Қанның қызметі:

1. адам ағзасында қан әрбір мүшені, дененің әрбір жасушасын бірімен-бірін өзара байланыстырады;

2. оттегін өкпеден ұлпаларға жеткізіп, көмірқышқыл газынан тазарта-ды;

3. қорек заттарды асқорыту мүшелерінен ұлпаларға жеткізеді;

4. ағзаның соңғы қажетсіз өнімдерін бүйрекке және т. б. мүшелерге тасымалдайды;

5. дене температурасының тұрақтылығын сақтайды;

6. ағзаны зиянды микробтардан қорғайды;

7. ішкі секреция бездерінен бөлінетін гормондарды тасымалдайды;

8. жасушаларда қышқылдың, судың деңгейін реттейді;

9. қорғаныштық қызмет атқарады (қанды ұйыта алады).

Тұрлаулы мүшелер - сөйлемге негіз болатын мүшелер. Тұрлаулы мүшелерге бастауыш пен баяндауыш жатады. Логикалық тұжырым бойынша, сөйлем – пікірге, бастауыш – субъектіге, баяндауыш – предикатқа негізделеді. Тұрлаулы мүшелер тек зат есім мен етістіктен ғана жасалмайды, олардың құрамында басқа сөз таптары да кездеседі. Бастауыш негізінен зат есімнен және зат есім мәніндегі сөз таптарынан жасалса, баяндауыш көбіне, етістіктен жасалуға бейім десек те, өзге есім сөз таптарынан да жасалады.

ЕТІСТІКТІН ШАКТАРЫ

Осы шақ (Настоящее время)

Осы шақ обозначает действие, которое происходит в момент речи. Имеют две формы: нақ осы шақ (собственное настоящее время) и ауыспалы осы шақ (переходное настоящее время). 1. Нақ осы шақ - собственно-настоящее время (действие происходит в момент речи) передается двумя способами. Простая форма глаголов образуется от четырех глаголов состояния: тұр - стой, жүр - иди, отыр - сиди, жат - лежи. В качестве именных слов эти глаголы могут принимать личные окончания и выражать состояние лиц и предметов: мен отыр-мын - я сижу. Сложная форма нақ осы шақ образуется путем прибавления к основной форме глагола суффиксов -а, -е, -й или -п, -ып, -іп. Личное окончание прибавляется к вспомогательному глаголу. Мысалы: Мен жаз-ып отырмын - я пишу (сейчас). Оқып отырмын - читаю. Келер шақ (Будущее время) Келер шақ выражает действие, которое происходит после момента речи. Оно бывает трех видов: 1. Болжалды келер шақ - предположительно-будущее время (может быть) образуется от основы глагола с суффиксами -ар,/-ер/-р + личные окончания. Мысалы: Ол ертең кел-ер - Может быть, он придет завтра. Бүгін қар жау-ар - Может быть сегодня пойдет снег. Мен ертең бар-ар- мын - Может быть, я завтра пойду. 2. Ауыспалы келер шақ - переходно-будущее время. Ауыспалы келер шақ называется переходным, так как может употребляться как в настоящем, так и в будущем времени. Образуется от деепричастия с суффиксами -а,-е,-й и личных окончаний. Мысалы: бар-а-мын - пойду, қара-й-мын - посмотрю, кел-е-мін - приду. 3. Мақсатты келер шақ - будущее время цели. Образуется от основы глагола + суффиксы: -мақ/-мек; -бақ/ -бек; -пақ/ -пек + личные окончания (по общему закона сингармонизма и ассимиляции). Мысалы: Бар-мақ-пын - я намерен поехать. Өткен шақ (Прошедшее время) Өткен шақ бывает двух видов: Жедел өткен шақ - очевидное прошедшее время, образуется путем прибавления к основе глагола суффиксов -ды/-ді; -ты/-ті и личных окончаний. Бұрынғы өткен шақ - давно прошедшее время образуется тремя способами: а) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + вспомога-тельное слово екен (для усиления значения). Мысалы: асыраған - воспитал. Асыраған екен - воспитывал. б) основа глагола + причастный суффикс -ған/-ген + личные окончания. Мысалы: Мен асыра-ған-мын - Я растил. Сен асыра-ған-сың - ты вырастил. Сіз асыра-ған-сыз - вы вырастили. в) основа глагола + деепричастный суффикс -п/-іп/ -ып + личные окончания. Мысалы: асыра-п-пын - я вырастил, асыра-п-ты - он вырастил. (Здесь: после деепричастий 3-е лицо имеет личные окончания -ты/-ті; -ды/-ді, которые по форме напоминают суффиксы прошедшего времени).

Салалас құрмалас сөйлем - құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты тұлғада келіп , өзара бір-бірімен тең дәрежеде байланысқан құрмаластың түрі. Салаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен бағынбай, тең дәрежеде байланысып, баяндауыштары тиянақты келіп жай сөйлемдерді жеке – жеке қолдануға болады.  Салалас құрамластың құрамындағы жай сөйдемдер өзара бір – бірімен екі түрлі жолмен байланысады.  1. Интонация арқылы мағыналарының жаңындағына қарай іргелесе байланысады.  2. Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірінен өзара жалғаулық щылаулар арқылы байланысады.  Ыңғайлас мәнді да, де,та, әрі, және , мен жалғаулық шылаулар.  Қарсылық мәнді бірақ, алайда , дегенмен, сонда да, әйтсе де, сөйткенмен, ал тәрізді жалғаулық шылаулар.  Себеп – салдар мәнді өйткені , себебі, сол себепті, сондықтан, неге десеңіз тәрізді жалғаулық шылаулар;  Талғау мәнді не, немесе, я, яки, не болмаса, я болмаса, яеи болмаса, әлде тәрізді жалғаулық шылаулар.  Кезектес мәнді кейде, бірде , біресе тәрізді жалғаулық шылаулар.  3. Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері .  Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір – бірімен өзара белгілі мағыналық қарым – қатынаста айтылады. Мағыналық қарым-қатынаста жұмсалуына қарай салалас құрмалас сөйлем мынадай алты түрге бөлінеді :  1. Ыңғайлас салалас.  2. Қарсылықты салалс.  3. Себеп – салдар салалас.  4. Ілектес салалас.  5. Талғаулы салалас.  6. Кезектес салалас.