3. Сучасныя тэндэнцыi лiтаратурнай адукацыi малодшых школьнiкаў

Доўгі час сістэмная літаратуразнаўчая адукацыя заставалася за рамкамі пачатковай школы. Сёння педагогіка пачатковай школы пераадольвае стэрэатыпы ўяўлення пра магчымасці малодшых школьнікаў як чытачоў і ставіць задачу іх літаратурнай адукацыі. Шматлікія сучасныя праграмы па чытанні ў пачатковых класах складаюць літаратурнае чытанне як неад'емную частку фармаваных ведаў. Пачатковая літаратурная адукацыя, як вызначана ў большасці праграм – аснова для фарміравання вучня як чытача і далучэнне яго да літаратуры як адмысловаму выгляду мастацтва. Таму ўрок літаратурнага чытання закліканы ўвесці школьніка ў свет мастацкай літаратуры і дапамагчы яму асэнсаваць вобразнасць славеснага мастацтва, абудзіць у дзяцей цікавасць да славеснай творчасці і чытанню мастацкіх твораў.

Па меркаванні С.П. Лавлiнскага, стратэгічная мэта літаратурнай адукацыі злучана з фарміраваннем і развіццём культуры чытацкага ўспрымання і разуменні феноменаў літаратуры, першым чынам як з'яў мастацтва [11, с.23].

Выкладанне літаратурнага чытання з гэтага пункта гледжання ставіць наступныя навучальныя задачы [11, с.24]:

1) фарміраванне ў чытача культуры разумення, г.зн. адказнага стаўлення да "чужых" мастацкіх сэнсаў і пазіцыям іншых чытачоў;

2) засваенне "мовы" мастацкай літаратуры ва ўсёй яго шматстатнасці;

3) развіццё камунікатыўна-эстэтычных магчымасцяў навучэнцаў праз актывізацыю іх гаворкі, творчага мыслення і ўяўленні, а таксама падчас даследчай рэфлексіі.

Рашэнне гэтых задач ці наўрад магчыма, па меркаванні С.П.Лавлiнскага, у рамках традыцыйнай мадэлі навучання. Больш эфектыўнай тут павінна апынуцца так званая "педагогіка супрацоўніцтва" ці камунікатыўна-дзеясны падыход, пры якім цэнтр цяжару ў працы педагога «адсоўваецца з трансляцыі прадметнага ўтрымання на арганізацыю праўдзіва сумеснай дзейнасці па засваенні гэтага ўтрымання» [11, с.24].

Навучальны працэс у рамках "педагогікі супрацоўніцтва" ажыццяўляецца толькі пры наяўнасці мэтанакіраванай і асэнсаванай камунікацыі педагога з вучнямі, пабудаванай на ўзаемным даверы і павазе адзін да аднаго.

Асноўным спосабам працы пры камунікатыўна-дзеясным навучанні з'яўляецца навучальны дыялог. Навучальным дыялогам С.Ю. Курганоў і І..М.Саламадзiн завуць такую форму навучання, пры якой праблемныя задачы ставяцца ў выглядзе нявырашаных парадоксаў [14, с.25]. У дачыненні да літаратурнага чытання навучальны дыялог - гэта, першым чынам, зразумелы (герменеўтычны) спосаб зносін-навучання, на якім вучні разам з настаўнікам спрабуюць зразумець эстэтычнае адзінства літаратурнага твора праз разуменне "каштоўнасных даляглядаў" аўтара, герояў і чытачоў-суразмоўцаў, улічваючы пры гэтым, што ў розных людзей адно і тое ж твор здольна выклікаць зусім непадобныя, часам процілеглыя думкі і пачуцці. Іншымі словамі, на такім уроку літаратурнага чытання настаўнік, не навязывае "правільных трактовак", дапамагае навучэнцам растлумачыць іх уласнае разуменне літаратурнага твора [14, с.26] .

У самым агульным выглядзе ўрок-дыялог, прысвечаны вызначанаму літаратурнаму твору, складаецца з трох этапу [19, с.45] :

1. этап прадразумення;

2. этап аналізу тэксту;

3. этап інтэрпрэтацыі сэнсу твора.

На этапе прадразумення настаўнік "збірае" пачатковыя чытацкія ўражанні і меркаванні навучэнцаў пра ўнутраны свет; творы; тут ставяцца пытанні, вызначаюцца гарызонты наступнай аналітычнай дзейнасці, выбудоўваецца "герменеўтычная інтрыга" ўроку. Гэта як бы чытацкая "прыгода", злучанае са здзіўленнямі, загадкамі з нагоды твора.

На этапе аналізу настаўнік і вучань ператвараюцца ў даследчыкаў, якія шукаюць адказы на пытанні, пастаўленыя раней, "што расшыфроўваюць" загадкі чытацкага разумення і неразуменні, якія спасцігае "чужая" мова аўтара.

На апошнім этапе – інтэрпрэтацыі дзейнасць чытачоў канцэнтруецца вакол тлумачэння мастацкага сэнсу твора [19, с.46].

Каб літаратурны твор дайшоў да свядомасці вучняў, хваляваў, задавальняў, трэба вучыць іх разумець мастацкі твор, успрымаць яго з пазіцыі аўтара. Пра ўзровень літаратурнай адукацыі малодшых школьнікаў, па меркаванні Р.Н. Бунеева, можна судзіць па наступных крытэрыях [14, с.27]:

• валоданне прыёмамі разумення прачытанага (прагназаванне ўтрымання тэксту на аснове загалоўка, ілюстрацый; самастойна вылучаных ключавых слоў у тэксце; самастойная фармулёўка пытанняў па тэксце і прагназаванне адказаў; фармуляванне галоўнай думкі і суаднясенне яе з загалоўкам тэксту; складанне плану; пераказванне па плане);

• валоданне элементамі літаратуразнаўчага аналізу (уменне вызначаць тэму твора, яго галоўную думку, перадаваць сюжэт; вылучаць герояў твора, апісанне прыроды, інтэр'еру; складаць выяву героя; вызначаць ролю пейзажу і інтэр'еру ў творы; выказаць і аргументаваць сваё стаўленне да прачытанага);

• валоданне літаратуразнаўчымі паняццямі (у адпаведнасці з патрабаваннямі праграмы).

Неабходным кампанентам літаратурнай адукацыі прызнаецца творчая "пісьменніцкая" дзейнасць дзяцей, вынікі якой павінны калектыўна абмяркоўвацца і рэгулярна адлюстроўвацца ў складзеных вучнямі творах, адрасаваных бацькам, старэйшым і малодшым таварышам, настаўнікам. Зместам літаратурнай адукацыі з'яўляецца літаратурнае развіццё, якое выяўляецца [14, с.27]:

• ва ўзроўні чытацкага ўспрымання;

• ва ўласнай літаратурнай творчасці дзіцяці і адлюстроўвае яго здольнасць "думаць славесна-мастацкімі выявамі".

Літаратурнае развіццё тлумачыцца ў методыцы як узроставы і адначасова навучальны працэс "развіцця здольнасці да непасрэднага ўспрымання мастацтва слова, складаных уменняў свядома аналізаваць і ацэньваць прачытанае, кіруючыся пры гэтым эстэтычнымі крытэрыямі", а таксама як працэс развіцця ўласнай літаратурнай творчасці дзяцей.

Працэс літаратурнага развіцця будзе аптымальным, калі выхоўваць увагу навучэнцаў да асаблівасцяў мастацкага слова, дапамагчы ім захаваць непасрэднасць, эмацыянальнасць, яркасць успрымання пэўнага ўтрымання і пры гэтым навучыцца разумець глыбейшы сэнс твора, увасоблены аўтарам пры дапамозе вобразных сродкаў мастацкай літаратуры.

Асноўным крытэрыям літаратурнага развіцця малодшых школьнікаў з'яўляецца ўзровень успрымання самастойна прачытанага твора. Для таго каб вызначыць вынікі развіцця, а не вынік навучання, неабходна звяртацца да твораў, якія не вывучаліся дзецьмі папярэдне.

Асноўны крытэрый, які дазваляе вызначыць узровень успрымання твора - ступень вобразнай канкрэтызацыі і вобразнага абагульнення.

Вобразная канкрэтызацыя – здольнасць чытача на аснове мастацкіх дэталяў узнавіць у сваім уяўленні цэласныя выявы.

Вобразнае абагульненне прапануе, што ў пэўнай карціне чалавечага жыцця, апісанай аўтарам, чытач бачыць абагульнены сэнс, праблему, пастаўленую ў творы.

Настаўніку неабходна ведаць, якім чынам адбываецца асэнсаванне тэксту малодшымі школьнікамі, якое адбываецца трыма шляхамі [14, с.29]:

1. Падзел матэрыялу на тэмы.

2. Вылучэнне сэнсавых апорных пунктаў.

3.Замена тэксту якімі-небудзь нагляднымі выявамі - знакам, схематычным малюнкам, графічнай мадэллю.

Такім чынам, прыёмы, выкарыстаныя на ўроках літаратурнага чытання, заклікаюць дапамагчы школьніку асэнсаваць вобразнасць славеснага мастацтва, абудзіць у іх цікавасць да славеснай творчасці і да чытання мастацкіх твораў.