Kształtowanie się polskiej granicy wschodniej po I wojnie światowej

Chaos jaki zapanował w Europie Wsch. w wyniku rewolucji w Rosji i klęski wojennej Niemiec powodował, że terytorialny kształt Polski na wschodzie zależał od tego jaki obszar zdołają obsadzić wojska polskie.

Ustalenie granic państwa polskiego (z wyjątkiem granicy z Rumunią i Łotwą) dokonało się w atmosferze sporów i konfliktów zbrojnych. Rzutowało to negatywnie na położenie naszego państwa w latach następnych. O ostatecznym przebiegu granic Polski zadecydowały częściowo mocarstwa zachodnie (Rada Najwyższa, która przekształciła się po konferencji pokojowej w Radę Ambasadorów).

W latach 1919-20 Polska usiłowała realizować federacyjny program J. Piłsudskiego, co wynikało z jego dominującej pozycji w aparacie władzy. Polityka ta spotkała się z niechętną postawą Litwinów i Ukraińców, którzy traktowali Polskę jako przeszkodę na drodze do realizacji własnych celów politycznych i terytorialnych.

W latach 1918-20 Polska walczyła z Ukrainą o Galicję Wschodnią. Walki zakończyły się wyparciem Ukraińców za Zbrucz i faktycznym przyłączeniem Galicji Wsch. do Polski już w VIII 1919. Zagrożenie obydwu państw przez bolszewików sprawiło, że 21 IV 1920 rząd polski podpisał z Dyrektoriatem Ukraińskiej Republiki Ludowej atamana Semena Petlury umowę polityczno-wojskową. Wyznaczała ona granicę państwową (dla Polski Galicja Wsch. i część Wołynia, dla Ukrainy ziemie na wsch. od Zbrucza) i przewidywała współdziałanie przeciwko bolszewikom. Do szerszej współpracy jednak nie doszło, gdyż ukraiński obóz niepodległościowy okazał się o wiele słabszy od antypolskiego. Ostateczne uregulowanie sprawy granicy z Ukrainą zależało jeszcze od ułożenia stosunków polsko-rosyjskich.

Od końca 1918 Polska rywalizowała z Litwą o Wileńszczyznę. W IV 1919 Polska zajęła ten obszar, by utracić go w VII 1920 na rzecz bolszewików, którzy wycofując się przed polską ofensywą przekazali Wileńszczyznę Litwie. Po zwycięstwie nad bolszewikami Polska nie mogła oficjalne* przejąć Wilna z okolicą, więc Piłsudski polecił gen. Żeligowskiemu upozorowanie buntu w armii i wkroczenie z podległymi mu siłami do Wilna, co nastąpiło 9 X 1920. Na zajętym terytorium powstało państwo o nazwie Litwa Środkowa, której sejm 20 II 1922 podjął decyzję o połączeniu z Polską, co zostało zrealizowane 24 III 1922.

Polskie koncepcje granicy wschodniej - inkorporacyjna i federacyjna sprzeczne były z planami bolszewików, którzy nie zamierzali respektować prawa narodów do niepodległości. Do zajęcia Polski dążyli także dlatego, że bezpośrednie połączenie się z komunistami niemieckimi uważali za warunek powodzenia rewolucji europejskiej. Wyczerpująca wojna trwała do 12 X 1920 kiedy to delegacje polska i bolszewicka podpisały w Rydze rozejm i podjęły rokowania rozejmowe, trwające 5 miesięcy. Strona bolszewicka gotowa była oddać Polsce Mińsk i całą Białoruś, jednak w Polsce obawiano się skutków wchłonięcia zbyt wielkiej liczby ludności niepolskiej.

Ostatecznie 18 III 1921 podpisano traktat pokojowy między Polską, a Rosyjską i Ukraińską SRR. Ustalał on wspólną granicę na linii Dzisna-Dokszyce-Słucz -Ostróg -Zbrucz.

W ten sposób Polska uznała de iure reżim bolszewicki na Ukrainie porzucając sojuszników białoruskich i ukraińskich, którzy rozumiejąc sytuację Polski nie czynili jej zarzutów, a postępowanie Piłsudskiego („ja Was przepraszam Panowie, ja Was bardzo przepraszam”) uznali za rycerskie.

Konferencja Ambasadorów państw Ententy uznała polskie granice na wschodzie 15 III 1923.

* Mocarstwa kilkakrotnie próbowały wpłynąć na kształt granic Polski. Tzw. linia 8 XII 1919 pozbawiała Polski Suwałk i Augustowa. Granicy tej Polska nie zaakceptowała. Na konferencji w Spa, 10 VII 1920 reprezentujący rząd polski W. Grabski, zgodził się na warunkowe oddanie Wilna Litwie. O ostatecznym losie spornego obszaru miała zadecydować Rada Najwyższa, która przyznała Wileńszczyznę Litwie (przejęcie nastąpiło w VIII 1920). 7 IX 1920 podpisana została polsko-litewska umowa, wyznaczająca linię demarkacyjną na części spornego terytorium - pozostawiała ona Wilno po stronie litewskiej. W przeddzień jej wejścia w życie doszło do „buntu” gen. Żeligowskiego

Konflikt polsko-ukraiński.

Spornym obszarem między Polską, a Ukrainą stała się Galicja Wsch., gdzie etnicznie przeważali Ukraińcy, ale w miastach (głównie we Lwowie, gdzie Polacy stanowili 62 % , Żydzi 20 %, Ukraińcy 18 % ludności) większość i to zdecydowaną stanowili Polacy. W czasie I wojny światowej świadomość narodowa Ukraińców znacznie wzrosła, głównie za sprawą Austro-Węgier, które popierały ich dążenia niepodległościowe, licząc w zamian na dostawy żywności.

W okresie rozpadania się monarchii austro-węgierskiej z inicjatywy posłów ukraińskich w parlamencie wiedeńskim, powstała we Lwowie (18 X 1918) Ukraińska Rada Ludowa pod przewodnictwem Eugeniusza Petrusewicza. Równocześnie uformował się zakonspirowany Ukraiński Generalny Komisariat Wojskowy. Pod koniec X 1918, gdy we Lwowie pojawiły się pogłoski, że Polska Komisja Likwidacyjna ma przejąć od władz austriackich Galicję Wsch. ze Lwowem, Ukraińcy postanowili zająć te obszary zbrojnie i uniemożliwić Polakom włączenie ich w skład państwa polskiego.

Walki rozpoczęły się 1 XI 1918 we Lwowie. Powstanie zarządzono też w Czerniowcach, Stanisławowie, Kołomyi, Złoczowie, Przemyślu, Samborze, Stryju, Tarnopolu i Rawie Ruskiej. Po opanowaniu Lwowa i Galicji Wsch. ogłoszono powstanie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej. Akcja Ukraińców spotkała się z polskim przeciwdziałaniem. Walki podjęły POW i Związek Wojskowy Polaków pod dowództwem kpt. Czesława Mączyńskiego. W kierunku Lwowa wyruszyła odsiecz. Po ciężkich walkach („Orlęta Lwowskie”) Polacy 22 XI opanowali Lwów, a na pocz. 1919 regularne wojska polskie podjęły przeciwnatarcie i do końca IV opanowały całą Galicję Wsch.

W części wsch. Ukrainy („Naddnieprzańskiej”) ze stolica w Kijowie, istniał Dyrektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej z Semenem Petlurą, który walczył zarówno z bolszewikami jak i z „białymi” armiami Denikina. Zarówno bolszewicy jak i „biali” byli przeciwni odbudowie niepodległego państwa polskiego, dlatego Polska stawała się naturalnym sojusznikiem Petlury.

21 XI 1919 Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Paryżu zatwierdziła statut autonomiczny dla Galicji Wsch., przyznając Polsce mandat Ligi Narodów na zarządzanie tym terenem przez 25 lat. 8 XII 1919 ta sama Rada dopuściła administrację polską tylko na zachód od linii Bug -Kuźnica -Pińsk, czyli tzw. linii Curzona (bryt. ministra spraw zagranicznych), dalekiej od polskiej granicy etnicznej. W zaistniałej sytuacji wojska zachodnioukraińskie podporządkowały się Dyrektoriatowi URL.

21 IV 1920 Piłsudski doprowadził do podpisania umowy polityczno-wojskowej z Petlurą. Polska uznawała w niej niepodległość Ukrainy na wsch. od rzeki Zbrucz, a Petlura zrzekał się pretensji do Galicji Wsch. i części Wołynia. Umowa obejmowała też sojusz wojskowy przeciwko bolszewikom, ale ukraiński ruch niepodległościowy był o wiele słabszy niż antypolski obóz ukraiński w Galicji Wsch. więc impet polsko-ukraińskiej ofensywy na Ukrainie, rozpoczętej 25 IV 1920 szybko się wyczerpał. W wyniku ofensywy bolszewików Ukraina znalazła się pod ich panowaniem, z kolei Polska kontrofensywa przesunęła linię frontu do Dźwiny i za Mińsk.

W wyniku pokoju podpisanego w Rydze 18 III 1921 przez Polskę z Rosyjską i Ukraińską SRR, Polsce przypadły zachodnie części Ukrainy i Białorusi. Polska uznała de iure reżim bolszewicki w pozostałej części Ukrainy. Nie została zatem zrealizowana federalistyczna koncepcja Piłsudskiego.

Konflikty i wrogość były cechą charakterystyczną stosunków polsko-ukraiński w okresie międzywojennym.