Мезаліт

12-10 тысяч гадоў назад скончыўся ледніковы перыяд, а з ім і палеаліт. Пачалася эпоха мезаліту, якая працягвалася да V-IV тыс.г. да н.э.

Каля 18 тысячагоддзяў назад ледавік дасягнуў раёнаў сённяшніх Гродна, Вілейкі, Оршы. На Беларусі ўсталяваліся настолькі неспрыяльныя кліматычныя ўмовы, што край зноў цалкам абязлюдзеў. Аднак у хуткім часе пачалося імклівае пацяпленне і праз тры тысячагоддзі лёд пачаў адступаць ад нашага Паазер'я. Узгоркі і раўніны краю, зазелянелыя тундравай расліннасцю, запаланілі статкі паўночных аленяў. Склаліся спрыяльныя ўмовы і для чалавечага існавання.

У сярэдзіне мезаліту на землі Беларусі з поўдня і паўднёвага захаду пачало перасяляцца новае насельніцтва, якое карысталася прыладамі працы, састаўленымі з дробных рэтушаваных крамнёў, так званых мікралітаў. З позняга палеаліту паходзяць толькі два паселішчы, пакуль што выяўленыя археолагамі на паўднёва-ўсходнім ускрайку Беларусі. У канцы палеаліту і ў мезаліце край наш нарэшце быў заселены цалкам, праўда, пакуль што па берагах буйнейшых вадаёмаў. На Дняпры, Прыпяці, Нёмане і іх значных прытоках знойдзены дзесяткі стаянак гэтага часу.

Тры мезалітычных стаянкі былі даследаваны М. М. Гурынай на поўначы Беларусі. Сляды адной выяўленыя на пясчаным беразе воз. Свіцязь у Гродзенскай вобласці. У трох месцах прыкметна была навала крэмневых прылад, вымытая з культурнага пласта вясновымі водамі возера.

Дзве мезалітычных стаянкі, блізка размешчаныя адна ад адной, выяўлены недалёка ад Полацка на Заходняй Дзвіне. Стаянкі былі часовыя і нязначныя па плошчы.

Адна стаянка размешчана на высокім пясчаным правым беразе Заходняй Дзвіны ў в.Крумплева, у 30 км ніжэй Полацка. Культурны пласт, утрымоўвалы знаходкі мезалітычных часу, меў магутнасць да 50-55 г, але насычанасць яго культурнымі рэшткамі слабая. Сярод знойдзеных рэчаў найбольшую па колькасці групу склалі скрабкі, якія адносяцца да трох тыпаў: канцавым, вырабленым з вельмі правільных пласцінак,падобных на нож; акруглым, зробленым на пласціністых адшчэпы. Наканечнікі стрэл вырабленыя на пласцінах з плоскай рэтушы,падобных на нажы, на канцы і ў тыльнай частцы. Знойдзены таксама крэмневыя праколкі, пласцінкі з прытупленне спінкай, пласцінкі з скошаным краем, правільныя пласціны з вельмі дбайнай рэтушы па адным або двух бакоў. Як і на стаянцы ў воз. Свіцязь, знойдзеныя тут вырабы, зробленыя з высакаякаснага цёмнага крэйдавага крэмнія і адрозніваюцца дбайнасцю аздаблення.

Другая яшчэ больш цікавая стаянка эпохі мезаліту выяўленая ў 2-3 км ад апісанай на першай надпойменных тэрасе левага берага Заходняй Дзвіны ў в Пятроўшчына. Стаянка ішла вузкай паласой уздоўж берага ракі. У адрозненне ад усіх вядомых мезалітычных стаянак лясной паласы, якія носяць дюнный характар, культурныя рэшткі тут знаходзіліся ў пласце суглінку. Найбольш характэрнай рысай прылад з'яўляецца іх мікралітычнае аблічча і выключна дасканалая тэхніка апрацоўкі вельмі тонкай одціскной рэтушы. Матэрыялам быў той жа цудоўны крэйдавай крэмень вельмі цёмнага колеру. Больш за ўсё знойдзена драбнюткіх лускавінак крэменю і некрупных адшчэпы. Гатовыя прылады прадстаўлены канцавымі скрабкамі на тонкіх невялікіх ножападобных пласцінах, маленькімі (не больш за 1 см) круглявымі скрабкамі, вельмі старанна апрацаванымі наканечнікамі стрэл на тонкіх пласцінах. Па складзе знаходак абедзве стаянкі могуць быць супастаўленыя з помнікамі Свідэрскага тыпу.

У мезаліце на тэрыторыі Беларусі зарэгістравана некалькі вялікіх этнакультурных абласцей.

Ўяўляе вялікую цікавасць пытанне аб іх фарміраванні і пра тое, адкуль прыйшло мезалітычнае насельніцтва Беларусі. Археалагічныя матэрыялы фіксуюць пранікненне сюды розных груп са своеасаблівымі рысамі культур, што сведчыць аб розных вытоках рассялення на тэрыторыі Беларусі мезалітычнага насельніцтва.

Як ужо гаварылася, з захаду прыйшла частка Свідэрскіх плямёнаў, дасягнулая, верагодна, Усходняй Беларусі. Туды ж распаўсюджваліся плямёны з боку Рускай раўніны і паўднёва-захаду - нашчадкі мясцовага познепалеалітычнага насельніцтва.

В. П. Ксянзоў прасочвае з'яўленне ў Паўднёвай і Паўднёва-Усходняй Беларусі матэрыялаў, характэрных для раннямезалітычнай культуры лінгбі, ачаг якой знаходзіўся ў Паўночнай Еўропе.

У Паўднёва-Заходнюю Беларусь пракралася група паляўнічых з боку Паўднёвай Польшчы.

Некалькі пазней (сярэдзіна мезаліту) уздоўж Дняпра і яго левых прытокаў, а таксама ўздоўж левых прытокаў Прыпяці ў Беларусь праніклі плямёны з Украіны, засялілі тэрыторыю Паўднёвай і Сярэдняй Беларусі да Заходняй Дзвіны.

Адначасова або некалькі пазней (V-IV тысячагоддзі да н.э.) на тэрыторыю Заходняй і Паўночна-заходняй Беларусі праніклі плямёны з захаду, магчыма, з Сярэдняй Еўропы, з характэрным крэмневым інвентаром.

Археалагічныя назіранні аб распаўсюджванні на тэрыторыі Беларусі і суседняй Літвы міграцыйнага патоку з Сярэдняй Еўропы пацвярджаюцца дадзенымі антрапалогіі. Так, даследаванне двух чэрапаў, выяўленых пры раскопках мезалітычных пахаванняў у Літве (у Беларусі яшчэ не знойдзены рэшткі людзей таго часу), паказала іх блізкасць у антрапалагічным дачыненні да мезалітычнага насельніцтва Цэнтральнай Еўропы.

Такім чынам, не падлягае сумненню, што ў пасляледавіковы час тэрыторыя Беларусі засялялася з розных рэгіёнаў. Гэта прывяло ў канчатковым выніку да фарміравання некалькіх своеасаблівых этнакультурных абласцей, што вызначыла этнаграфічную карціну і на наступныя тысячагоддзі.

Літ-ра: «Каменный век Беларуси» Э.Загурольский ;

“Эпоха камянёў на Беларусі” М.Чарняўскі

Неаліт

У V тысячагоддзі да н.э. плямёны, якія засялялі тэрыторыю Беларусі, ўступілі ў апошні перыяд каменнага стагоддзя - неаліт, які доўжыўся да III - пачатку II тысячагоддзя да н.э.

У Беларусі зарэгістравана звыш 700 рэшткаў паселішчаў эпохі неаліту, прычым 4 / 5 з іх прыпадае на час позняга неаліту. З удасканаленнем прылад працы і далейшым развіццём радавога ладу паступова складваецца новы тып паселішча. Праўда, рэзкай мяжы паміж ладам жыцця познепалеалітычнага і ранняпалеалітычнага чалавека не было. Тым не менш, па меры назапашвання новых элементаў да часу развітога неаліту адрозненні досыць прыкметныя. У асноўным неалітычныя паселішчы размяшчаліся па берагах рэк і азёр, што тлумачыцца высокім значэннем рыбалоўства ў гаспадарчым жыцці неалітычных плямёнаў. Разам з тым, для рэканструкцыі неалітычных пасёлкаў, гэтак жа як і стаянак палеаліту і мезаліту, матэрыялаў ўсё яшчэ, на жаль, вельмі мала. Ні адна неалітычная стаянка на тэрыторыі Беларусі цалкам не раскапаны.

Памеры стаянак вызначаюцца часцей за ўсё па знаходках культурных рэшткаў, раскіданы керамікі і крэменю. Пры такім спосабе не выключана магчымасць таго, што храналагічна падзеленыя этапы ў жыцці паселішчы могуць быць сумешчаныя. Можа быць, таму ў літаратуры сустракаюцца супярэчлівыя звесткі аб памерах неалітычных паселішчаў. К. М. Палікарповіч, якія абследаваў паселішчы ўсходніх абласцей Беларусі, адзначаў, што памеры большасці стаянак не перавышаюць 0,5-1 га, хоць сустракаюцца стаянкі, якія займаюць па некалькі гектараў. Невялікія па памерах стаянкі ён звязвае з часовымі стойбішчамі неалітычных людзей.

Некалькі іншыя звесткі аб памерах неалітычных паселішчаў Панямоння і Паазер'я прыводзіць даследчык гэтага раёна М.М. Чарняўскі. Ён адзначае, што плошча большасці стаянак тут вагаецца ад 5 да 10 тыс. кв.м. Часам знаходкі крэменю прасочваюцца на адлегласці шматлікіх сотняў метраў.

У неаліце ​​нашмат павялічылася колькасць насельніцтва. Аб гэтым можна судзіць па колькасці стаянак, якія засталіся ад мезаліту і неаліту. Так, калі ў мезаліце, па падліках У. Ф. Ісаенка, на тэрыторыі Беларусі мелася каля 70 стаянак, на якіх магло пражываць ўсяго некалькі сотняў чалавек, то ў неаліце ​​іх было ў 10 разоў больш. Археалагічныя разведкі К.М. Палікарповіча на Сожы паказалі, напрыклад, што на працягу 19 км размяшчалася 15 неалітычных стаянак, то ёсць адна стаянка прыходзілася на 1,3 км. Вядома, яны не маглі функцыянаваць усё ў адзін час.

Што тычыцца насельніцтва асобных неалітычных паселішчаў, то распаўсюджванне новай крыніцы існавання ў выглядзе рыбалоўства спрыяла павелічэнню колькасці насельніцтва і з'яўленню досыць буйных пасёлкаў, у якіх пражывала да 50 і больш чалавек. Зрэшты, магчымасці росту насельніцтва пасёлкаў былі абмежаваныя вядомымі межамі. Лікава буйное пасяленне не магло пракарміць сябе на працягу вялікага прамежку часу гатовымі прадуктамі прыроды. Наваколлі спусташалі, і даводзілася шукаць новы раён палявання і рыбалоўства. Гэта і было адной з прычын заняпаду паселішчаў. Пасёлкі жа, у якіх колькасць жыхароў знаходзілася ў раўнавазе з светам жывёл, маглі існаваць даволі доўга.

Адкрытыя неўмацаваныя пасёлкі былі адзіным тыпам паселішчаў на тэрыторыі Беларусі на працягу ўсяго каменнага веку.

Пераход у неаліце ​​да больш аселага ладу жыцця, верагодна, амаль не адбіўся на асноўных прынцыпах домабудаваньня. Магчыма, што пабудовы некалькі страцілі сваю былую лёгкасць і транспартабельнасць, але па-ранейшаму захавалі аблічча буданоў.

Сляды неалітычнага жылля выяўлены ў Паўднёвай Беларусі. Ёсць звесткі, што некаторыя з іх прадстаўлялі сабой паўзямлянкі. Адна з іх раскапана У.Ф. Ісаенка на селішчы Літвін у Гомельскай вобласці. Жыллё мела няправільную авальную форму 3,6 Х 2,7 м і было заглыблена ў зямлю да 70 см. Сляды даху не захаваліся.

Такім чынам, на працягу ўсяго каменнага стагоддзя захоўваўся ў цэлым адзіны тып конусападобнай жылля, прадстаўлены двума разнавіднасцямі; наземным буданом і пабудовай з паглыбленым ў зямлю падлогай. Такія тыпы жылля ў цэлым адпавядалі ладу жыцця паляўнічых, рыбаловаў і збіральнікаў. Яны не патрабавалі вялікіх працоўных выдаткаў на сваё збудаванне і іх можна было пераносіць на новае месца. Гэтым і варта тлумачыць такі доўгі час існавання такога тыпу жылля.

Літ-ра: «Каменный век Беларуси» Э.Загурольский