Skutki (następstwa) Powstania Styczniowego (informator 2001 z uzupełnieniami)

Powstanie styczniowe (1863-1864) zakończyło się klęską. Zginęło ok. 30 tys. powstańców, a 38 tys. wywieziono na Sybir, skonfiskowano 4 tys. majątków. Klęska powstania stanowiła wstrząs, który spowodował, że wśród znacznej części społeczeństwa zapanowało przeświadczenie o beznadziejności wszelkiej walki zbrojnej.

Rosjanie w ramach represji zaczęli likwidować odrębność ustrojową Królestwa Polskiego. Przekreślone zostały zarówno liczne zdobycze uzyskane w okresie reform Aleksandra Wielopolskiego, jak i ten zakres autonomii, który gwarantował Królestwu Polskiemu statut organiczny z 1832 roku. Kraj poddany został intensywnej rusyfikacji. Pozytywnym skutkiem powstania było natomiast rozwiązanie problemu uwłaszczenia chłopów. Reakcją na klęskę był ruch pozytywistyczny, zakładający rezygnację z walki zbrojnej i skupienie uwagi społeczeństwa na rozwoju gospodarczym. Na ziemiach wschodnich upadek powstania przyniósł rozwój ruchów narodowych: litewskiego i ukraińskiego. W Rosji powstanie wzmocniło siły konserwatywne i doprowadziło do zahamowania reform, podjętych w ramach tzw. odwilży posewastopolskiej. Poparcie, jakiego udzieliła powstaniu Francji, przekreśliło szansę na sojusz francusko-rosyjski, co ułatwiło zjednoczenie Niemiec.

Polityka rusyfikacji w zaborze rosyjskim

Polityka rusyfikacyjna na ziemiach Królestwa Polskiego potęgowała się z biegiem czasu. Po Powstaniu Listopadowym ok. 50 tys. rodzin polskich wywieziono na Syberię i wywłaszczono ok. 3 tys. majątków ziemskich. Po Powstaniu Styczniowym konfiskacie uległo 4 tys. majątków, a na Syberię wywieziono 38 tys. Polaków.

W 1839 zlikwidowano kościół unicki, a unitów przymusem wcielono do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej (aktywną rolę odegrał przy tym bp J. Siemaszko). Prześladowania religijne polskich i ukraińskich unitów na Podlasiu i Chełmszczyźnie należały do istotnych poczynań rusyfikacyjnych także po Powstaniu Styczniowym. W 1875 nastąpiło ostateczne włączenie Kościoła Unickiego do Cerkwi Prawosławnej. Unitów uznano za prawosławnych i zlikwidowano odrębne biskupstwo greckokatolickie w Chełmie.

Naciski rusyfikacyjne nasiliły się po Powstaniu Styczniowym (1863-64), kiedy to Królestwo zaczęto nazywać Krajem Przywiślańskim i podjęto działania mające na celu likwidację autonomii i jakiejkolwiek odrębności Królestwa od Cesarstwa. Już w 1864 powołano Komitet Urządzający ds. Królestwa Polskiego (pod przewodnictwem T. Berga) z zadaniem przygotowania planu nowej organizacji wewnętrznej Królestwa. W 1865 rozpoczęto rusyfikację administracji, dzieląc ziemie Królestwa , wzorem rosyjskim, na 10 guberni. Powiększono tez liczbę powiatów. Stanowiska gubernatorów guberni i naczelników powiatów obsadzone zostały przez Rosjan. Na Królestwo nie rozciągnięto reform administracyjnych wprowadzonych w Rosji: samorządu gubernialnego i powiatowego oraz ziemstw i samorządu miejskiego. Wprowadzono jedynie samorząd gminny, całkowicie podporządkowany władzy powiatowej (wyłączając z niego kobiety oraz bezrolnych i małorolnych (posiadających poniżej 3 morgów).

W 1866 zniesiono Sekretariat Stanu Królestwa Polskiego w Petersburgu, zastępując go Własną Jego Cesarskiej Mości Kancelarią do Spraw Królestwa Polskiego, która miała uprawnienia prawodawcze i pośredniczące między rządem carskim i władzami Królestwa.

Urząd namiestnika utrzymano do śmierci Berga (1874) - po nim rządził generał-gubernator (z pełnią władzy wojskowej i cywilnej), który mógł wymierzać kary w trybie administracyjnym, tj. bez postępowania sądowego. Zlikwidowano budżet Królestwa. W 1869 zlikwidowano Komisję Skarbu i Mennicę, a Bank Polski stał się filią -- warszawskim kantorem Banku Państwa w Rosji (1885). Także w 1869 zlikwidowano Komisję Wyznań i Oświecenia Publicznego, tworzą c w jej miejsce Warszawski Okręg Naukowy podporządkowany bezpośrednio Ministerstwu Oświaty w Petersburgu. W 1876 podporządkowano Petersburgowi (bezpośrednio) sądownictwo Królestwa, tworząc Warszawski Okręg Sądowy. Taki sam los spotkał Pocztę i Łączność.

Szczególne nasilenie antypolskiej polityki przypadło na schyłek XIX stulecia, gdy kuratorem Warsz. Okręgu Szk. był Aleksander Apuchtin - „noc apuchtinowska” (1879-1897) a, generał-gubernatorem Józef Hurko (1883-1894).

Wprowadzono stan wojenny, który z niewielkimi przerwami utrzymał się do 1914. W 1869 Szkołę Główną zamieniono na rosyjski uniwersytet, realizujący politykę rusyfikacyjną w sferze nauki. Posunięcie to oznaczało pozbawienie Królestwa Polskiego szkolnictwa wyższego. Brak było w tym czasie w Królestwie również wyższej szkoły technicznej. Pozostawiono Instytut Rolnictwa i Leśnictwa w Puławach, przygotowujący kadry dla potrzeb rolnictwa.

Miedzy 1866, a 1869 wprowadzono w szkolnictwie średnim j. rosyjski i nauczanie w tym języku historii i geografii. Od 1872 w szkołach tego szczebla j. polski był już tylko 1 z przedmiotów nauczania. W 1885 j. rosyjski wprowadzono, jako wykładowy, do nauczania w szkolnictwie elementarnym - z wyjątkiem religii i j. polskiego. Zmianom tym towarzyszyło poważne obniżenie poziomu nauczania i wychowawczych funkcji szkoły (próba stworzenia systemu donosicielstwa).

Obowiązywała ścisła cenzura (stosowana nawet wobec kazań). W budownictwie stosowano styl bizantyjski. Po Powstaniu Styczniowym ponad 100 miasteczek straciło prawa miejskie. Władze prowadziły politykę pobudzania i podtrzymywania antagonizmów narodowościowych.

Ograniczono możliwość nabywania i posiadania ziemi przez Polaków.

Politykę rosyjską wobec Polaków charakteryzowała wyjątkowa brutalność i chęć szybkiego zrusyfikowania społeczeństwa. Prawa traktowano przy tym instrumentalnie i drugorzędnie. Skutek tych działań był z reguły odwrotny do zamierzonego, a postępy rusyfikacyjne niewielkie.