Нәтижә ЯЧЫК, ул текстта ук китерелә: артык сүз, артык эш яхшыга И 11 ми!

(уфичылык (гар. тәсаувыф) әдәбияты — суфичылык идея-

| |роп үҙәккә куйган әдәбият. Ул шул ук исемдәге хәрәкәт '.< ш бәйле.

Мөхәммәт сг.в. үлгәннән соң, Әбү-Бәкер һәм Гомәр хәли-• I■ • I.'р пакытында, бигрәк тә 661 елны өченче хәлифә Госман у и'рслгэннэн соң мөселман дөньясында таркаулык арта бара. п I гимагый тормышны тәртипкә салырлык кануннарның

ни 1.Н1 мәгән булуы да моңа тиҫкәре йогынты ясый. Шундый Шпртларда ислам диненең изге китабы — Коръән аятьләрен п км н хәдисләрне жыю иң мөһим бурычларның берсенә

тирелә. Моның белән шөгыльләнүче — мөхәддисләр пәйда Ллар укымыгллы, зыялы кеп1еләр булып, хәдисләрдә

и. м ими кануннарны үзләре үк үти — халыкка үрнәк күр-■ | I ыр. Хәдисләрдә исә аскетлык, Алла колы булып яшәү, или эшләрдән саклану үҙәктә тора.

271

Шулай итеп, VII гасыр ахырларында пантеизмны, мөсел ман аскетлыгын үҙәккә куйган хәрәкәт тамыр ж,әя, ан: мөхәддисләр башлап зңибәрә. Бу вакытта әле «суфи» сүз булмый, «заһид», «габид», ягъни Аллага хеҙмәт итүче төшен чәләре кулланылышта йөри. Инде халык арасында ки таралыш алгач, бу хәрәкәтнең фәлсәфи нигеҙләрен булдыру кирәклеге ачыклана. Тормыш-яшәешкә кагылышлы күп кенә кыйммәтләрне фәлсәфи аңлату эше башкарыла. XI гасырдп Багдад, Куфә, Мисыр, Шам суфи мәктәпләре, оешмалар-тарикатьләр барлыкка килә. Алар тормышка суфи канун-нарны үтәп камилләшү юлы итеп карыйлар. Ул юл өч этап­тан: шәригать (кануннарны үтәү-башкару); тарикать (Илаһигп якынаю юлларын, ысулларын аңлау) һәм хакыйкать (яшәеш-нең асылына төшенү) баскычларыннан гыйбарәт.

Шул идеяләрне халыкка жңткерүнең бер юлы булар.ш махсус әдәбият барлыкка килә. Аның дүрт тәре формалашп: дөньяви, суфи терминнарга мөрәщәгать итсә дә, башлычп эротик, идеяләр эңиткерүне зк,иңеләйтүче әдәбият; суфи им ц эчке халәтен тасвирлаучы, «чиста суфи» әдәбият; фәлсәфи әдәбият; дидактик әдәбият.

Безнең зңирлектә төрки суфи шагыйрьләр Әхмәд Ясәви (XI гасырның икенче яртысы) һәм Сөләйман Бакыргаш.ш (XI гасырның икенче яртысы) әсәрләре киң таралган булп, Казан ханлыгы зңимерелгәч, суфичылыкның һәм суфи әд| биятның көчәюе күҙәтелә. Кайбер сыйфатлары:

• Алланы, Илаһи көчне беренчел санау, әдәбиятиын темасы — Илаһи гыйшык.

• Кешене Алла колы итеп карау, сабырлыҡ, басынкылын. гөнаһлар өчен үҙен битәрләү белән тәрбияләү. Кеше өчен том максат — Аллаһы кушканча яшәү, Илаһи белән кавышу.

• Мәжүсилеккә, башка диннәргә каршы мөнәсәбәт бол дерү. Р

• Иж/гимагый, матди тәртипләргә тәнкыйди караш, руч проблемасын үҙәккә кую.

• Хикәяләүче — моңлы, бәхетсез, зарланучы, аның до т. и дан баш тартуы, дөньяның коллык, ялган оясы булуын рМ лавы идея булып тора.

• Алла юлына чыккан кешенең кәефе «хәл (әхвәл)» дин атала һәм ул тугыз төрле була: Илаһига якынлыгыңны сиаү| Илаһи гыйшык; хәвеф — гөнаһлы булуыңны аңлау; өм<-т Аллаһының кичерәчәген белү; шәвык — хис ташкыны; лык-якынлык; рухи тынычлык-канәгатьлек; мөшәхпд.» Илаһины күрә-күзәтә алу; ышаныч— Алланың барлым.им

272

им берлегенә ышаныч. Әдәбият шушы хәлләрне күрсәтә,

,рвтли, тергеҙә.

Мистика, кешенең яшәешне танып бетерә алмавы,

|рлелек.

Символлар, төсләр символикасы, яшерен фикер-киная,

■Мгория әһәмиятле урын тота.

Жанрлар: тәүхид, нәгыть, сирә, мәүлид, мәдхия, мәрсия, |шмм:шния, мигъражңя, мөнәж,әт һ.б.

;><\>рләр: Өмми Камалның «Китабе Өмми Камал» (XV га-

• ыр), «Китабы мөстәтаб рәүнәкыл ислам» (XV гасыр) әсәрләре,

¹ л Колый хикмәтләре (XVII гасырның икенче яртысы),

Икмодбик, Ә. Каргалый, Һ. Салихов, Ш. Зәки шигырьләре

[XVII] гасырның икенче яртысы), Т. Ялчыголның «Рисаләи

^I ;.)»се (1796), Габдерәхим Утыҙ Имәни шигырьләре III гасыр) һ.б.

Шомседдия Зәки (1827—1865) «һәй, нә оерсән...» шигыре.

Әҫәргә анализ. Шигырь риторик әндәш формасында иждт и и |лгөн. Укучыга (мөселманнарга) мөрәж,әгать итеп, лирик

II рой кешегә, тормышка фәлсәфи бәя бирә. Тормыш — хәтәр,

.1.1ЛЫК оясы, анда үлем бар. Кешенең ваемсызлыгы үлемгә

| Иторә дип, беренче чакыру — ваемсызлыктан уянырга өндәү рииошен ала. Кегле — иманында, жднында, канында шайтан п и п.м\к;е утыра торган зат. Икенче чакыру кешегә юнәл-I' п .ш, күңелен шайтаннан сакларга өндәү булып аңлашыла. Иигмсызлыктан уяну да, күңелне шайтаннан саклау да бер т I белән башкарыла — Аллага сыену, аңа мәхәббәт белән

н ү. Шулай итеп, темасы Илаһины ярату булган әсәрдә

Шһм болайрак билгеләнер: Алланы ярату кешене — үлемнән, I ,иглне шайтаннан саклый.

Шул рәвешле нәтижәләр чыгарып бару монографик өйрә-

П1'ш.ш әсәрләрне гомуми система-тәртип эченә урнаштыра.

| | ц»ттә, мондый эш обзор-күзәтүнең йомгаклау әлешендә,

Монографик дәресләрнең соңгысында яки шул дәреснең бер

н и» н.ш да башкарыла. Тагын бер миҫал китерик. XI сыйныф

н|м>грлммасында «Сугыштан соңгы чор әдәбиятын йомгаклау»

I >|»<•(«■ планлаштырылган. Ул обзор һәм монографик дәрес -

| ||м.| ойрәнгәннәрне иҫкә төшерүдән, аларда ясалган нәти-

■ мюрне бергә туплаудан бап1лана. Әңгәмә болайрак оеш-

• I фмлмрга мөмкин:

(Сугыштан соң ил һәм халык тормышында нинди үзгә-

I" ш |->р күҙәтелә? (Әле генә дошманны щицгэн халык илне

и.ч.тдерергә керешә, яңа тормыш киләсенә ышана.Чит

I I I 7» 273

илләрдэн урап кайткан аерым кешеләр илдәге тәртип \ хакында уйлана, кычкырып әйтелмәсә дә, хакимлек иЩ системаға тәнкыйди караш борынлый).

• Әдәбият һәм мәдәният өлкәсендә нинди зур яңалыкл була? («Хыянәтче» тамғасы сугылган күп кенә исем п кайта. Әдэбиятта социалистик реализм ищат ысулЦ (ағымын) нәзари яктан ныгыту бара. Әдэбиятта су/щ темасы үҙәк урынны били һ.б.)

• Бу чор әдәбиятын кайсы язучылар әсәрләре аша өйм дек? (Г. Бәшировның «Намус», И. Газинең «Онытылми еллар» һәм М. Әмирнең «Саф күңел» романнары.)

• Әдэбиятта роман жанрына караган әсәрләрнең күпЯ язылуы нәрҫә хакында сөйли? (Әдәбиятның үҫеше.)

• «Намус» романында кайсы чор сурәтләнә? (Су$Щ вакыты, тылдағы авыр хеҙмәт.)

• Төп сюжет сызыклары ничек аерыла? (Авыл ксшФ ләренең икмәк өчен көрәше, яғъни хеҙмәт хакындағы; П.к/т сәнең бәхет өчен көрәйге — шәхси.)

— Төп тема ничек билгеләнә? (Әҫәр тылдағы тормыши сугышка кадәрге дәрәщэдә сакларга омтылыш турында. Мои да яшьлекнең, хеҙмәт белән яшәүнең матурлығы күрсәпк \$

— Кешеләрне нәрҫә рухландыра? (Щиңүгә ышаныч.)

— Кешеләрдәге бер сыйфат калкытып куела. Нинди сый фат ул? (Ил мәнфәгатъләрен өстен кую.)

— И. Гази әҫәре ни өчен «Онытылмас еллар» дип ата I I (Революция вакыты һәм аннан соңгы зур вакыйгалар \ | кында сөйли.)

274

• Бу еллар кайсы яктан сурәтләнә? (Революциянең /./" стьяннар тормышына алып килгән үзгәрешләре ноктй сыннан.)

• Әсәрнең темасы нинди? (Щир өчен көрәш.)

• «Саф күңел» романында кайсы чор сурәтләнә? (Сугыш чоры. Тылдағы һәм сугыштагы хәлләр аерып күрсәтелә.)

• Ни өчен роман «Саф күңел» дип атала? (Әсәрнең ш»П темасы — күңел сафлығын, намусны саклап калу.)

• Бу чорда иждт ителгән әсәрләрдәге кайсы образлмр исегездә калды?

• Ни өчен авторлар хатын-кызны көрәшче итен күт* рәләр?

• Нәфисә образы ярдәмендә автор нинди фикер әйт«р| • тели? (Үз бәхетең өчен көрәшергә кирәк. Нәфисә Зипп.чп нең хисләрен кире кага, Хәйдәргә булған мәхәббәтс вч§М көрәшә.)

Хатын-кыз образлары тормышның кайсы әлкәләрендә ■11.1 ма? (Хеҙмәт; башкалар белән мөнәсәбәтләр; шәхси

КШМЫШ.)

Бу чорда иждт ителгән әсәрләрдә нинди кимчелекләр ОЧрый? (Идеология йогынтысында образлар уңай-тискәрегә "1 «'П сурәтләнә — схематизм күренеше һ.б.)

- Әсәрләрдәге төп конфликтларны һәм проблемаларны

Иүзөтик.

Әсәрләр нинди иждт юнәлешенә карый? (Реализм.)

- Әсәрләрдә нинди алымнар, үзенчәлекләр күҙгә ташлана

I, В.

Шундыйрак сөйләшүдән соң чор әдәбиятына караган н.пижәләрне аерып чыгару кыенлык тудырмый. Алар түбән-

1Ә булыр:

1940—1950 еллар әдәбияты күләмле әсәрләр — роман-

ип|> изылу белән билгеләнә.

Геройлар хезмәтләре, шәхси тормышлары, әхлакый | ыйфнтлар ягыннан сурәтләнә.

Әдэбиятта сугыш чорының тылдагы геройлары була-ВЯК көрәшче хатын-кыз образлары тудырыла (Сания, Нә-

фисә).

Әсәрләрдәге геройлар сыйнфый («Онытылмас еллар»), ох.1шкый («Саф күңел», «Намус») каршылыкларга керәләр. ■ Әдәби әсәрләрдә чор идеологиясеннән азат булмау, и'ройларны бирүдә схематизм кебек кимчелекләр күренә.

Бәхет, әхлак, сыйнфый көрәш проблемалары күтәрелә.

Реализм иждт юнәлеше мәйдан тота.

Әсәрләрне язуда, сурәтләүдән бигрәк, хикәяләү өстенлек ИТв; романнарда психологизмга күптавышлылык ярдәмендә

Ирешелә.

('ыйныфның әдәби үҫеш дәрәжәсенә карап, бу нәтижәләр

тир.жрәк була ала.

Югары сыйныф укучыларына күзәтү темаларын ж,иткерү-1НП, ысул һәм алымнары күптөрле. Лекция ысулы төгәл, Кыска, тәэсирле итеп әдәби дәвергә сыйфатлама бирергә Врдәм итә. Лекция вакытында укытучы нәзари фикерләрне Щйнлы күренешләр, чорның әдәби тормып1ьш күрсәтү белән Яойләп алып бара ала. Лекциядә чор кешеләренең тавышы — чптлардан, көндәлекләрдән, мемуарлардан юллар, әдәби и ."рлордән өзекләр яңгырый. Алар аша укучыларга чорның ч'и ослүбен ж,иткерергә дә була. Капма-каршы фикерләрне-| фпшларны чагып1тыру, файдалану әлеге чордагы төрлелек-

|||', көрәшне, бәхәсне бирә.

275

Күзәтү дәресләрендә күрсәтмәлелектән файдалану уңыш. лы. Иске газета-журналларның номерлары, плакатлар, язучи ларның үз чорында басылган китаплары, фотодокументлар дәресне жднландыра, укучыларны кызыксындыра.

Күзәтү дәресләрендә укучылар лекцияне тыңлыйлар һәм

аңларга өйрәнәләр. Тыңлау белән бергә план төзү, кыскач!

конспект эшләү, лекцияне яҙып бару кебек алымнардан фнй-

даланырга була. Сыйныфта язылган конспектлар укучылаЯ

тарафыннан ойдә эшкәртелә һәм укытучы аларны тикшер.».

Лекция вакытында укучыларга инде таныш булган әдобм

күренеп1ләр турында сүз бара икән, әңгәмә кору максатК!

ярашлы. Шулай ук күзәтү темаларын өйрәнү вакытыпда

укучыларны мөстәкыйль эшкә тарту яхшы. Чөнки укучылар

ның әдәби әҫәр анализлау күнекмәләре шактый бай. Алар

әдәби әҫәргә бәя бирә алалар. Моннан тыш, күзәтүдә телгә алы

торган әсәрләрнең күбесен мөстәкыйль укып куйган була л л

Укытучы лекциясенә укучыларның үзләре әҙерләп кил г.»

докладларын, чыгышларын, хәбәрләрен кертеп ж,ибәрер1

мөмкин. Күзәтүдә телгә алына торган әсәрләр турында сәйлә

алдан ул әсәрләрне укып, анализлап-бәяләп кую, дәрестә миО|

итеп китерү өчен өзекләр сайлау һәм шул кисәкләрне дәрөОТ

уку да югары сыйныфлар укучысының көченнән килә. Кап

чакта әдәбият дәреслегенең бүлекләре-мәкаләләре белән мое

тәкыйль эшләргә кушу мәслихәт: синхрон таблицалар яглу,

материалны төп фикерләр (тезислар) рәвешендә язу мөмкин.

Күзәтү төсендәге темалар төрле язучыларның күп саплы әсәрләренә нигеҙләнә. Күзәтү һәр төр һәм жанрның билгеле бер чор әдәбиятындагы ролен һәм урынын күрсәтергә мим кинлек бирә, аерым әдипләр алып килгән яңалык 1ым үзгәлекне ача. Мәҫәлән, XI сыйныфта «Хәҙерге татар әдәби н ты» дигән кереш тема бар. Программа һәм дәреслектә әлеге дәрес илдә башланган үҙгәртеп корулар, аларның нәрҫәм нигезләнүе, әдәбиятка йогынтысы турында сөйләшү 1ым берничә тема: милли бәйсезлек, «совет чорын фаш игу», экология, әхлакый кыйбла эзләүнең актуальләшеп китүеи билгеләүне, әлеге темаларны үз әсәрләрендә күтәргән язучы лар иждтын, әдәби әсәрләрне күздән кичерүне тәкъдим ИҢ Төп материалны укытучы доклады рәвешендә биреп, әлем темаларга мөрәж,әгать иткән әсәрләргә бәя-анализлауны укучыларның алдан әҙерләп килгән чыгышл арында тыңла р га. фикер алып1ырга, моннан тыш, хәҙерге әдәбият турында балаларның мөстәкыйль танышкан әдәби әсәрләренә тая п ы н гәп корырга кирәк була.

276

Шуннан соң поэзия, драматургия, балалар әдәбиятына I п р, н ан күзәтү төсендәге темалар тәкъдим ителә. Миҫал өчен, драматургияне алып карыйк. Р. Батулла һәм Р. Хәмид иж,а-11.М1 )к,ентекләп өйрәнер алдыннан бер сәгать драматургиянең гимуми торышына караш ташлау кебек бирелә. Драма-иршянең чор өчен үткен темаларга мөрәж,әгать итүен Иҫкәртеп, Т.Миңнуллинның «Илгизәр плюс Вера» драмасында Щтнаш никахлар, «Әниләр һәм бәбиләр» драмасында бала­ма рн ы ташлап китү кебек мәсьәләләрне әҫәр темасы рәвешендә | үт.фүе билгеләнә. И.Юзеев, Ю.Әминов, А.Гыйләж,ев, Ш.Хө-I венов, Ю.Сафиуллин, Ә.Баянов кебек драматургларның н н иди әсәрләр язуы, кайсы темаларга мөрәж,әгать итүе күздән Кичерелә. Шул ук вакытта һәр әсәрнең татар драматургиясенә | врткән өлегле, нинди яңалыклар алып килүе, традицияләрне ИИчек дәвам итүе хакында да сүз алып барыла. Мәҫәлән, Ш.Хосәенов «Әни килде» драмасында әхлак мәсьәләләрен, үз нам усың алдындагы бурыч проблемасын яңача ачты. Татар драматургиясе шартлылык, бигрәк тә фантастик алымнарга

морәжөгать итә башлады. Без моны З.Хәкимнең «Кишер

• ни ум», Р.Сәлимждновның «Акъярда ахырзаман» кебек һпмедияләрдә күрәбеҙ. Яки драма жанрының соңгы елларда ||\нлицистик, сәяси-фәлсәфи, иж,тимагый, тарихи-биографик Гврләре барлыкка килү кебек мәгълүматлар да татар драма-мргмясенең үсә, байый бару юлларын сурәтли.

98

95

Күзәтү төсендәге темаларны өйрәнгәннән соң, сыйныфтан и.пп эшләр буларак музейларга, архитектура һәйкәлләрен КПрнрга, картиналар галереясына сәяхәтләр, дәвергә һәм шул Юр шәхесләренә багышланган кинофильмнар карау кебек эш горләренә мөрәжөгать итәргә була.

Күзәтү төсендәге темалар — әдәбият курсының әһәмиятле |Леше. Алар ярдәмендә укучыларның әдәбияттагы күре-Нвшләр, вакыйгалар, шәхесләр турындагы белемнәре тәртипкә 0*лына Һәм укучылар мәктәпне тәмамлаганда әдәбият тари-11.1, аның хәрәкәте һәм үҫешенә караган башлангыч мәгълү­матлар алып чыгып китәләр.