МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
Установа адукацыі
«МАЗЫРСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ПЕДАГАГІЧНЫ ЎНІВЕРСІТЭТ
імя I. П. ШАМЯКIНА»
Кафедра методыкі пачатковай адукацыі
Курсававая работа
па дысцыпліне
«Методыка выкладання беларускай мовы і літаратурнага чытання»
ПЕЙЗАЖНАЯ ЗАМАЛЁЎКА ЯК ВІД САЧЫНЕННЯ
Выканаўца:
студэнтка 4 курса, 3 групы
факультэта дашкольнай і
пачатковай адукацыі
дзённай формы навучання Ю.М. Басак
Навуковы кіраўнік:
кандыдат філалагічных навук,
дацэнт кафедры методыкі пачатковай адукацыі А. В. Солахаў
Мазыр 2012
ЗМЕСТ
УВОДЗІНЫ ...................................................................................................3
ЧАСТКА 1. Пейзажная замалёўка ў сістэме сачыненняў……………….5
ЧАСТКА 2. Падрыхтоўка да напісання замалёўкі……………………...11
ЧАСТКА 3. Методыка напісання замалёўкі малодшымі школьнікамі..17
ЗАКЛЮЧЭННЕ ……………………………………………………..........22
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ ……………………………………24
ДАДАТАК А : План-канспект урока па тэме “Сачыненне па карціне І.І. Шышкіна “Зіма”…………………………………...........................................26
ДАДАТАК Б: План-канспект урока па тэме "Сачыненне-апісанне па карціне І. І Левітана" Залатая восень"…….......................................................31
ДАДАТАК В: Сачыненне-апісанне па карціне І. І Левітана "Залатая восень"....................................................................................................................34
УВОДЗІНЫ
Актуальнасць працы вызначаецца неабходнасцю прыцягнуць увагу настаўнікаў да дадзенай формы працы. Праца па развіцці маўлення вучняў у школе шматгранная. Адзін з яе напрамкаў - напісанне сачыненняў.
Навучанне напісання сачынення - гэта актуальнае пытанне сучаснасці. Пры дапамозе сачыненняў настаўніку лягчэй акунуцца ва ўнутраны свет дзіцяці, спазнаць яго. На сённяшні дзень у методыцы выкладання беларускай мовы і ў школьнай практыцы існуе традыцыйны погляд на методыку напісання па карціне ў цэлым і методыку падрыхтоўкі да напісання сачынення па карціне. У адпаведнасці з гэтым урокі падрыхтоўкі да сачыненняў па карціне станавіліся часам шаблоннымі. Пры падрыхтоўцы да такіх урокаў часта не ўлічваўся псіхалагічны аспект уздзеяння твораў жывапісу на вучняў, не ўлічваўся ўзрост школьнікаў пры выбары карцін.
Методыка працы па напісанню пейзажнай замалёўкі па гэтай прычыне застаецца на сённяшні дзень малавывучанай, у школьнай практыцы замалёўкам надаецца мала часу, у школьнай практыцы яны выкарыстоўваюцца рэдка.
Мэта і задачы даследавання. Мэта даследавання – вызначыць змястоўныя метады працы на ўроках беларускай мовы па напісанні пейзажнай замалёўкі.
Задачы даследавання:
1. Прааналізаваць метадычную і літаратуразнаўчую літаратуру па напісанні пейзажнай замалёўкі.
2. Вывучыць вопыт педагогаў-практыкаў па правядзенні ўрокаў беларускай мовы, па напісанні пейзажнай замалёўкі.
3. Вызначыць формы, метады ўрокаў беларускай мовы па напісанні пейзажнай замалёўкі.
Аб'ект даследавання: дзейнасць настаўніка і і вучняў у час навучання напісанню замалёўкі.
Прадмет даследавання: методыка вывучэння напісання замалёўкі як сродак навучання, выхавання дзіцяці.
Гіпотэза даследавання: Калі ажыццяўляць кантроль за развіццём мыслення школьнікаў шляхам правядзення сістэматычнай дыягностыкі, то мысленне вучняў будзе развівацца інтэнсіўней.
Метады даследавання:
1. Тэарэтычны аналіз навуковай і метадычнай літаратуры.
2. Вывучэнне вопыту настаўнікаў пачатковых класаў.
3. Назіранне за працай вучняў на ўроках беларускай мовы і літаратуры.
Асабісты ўклад.
Самастойна праведзены аналіз тэарэтычнай літаратуры, паказана эфектыўнасць і асаблівасці выкарыстання методыкі напісання пейзажнай замалёўкі ў пачатковых класах.
Структура і аб'ём курсавой працы. Курсавая праца складаецца з уводзінаў, трох глаў, заключэння, спісу выкарыстанай літаратуры, трох дадаткаў.
Агульны аб'ём курсавой працы – 34 с., у тым ліку асноўны змест – 25 с., спіс выкарыстаных крыніц – 2 с., дадаткі – 7 с.
ЧАСТКА 1. ПЕЙЗАЖНАЯ ЗАМАЛЁЎКА Ў СІСТЭМЕ САЧЫНЕННЯЎ
У сістэме практыкаванняў, накіраваных на развіццё мовы, асобнае месца займае сачыненне. Яно як бы падпарадкоўвае сабе ўсе іншыя практыкаванні, падагульняе ўсё, што рабілася для развіцця звязнага маўлення на ўроках чытання і граматыкі. Гэты від працы выпрацоўвае ў школьнікаў такія якасці, як уменне назіраць, асэнсоўваць і даваць ацэнку ўбачанаму, устанаўліваць сувязь паміж прадметамі і з'явамі, супастаўляць і параўноўваць іх, абагульняць убачанае ім прачытанае [13].
Сачыненне дае магчымасць навучыць школьнікаў выказваць думкі ясна, праўдзіва і вобразна, беражліва адносіцца да слоў, разумець прыгажосць роднай мовы. Яно служыць сродкам развіцця лагічнага мыслення, уменне назіраць і выбіраць з мноства фактаў тыя, якія адносяцца да тэмы сачынення. Сачыненне мае выхаваўчае значэнне. Яно абуджае эмоцыі, прывучае дзяцей асэнсоўваць і ацэньваць убачанае і перажытае, развівае назіральнасць, вучыць знаходзіць прычынна-выніковыя сувязі, супастаўляць і параўноўваць, рабіць высновы. Яно дысцыплінуе думку, нараджае ў школьнікаў веру ў сябе [8].
У наш час склалася некалькі пунктаў гледжання на паняцце "школьнага сачынення".
Сачыненне – праца творчага характару, якая патрабуе дакладнага, аргументаванага і лагічна паслядоўнага выкладання ўласных думак на пэўную тэму. Пры напісанні сачыненняў выяўляюцца творчыя здольнасці вучняў, глыбіня іх ведаў, самастойнасць думак і выказванняў, уменне дакладна і вобразна выказваць пачуцці і думкі.
У наступным паняцці, дадзеным у навучальным дапаможніку Т. А. Ладыжанскай, І. П. Фраловіча "Сістэма навучання сачыненням у 4-8 класах" адлюстраваны некалькі пунктаў гледжання навукоўцаў-метадыстаў на разуменне "сачынення".
Метадыст А. Д. Алфёраў падкрэслівае той факт, што сачыненне – гэта вольнае выказванне сваіх думак, але па загадзя прадуманым плане, думка, заснаваная на дастатковых дадзеных [5].
Метадыст В. А. Мікольскі адзначае, што "школьнае сачыненне" ёсць працэс і вынік працы над тэмай, прапанаванай настаўнікам, вучня і самога настаўніка [5].
У прыватнасці, у тлумачальным слоўніку пад рэдакцыяй Д.Н. Ушакова мы знаходзім такое паняцце "сачынення": сачыненне – адзін з выглядаў навучання пісьмовай мовы, школьнае практыкаванне ў правільным выкладзе думак на дадзеную тэму.
Пейзаж (ад фр. paysage < pays – мясцовасць, краіна) – гэта малюнак прыроды, яе з'яў.
Пейзаж – выгляд сачынення апісальнага тыпу, часцей за ўсё малых формаў, мініяцюра; пейзажная замалёўка – апісанне карціны прыроды, звычайна мастацкае. Адзін са складаных выглядаў апісання.
Пейзажная замалёўка – гэта невялікія па аб'ёме пісьмовыя выказванні вучняў па якім-небудзь пастаўленым настаўнікам пытанні. Выконваюцца яны, пераважна, на ўроку на працягу 10-15 хвілін. Іх мэтай можа быць трэніроўка ў выкарыстанні якіх-небудзь стылістычных прыёмаў, выяўленчых сродкаў мовы, тэматычных слоўнікаў, у пабудове прапаноў вызначанай канструкцыі, а таксама актывізацыя слоўніка, навыкі рабіць кароткія замалёўкі прыроды
К. Д. Ушынскі сказаў, што “сачыненні, калі пад імі мець на ўвазе практыкаванне дарунка слова, павінны складаць галоўны занятак на ўроках роднай мовы, але яны павінны быць сапраўды практыкаваннямі, гэта значыць па магчымасці вучняў выказаць вусна ці пісьмова сваю самастойную думку, а не сшыўкай чужых фраз". Сачыненне характарызуецца творчым падыходам ды раскрыцця тэмы. У працэсе падрыхтоўкі ды сачынення дзеці вучацца збіраць матэрыял (назіраць, выдзяляць з арсенала сваіх ведаў тое, што адносіцца да тэмы), адбіраць патрэбныя словы, будаваць сказы ў адпаведнасці з граматычным ладам мовы, размяшчаць матэрыял у пэўнай паслядоўнасці (складаць план і прытрымлівацца яго пры напісанні сачынення), карыстацца вывучанымі правіламі [13].
Сачыненні ў пачатковых класах маюць навучальны характар. У іх правядзенні патрэбна сістэма, цесная сувязь з іншымі відамі прац па развіцці маўлення. Аб'ем сачыненняў навялікі, прыкладна такі, як аб'ем пераказу. Неабавязкова ў пачатковых класах адводзіць на сачыненне цэлы ўрок, аднак можна выдзяляць і спецыяльныя ўрокі для правядзення сачынення пэўнага віду [11].
Сачыненне – праца творчая, якая патрабуе актыўнай самастойнасці думкі. Праўда, на пачатковым этапе навучання дзеці маюць патрэбу ў дапамозе. Ім цяжка яшчэ падабраць адпаведныя словы, скласці сказы, размясціць іх у пэўным парадку. Таму ў першым і нават у другім класах тэкст сачынення складаецца калектыўна, з дапамогай настаўніка. Разам з тым, у канцы другога года навучання варта практыкаваць і самастойныя сачыненні (безумоўна, пасля адпаведнай падрыхтоўкі), а ў трэцім класе самастойная дзейнасць вучняў становіцца яшчэ большай [13].
Сачыненні па карцінах вельмі распаўсюджаныя ў школьнай практыцы. Яны зручныя ў арганізацыйных адносінах, каштоўныя ў псіхалагічных адносінах, бо з'явы жыцця, намаляваныя на карціне, ужо асэнсаваны мастаком – чалавекам вялікага таленту. Нарэшце, карціна – мастацтва, праз яе школьнік далучаецца да вяршыняў культуры [10].
Для развіцця мовы вучняў варта выкарыстоўваць мастацкія карціны ( рэпрадукцыі) [12]. Яны развіваюць назіральнасць, уяўленне вучняў, вучаць разумець мастацтва жывапісу.
Вялікае значэнне ў развіцці маўлення вучняў надаваў карціне К. Д. Ушынскі. Ён пісаў: "Пры наглядным навучанні настаўнік прысутнічае пры самім працэсе фарміравання мовы ў дзяцей і можа накіроўваць гэты працэс, прычым галоўную справу робіць зноў тая ж карціна. Яна выпраўляе памылковы эпітэт, прыводзіць у парадак нязграбны выраз, указвае на пропуск якой-небудзь часткі, выконвае на справе лёгка тое, што настаўніку на словах выканаць цяжка" [7].
Вялікая роля карціны ў развіцці творчага ўяўлення вучняў. Карціна ўздзейнічае на пачуцці дзіцяці, адкрывае перад ім тыя бакі жыцця, з якімі ён мог бы і не сутыкнуца ў сваім непасрэдным вопыце. Надзвычай вялікая роля карціны ў развіцці мовы вучняў. Карціна дапамагае глыбей усвядоміць тыя з'явы, якія ўжо знаёмыя вучню. Яна палягчае яму спазнанне жыцця.
Сачыненнi па карцiне – адзiн з распаўсюджаных у школе вiдаў пiсьмовых прац па развiццi мовы. Карцiна аказвае моцнае эмацыянальнае уздзеянне на дзяцей, абуджае iх мысленне, дапамагае знайсцi неабходныя словы для пераканаўчага i яскравага выражэння настрою, думак i перажыванняў, якiя ўзнiкаюць пад уражаннем карцiны.
Пейзажная замалёўка – праца новая для вучняў, таму, пачынаючы яе, настаўнік павінен прадумаць методыку. Яму важна не толькі дапамагчы вучням скласці і запісаць замалёўку, але і паклапаціцца пра эмацыйнае ўздзеянне маляўнічага палатна на вучняў, навучыць дзяцей чытаць карціну, асэнсоўваць яе змест.
Часцей за ўсё пейзажная замалёўка праводзiцца на спецыяльных уроках. Урок, на якім пішацца замалёўка, не мае статычнай структуры. Пры правядзенні сачынення асноўная ўвага надаецца аналізу зместу твора жывапісу (гутарка па карціне), пасля чага арганізуецца лексіка-граматычная праца (падбор апорных слоў, словазлучэнняў), складанне плану і запіс тэксту. Для вуснага сачыненя дастаткова аднаго ўроку цi паловы яго, для пiсьмовага – адводзяцца здвоеныя урокi. На першым уроку праводзiцца аналiз карцiны i падрыхтоўка да сачынення, на другім–самастойная пiсьмовая праца вучняў.
Сачыненні па адной карціне значна цяжэй сачыненняў па серыі карцін. Першыя сачыненні па адной карціне павінны быць вуснымі і папярэднічацца гутаркай. Апісанне карціны – самая цяжкая форма сачынення. Яно патрабуе добрага ведання з’яў прыроды, якія апісваюцца, і ўмення належным чынам апісаць іх. У пачатковых класах дзеці апісваюць карціну па пытаннях, выяўляючы, па-першае, тэму карціны (што на ёй намалявана); па-другое, яе кампазіцыю, пярэдні план, задні план, размяшчэнне прадметаў.
Сачыненне-апісанне спрыяе развіццю дакладнасці ў выбары слоў, словазлучэнняў, прапаноў, выразнаму афармленню ўласных думак. Вучні ж, даючы мастацкае апісанне прадмета, вучацца назіраць, вылучаць яго асноўныя прыкметы, вылучаць па гэтых прыкметах прадмет сярод іншых прадметаў. Выкарыстоўваюцца апісанні асобных прадметаў па непасрэдных і па мінулых назіраннях. Элементы эмацыйнага апісання прадмета ўключаюцца ў сачыненні паступова. Яны складаюцца на першую пару з 2-3 прапаноў. Каб вучні маглі ўключаць элементы апісання ў свае творчыя працы, яны пад кіраўніцтвам настаўніка складаюць кароткія вусныя і пісьмовыя замалёўкі (2-3 прапановы) апісальнага характару добра знаёмых прадметаў і з'яў прыроды.
На сюжэтных карцінах вучні бачаць герояў будучага сачынення. Іх паставы, выразы твараў дапамагаюць ясней уявіць характар герояў, абгрунтавана матываваць іх учынкі. На карцінах апісальнага характару сюжэта няма. Гэта ў асноўным апісанні прыроды ў розныя поры года. Напрыклад: "Вясна на рацэ" і "Зіма ў вёсцы" А. Камарова, "Зімой у лесе" І. Шышкіна, "Залатая восень" І. Левітана, "Канец сакавіка" Г. Азгур [11].
Вучні змогуць напісаць замалёўку тады, калі зразумеюць яе змест, змогуць "прачытаць" карціну. Для гэтага настаўнік вучыць дзяцей разумець мастацкія сродкі жывапісу: кампазіцыю, колер, святло. Для раскрыцця галоўнай думкі карціны мае значэнне агульны каларыт яе. Светлы, вясёлы каларыт дасягаецца разнастайнасцю чырвоных, зяленых, блакітных фарбаў. Ён стварае радасны настрой. Чорныя, фіялетавыя, карычневыя фарбы ствараюць змрочны каларыт і выклікаюць смутак, цяжкі настрой. Колер – асноўны сродак мастацкай мовы жывапісу. Пры дапамозе колеру перадаюцца думкі мастака, яго пачуцці і адносіны да таго, што ён адлюстроўвае на карціне. Настаўнік клапоціцца аб эмацыянальным уздзеянні карціны на вучняў, вучыць іх "чытаць" карціну, асэнсоўваць яе змест [7].
У прыватнасці прафесар А. В. Цякучаў разглядае пейзажную замалёўку ў наступным аспекце: гэта адзін з самых распаўсюджаных і даўно ўжывальных у школе выглядаў сачынення [7].
Пейзажныя замалёўкі праводзяцца ва ўсіх класах і могуць быць рознымі па ступені цяжкасці. Перад імі ставяцца задачы: навучыць вучняў разглядаць карціну, разумець змест і бачыць яе мастацкія магчымасці, перакладаць убачанае на мову слова. Карціна дае магчымасць развіваць лагічнае мысленне, паколькі пры апісанні яе неабходна ўмець вылучыць галоўнае і другараднае, бачыць дэталі і вызначаць адносіны паміж часткамі, апісваць усё ў патрэбнай паслядоўнасці (гэта значыць мець план).
Вялікае значэнне працы па карціне ў развіцці разумовых здольнасцяў, актывізацыі мыслення дзяцей паказваюць Л. В. Занкоў, Б. М. Казлоў, М. П. Феафанаў. Па меркаванні Т. П. Галавіной, "карціна, з псіхалагічнага пункту гледжання, ёсць разумовая праблема, якую не трэба адмыслова арганізоўваць". Пра значэнне карціны для авалодання дзецьмі прасторавымі і часавымі адносінамі казалі В. Г. Палякоў, Ю. А. Самарын, Е. Н. Ціхеева і І. Н. Шапашнікаў. Вядома, што дзіця спазнае свет у прасторавых і часавых адносінах, і гэты працэс авалодання рознымі адносінамі паміж прадметамі рэальнай рэчаіснасці з'яўляецца важным этапам у разумовым развіцці дзіцяці. Прадметы, намаляваныя на карціне, паўстаюць перад дзецьмі ў іншых адносінах, чым у рэальнай рэчаіснасці (іншая велічыня, іншыя маштабныя супастаўленні, іншае стаўленне паміж галоўным і другарадным, размяшчэнне на плоскасці). У выніку знаёмства з жывапісам дзеці вучацца супастаўляць намаляванае на карціне з тым, што яны назіралі ў рэчаіснасці, а гэта, у сваю чаргу, спрыяе развіццю лагічнага мыслення.
Важная асаблівасць методыкі працы па карціне прыроды складаецца ў тым, што яна спрыяе развіццю маўленчай дзейнасці і фарміраванню камунікатыўных уменняў. У сілу сваёй спецыфікі, уяўляючы сабою прадметна-выяўленчы план, карціна з'яўляецца аптымальным сродкам ("матэрыялам") для выканання маўленчых дзеянняў і фарміравання камунікатыўных уменняў (па Т. А. Ладыжанскай), неабходных для пабудовы змястоўнага выказвання.
Асабліва вялікая роля карціны ў фарміраванні камунікатыўных уменняў збіраць і сістэматызаваць сабраны матэрыял для маўленчага твора. Гэта тлумачыцца тым, што карціна дае гатовы наглядны матэрыял, падказвае праграму і ўтрыманне будучага маўленчага твора ў адпаведнасці з тэмай і задумай мастака.
Калі мы жадаем сфарміраваць у вучняў уменне будаваць сачыненне-апісанне, дзе аб'ектам для размовы з'яўляюцца прыкметы прадмета ці з'явы, яго асаблівасці, уласцівасці, станы, то эфектыўней усяго выкарыстоўваць пейзаж.
Выкарыстанне карціны стварае на ўроку атмасферу пошуку, эмацыйнай прыўзнятасці, якая нараджае патрабаванне ў зносінах і, такім чынам, спрыяе навучанню ўсім выглядам маўленчай дзейнасці: маўленню, чытанню, слуханню, пісьму. Яшчэ К. Д. Ушынскі пісаў пра тое, што чым больш органаў пачуццяў удзельнічае ва ўспрыманні якога-небудзь прадмета, з'явы, тым больш трывала яны захоўваюцца ў нашай нервовай памяці і хутчэй затым успамінаюцца.
Пейзажны жывапіс паказвае чалавеку тое натуральнае асяроддзе прыроды, у якой ён жыве, і таму яна асабліва блізкая і зразумелая яму. З'яўляючыся мастацкім усведамленнем аб'ектыўнай прыгажосці і выразнасці прыроды, пейзажны жывапіс узбагачае, такім чынам, натуральнае пачуццё прыроды, закладзенае ў кожным чалавеку, выяўляючы яго перажыванні і пачуцці. Бачачы пейзаж і захапляючыся ім, чалавек пачынае яшчэ вастрэй адчуваць прыгажосць прыроды, яшчэ больш разумець і любіць яе. Гэта адбываецца таму, што мастак малюе дарагое і блізкае яму. Мастак-пейзажыст бачыць у прыродзе тое, што да яго не заўважалася.
У сапраўдны момант, у методыцы выкладання беларускай мовы, як у кругах навукоўцаў-метадыстаў, так і ў кругах практыкуючых школьных настаўнікаў існуе значная колькасць методык напісання пейзажнай замалёўкі (методыкі падрыхтоўкі да напісання сачынення па карціне). Усе гэтыя методыкі маюць адну агульную асаблівасць – у іх утрымоўваецца сцвярджэнне пра тое, што сачыненне па карціне прыроды – адно з найбольш значных і прадуктыўных практыкаванняў па развіцці мовы вучняў.
Можна зрабіць вынік, што ў час працы падрыхтоўкі і напісання замалёўкі ў вучняў фарміруюцца камунікатыўныя ўменні будаваць маўленчыя творы, выяўляць свае думкі правільна з пункту гледжання літаратурных нормаў і па магчымасці ярка. Такім чынам, сачыненне дазваляе высветліць агульнае развіццё вучняў, а таксама праверыць веданне і практычнае засваенне імі роднай мовы.
ЧАСТКА 2. ПАДРЫХТОЎКА ДА НАПІСАННЯ ЗАМАЛЁЎКІ
Напісанне сачынення – гэта складаны працэс як для дзіцяці, так і для сталага чалавека, таму што ад таго, хто піша патрабуецца не толькі сфармуляваць сваю думку і знайсці сродкі для яе выражэння, але і жаданне, уменне ажыццяўляць гэты працэс (мець свой маўленчы вопыт у ажыццяўленні дадзенай працы).
Праца па карціне спрыяе не толькі развіццю такіх выглядаў маўленчай дзейнасці, як маўленне і аўдыраванне (слуханне аповеду настаўніка ці тэксту-апісаня карціны), але і дапамагае прадумаць пісьмовую мову, забяспечваючы яе лагічнасць, поўнасць, лексіка-граматычную разнастайнасць, палягчаючы пераход ад унутранай мовы да пісьмовай, арганізуючы выказванне ў сэнсавыя блокі, вылучаючы дэталі і фармулюючы асноўную думку выказвання.
Тут мы разгледзім падрабязную характарыстыку этапаў падрыхтоўчай працы па напісанні пейзажнай замалёўкі, якая адыгрывае вялікую ролю як для напісання сачынення, так і для поспеху сачынення як практыкавання для развіцця мовы вучняў.
Вучням пачатковых класаў , як ужо адзначалася, пісаць пейзажную замалёўку больш складана, чым сачыненні па карцінах апавядальнага характару. Таму мэтазгодна назіраць за з'явамі прыроды, блізкімі да зместу карціны, якая апісваецца.
Часта вучням не хапае слоў для выражэння сваіх думак, а часта бывае і так, што слоў шмат, а выбраць патрэбнае цяжка. Таму настаўнік ужо за 2-3 тыдні да напісання сачынення арганізуе працу па накапленні моўных сродкаў. Падрыхтоўка да напісання сачынення праводзіцца на ўроках літаратурнага чытання, беларускай мовы, на ўроках чалавек і свет і іншых уроках. Напрыклад, на ўроку літаратурнага чытання вучні чытаюць і завучваюць на памяць вершы. Можна нават весці дзённік, у які вучні будуць запісваць прыгожыя выразы, а потым пры напісанні замалёўкі будуць ім карыстацца. Гэта дапамагае вучням больш сістэмна і глыбока зразумець сутнасць апісання.
Напярэдадні мэтазгодна арганізаваць прагулку з мэтай правесці назіранні. На ўроку вучні разглядаюць карціну і суадносяць яе змест з уласнымі назіраннямі [11].
Матэрыял для сачыненняў не толькі назапашваецца ў памяці школьнікаў, але і запісваецца ў выглядзе нататак, замалёўваецца, складаюцца слоўнічкі, падбіраюцца апорныя словы (ключавыя словы). Працягласць збору матэрыялу ў сукупнасці намнога перавышае час напісання тэксту [10].
У методыцы напісання сачынення па карціне прыроды можна адзначыць тры этапы:
I. Падрыхтоўка настаўніка да ўроку напісання сачынення па карціне.
1. Выбар карціны з улікам узросту вучняў, ступені падрыхтаванасці класа і мэты, пастаўленай настаўнікам.
2. Вывучэнне зместу карціны.
Выбраўшы для ўроку карціну, настаўнік сам уважліва разглядае яе, вызначае, якая тэма, ідэйны змест карціны, якімі сродкамі мастацкай выразнасці карыстаецца мастак, раскрываючы сваю задуму.
3. Знаёмства з біяграфіяй, творчасцю мастака, гісторыяй стварэння карціны і сродкамі рэалізацыі задумы мастака.
4. Фармулёўка пытанняў для гутаркі.
Сістэма пытанняў, якія вызначае затым настаўнік, забяспечвае паслядоўнасць у раскрыцці зместу карціны, глыбіню аналізу, увагу да галоўнага, асноўнага, дапамагае зразумець задуму мастака. Фармулюючы пытанні, настаўнік прадугледжвае таксама і неабходнасць накіроўваць вучняў падчас гутаркі на мэтазгоднае выкарыстанне тых ці іншых лексічных і граматычных сродкаў для раскрыцця тэмы дадзенай карціны; улічвае магчымыя цяжкасці ўжывання ў мове асобных слоў і выразаў, пабудовы прапаноў і вызначае шляхі іх пераадолення.
5. Складанне плану ўроку.
II. Урок напісання пейзажнай замалёўкі (тыпу апісання бачанага).
1. Азнаямленне вучняў з тэмай і мэтай працы.
Першым па часе і па значнасці крокам у працы настаўніка над сачыненнем з'яўляецца выбар тэмы, а пры планаванні на працяглы перыяд – вызначэнне тэматыкі сачыненняў. Тэма – гэта прадмет сачынення, тое, пра што гаворыцца ў гэтым тэксце. Яна вызначае адбор матэрыялу, фактаў, з'яў, прыкмет, якія знаходзяць адлюстраванне ў сачыненні, развіваючы тым самым творчае ўяўленне вучняў. Ад таго, як сфармулявана тэма настаўнікам, як падведзены вучні да яе разумення, залежыць правільнасць і поўнасць сачынення. Тэма і загаловак сачынення не заўсёды супадаюць [14].
2. Уступная гутарка.
Падрыхтоўка вучняў да ўспрымання карціны ажыццяўляецца ва ўступнай гутарцы. Напрыклад, у гутарцы па карціне "Зімой у лесе” І. Шышкіна вучні ўспамінаюць свае назіранні за зімовым лесам. Затым настаўнік паведамляе кароткія звесткі пра мастака, пра гісторыю напісання карціны. Можна прапанаваць вучням паслухаць музыку, сугучную мастацкаму палатну. Уступная гутарка або словы настаўніка павінны быць кароткімі (тры-пяць хвілін).
3. Маўклівае разгляданне карціны.
Наступным момантам у падрыхтоўцы да сачынення такога тыпу з'яўляецца першапачатковае азнаямленне з карцінай, яе "чытанне", якое стварае ў вучняў першае ўражанне, дае агульнае паняцце пра змест (дзве-тры хвіліны). Немэтазгодна ў гэты час рабіць тлумачэнні або якія-небудзь заўвагі адносна карціны.
Шматлікія педагогі і метадысты адзначаюць, што разгляданне карцін развівае ў дзецях назіральнасць, уяўленне, спрыяе праяўленню шыраты думкі, вучыць абагульненням. Так, Т. Г. Лубянец лічыў, што настаўнік павінен навучыць вучняў чытаць карціну гэтак жа, як і мастацкі твор. Па яго меркаванні, "дзеці цалкам здольныя зразумець мастацкі сэнс карціны, прасякнуцца настроем мастака".
Маўклівае разгляданне карціны мае вялікае значэнне для развіцця мыслення вучняў, паколькі мысленне ўзаемазвязана з успрыманнем. “Выявы, непасрэдна ўспрынятыя намі з навакольнага свету, з'яўляюцца адзіным матэрыялам, над якім і з дапамогай якога працуе наша думка” – казаў К. Д. Ушынскі.
Падчас разглядання карціны ў вучняў развіваецца здольнасць назіраць, вобразна думаць, цэласна ўспрымаць твор жывапісу, адэкватна задуме мастака. Гэта непадзельнае ўспрыманне праходзіць на ўзроўні падсвядомасці, праз пачуццё, таму настаўніку не варта празмерна ўмешвацца ў гэты складаны індывідуальны працэс. Як і пры ўспрыманні любога твора мастацтва, чалавек бачыць у карціне ў першую чаргу тое, што сугучна яму, яго думкам і пачуццям. Вучань, разглядаючы карціну, звяртае, першым чынам, увагу на тое, што яго больш хвалюе, цікавіць, што стала для яго прычынй да рашэння, можа быць, пакуль неўсвядомленых сваіх праблем, што з'явілася для яго новым, нечаканым. У гэты момант вызначаецца стаўленне вучняў да карціны, фарміруецца яго індывідуальнае разуменне мастацкай выявы, маральнай пазіцыі мастака.
Агульнае беглае знаёмства з карцінай, даючы штуршок пачуццю і ўяўленню вучняў, выклікае ў іх жаданне выказацца. Аднак гэтыя выказванні часам носяць выпадковы характар, вучні абцяжарваюцца самастойна ўсталёўваць сувязі паміж часткамі карціны і складаць маўленчы твор. Таму неабходны аналіз карціны пад кіраўніцтвам настаўніка.
4. Гутарка па зместу карціны з адначасовым аналізам адказаў вучняў.
Важным момантам з'яўляецца гутарка па карціне. У гутарцы па карціне высвятляецца перш за ўсё час і месца дзеяння, а таксама адносіны вучняў да таго, што адлюстравана на карціне. Настаўнік задае такія пытанні, пры дапамозе якіх вучні павінны глыбей зразумець змест карціны. Не рэкамендуецца дэталёвы яе разбор. Важна, каб вучні ўбачылі асноўнае і давалі правільныя адказы. У гутарцы па змесце трэба высветліць, што паказана на карціне і як, якімі вобразнымі сродкамі. На такія пытанні вучні павінны даць матываваныя адказы. Гэта прымушае іх уважліва разглядаць карціну [11].
Адрасаваныя вучням пытанні і заданні па разглядаемай карціне стымулююць маўленчую актыўнасць гаворачага, падтрымліваюць і накіроўваюць яго маўленчую дзейнасць. Такім чынам, ствараецца камунікатыўнае супрацоўніцтва ў рашэнні навучальна-камунікатыўных задач, паколькі адказ вучняў лёгка кантралюецца настаўнікам, які бачыць гэту ж карціну і можа адразу выправіць недакладнасць. Пры гэтым шлях развіцця думкі вучня можа быць забяспечаны выкананнем рознага роду практыкаванняў па карціне (на зададзеную тэму, па апорных словах,) і свядомым выбарам жанру маўленчага твора – апісання. У гэтым плане праца па карціне дапамагае падтрымліваць непасрэдную сувязь паміж настаўнікам і вучнямі.
Мэта аналізу карціны – паглыбіць першапачатковае ўспрыманне, дапамагчы вучням зразумець вобразную мову мастацтва і сфарміраваць уменне аналізаваць карціну як твор мастацтва ў адзінстве зместу і формы.
Аналіз карціны праводзіцца ў час выканання камунікатыўных апытальна-зваротных практыкаванняў ці ў час гутаркі. Прыёмы вядзення гутаркі па карціне маюць свае асаблівасці, злучаныя са спецыфікай твора мастацтва, якая выяўляецца ў тым, што настаўнік павінен аналізаваць карціну ў адзінстве зместу і сродкаў мастацкага выраза. Гэтым вызначаецца характар пытанняў, асноўная задача якіх дапамагчы вучням зразумець узаемаабумоўленасць зместу і сродкаў выразу. Адсюль выцякае патрабаванне інтэгравання ў пытанні формы і зместу, прыватнага і агульнага.
Так, пры гутарцы па карціне прыроды настаўнік можа задаць такія пытанні аналітыка-сінтэтычнага характару: які колер з'яўляецца асноўным у карціне? Чаму? З дапамогай якіх фарбаў мастак стварае ўражанне летняга сонечнага дня? Каб стварыць у нас радасны настрой, якія фарбы выкарыстоўвае мастак? Якімі намаляваў мастак дрэвы? Якога колеру снег на карціне? Чаму? Якія колеры выкарыстоўваў мастак, каб паказаць "залатую восень"?.
Назву карціны можна адразу не паведамляць, а пасля разбору прапанаваць вучням прыдумаць сваю, затым параўнаць з аўтарскай. Гэта садзейнічае больш глыбокаму пранікненню ў змест і асэнсаванню галоўнай думкі [11].
5. Калектыўнае ці самастойнае складанне плану сачынення ў залежнасці ад падрыхтаванасці класа.
Пасля гутаркі калектыўна складаецца план. Праца над планам праводзіцца ў адпаведнасці з патрабаваннямі праграмы.
План – неабходная прыступка любога дзеяння, любога выказвання. [10]. Абдумваючы сваю мову, асабліва маналог, той, хто гаворыць заўсёды вызначае асноўныя пункты.
У час напісання тэксту сачынення план можа рэдагавацца. Пры працяглай, рассяроджанай падрыхтоўцы да сачынення план складаецца загадзя, ён можа перабудоўвацца, удасканальвацца. Пісаць добра можна толькі пра тое, што добра ведаеш і што хвалюе цябе. Таму вельмі важна, каб школьнікі, рыхтуючыся да сачынення, мелі для яго дастаткова матэрыялу, каб яны маглі выбіраць, вольна апераваць матэрыялам [10].
6. Высвятленне напісання некаторых слоў і выразаў.
Пры падрыхтоўцы ды напісання замалёвак абавязкова праводзіцца неабходная слоўнікавая праца. У некаторых выпадках даюцца апорныя словы або словы для даведак, якія вучні павінны выкарыстаць у сваім сачыненні. Апорныя словы або словазлучэнні часта падказваюць паслядоўнасць апісання, служаць як бы планам сачынення [12].
У час гутаркі вучні ажыццяўляюць калектыўны пошук слоў, неабходных для дакладнага і яркага апісання твора жывапісу, падбіраюць вобразныя маўленчыя сродкі, эпітэты, сінонімы, эмацыйна-афарбаваныя словы.
Варта адзначыць, што калі настаўнік умела арганізуе слоўнікава-стылістычную працу, дапамагае вучням у адборы неабходных слоў, то ў класе ўсталёўваецца творчая атмасфера, вучні як бы спаборнічаюць у падборы патрэбных эпітэтаў, сінонімаў, параўнанняў. Пры гэтым важна накіроўваць увагу вучняў на адбор такіх слоў і моўных сродкаў, якія характарызуюць пэўны, непасрэдна намаляваны на карціне прадмет (з'яву), каб у вучняў не было разыходжанняў паміж словам і рэаліямі (паняццямі), каб у іх выхоўвалася ўяўленне выяўляць успрыманае сродкамі мовы адэкватна зместу карціны.
У апісаннях звычайна шырока выкарыстоўваюцца прыметнікі. Вучням неабходна паказаць гэта і дапамагчы падабраць патрэбныя словы ў кожным асобным выпадку. Пры падрыхтоўцы да напісання сачыненняў па карціне прыроды варта прыводзіць шэраг прыметнікаў у спалучэнні з найменнем тых прадметаў, якія вучні будуць апісваць, напрыклад: бярозка – маладзенькая, прыгожая, белая, зграбная, прыбраная; лісточкі – зялёныя, клейкія, дробныя. Гэты шэраг слоў запісваецца на дошцы, і, працуючы з імі, настаўнік можа паказаць, як са шматлікіх слоў варта выбіраць адно, самае дакладнае і патрэбнае для выразу дадзенага зместу [10].
Падрыхтоўкай ды пейзажнай замалёўкі з'яўляюцца наступныя практыкаванні: складанне сказаў на тэму карціны; падбор урыўкаў з вершаў, з прозы, блізкіх да зместу карціны; складанне вусных расказаў па карціне.
Напрыканцы жадаецца адзначыць, што арганізаваная такім чынам праца па падрыхтоўцы і правядзенню замалёўкі спрыяе развіццю самастойнасці вучняў, уцягванню вучняў у жывы працэс цеснага супрацоўніцтва з настаўнікам і адзін з адным, выклікае патрэбу ў вучняў да самавыяўлення.
ЧАСТКА 3. МЕТОДЫКА НАПІСАННЯ ЗАМАЛЁЎКІ МАЛОДШЫМІ ШКОЛЬНІКАМІ
Звычайна ў школе сачыненне-апісанне прыроды па карціне думаецца як апісанне лесу, поля, рэчкі ў тую ці іншую пару года. Так склалася ў практыцы школы. Але не заўсёды магчыма арганізаваць далёкую экскурсію, каб убачыць лес, поле, рэчку, асабліва ў гарадской школе. Адсюль – непапулярнасць дадзенага жанру сачыненняў. Тым часам развіваць назіральнасць школьнікаў, вучыць іх бачыць выдатнае вакол сябе, і, нарэшце, вучыць іх разумець значэнне малюнка прыроды ў жывапісе, а галоўнае – у літаратуры – важная задача.
Як паказвае вопыт, можна абыйсціся без далёкіх экскурсій. Поруч кожнай школы ёсць або сад, або кветнік, або проста хмызнякі і дрэвы.
Вядома, у гэтым выпадку не будзе таго эмацыйнага зарада, які дзеці могуць атрымаць у восеньскім лесе ці ўвесну на рацэ. Але дакладна і тое, што калі дзеці робяць першыя крокі, лепш каб аб'ект назірання не быў занадта складаным, далёкім.
Тэмы сачыненняў павінны быць дакладнымі, нельга прапанаваць дзецям такія шырокія тэмы, як "Вясна", "Мора", "У лесе" і г.д. Вопыт паказвае, што менавіта шырокія тэмы могуць раскрывацца вучнямі без адмыслова праведзеных імі назіранняў. Як правіла, сачыненні на такія тэмы складаюцца з "агульных месцаў" і кніжных, "чужых" фраз. Іх цяжка лічыць сачыненнямі – у іх няма творчага элемента.
Варта ўлічваць таксама, што вучнёўскія сачыненні мільгаюць кніжнымі, "чужымі" фразамі і тады, калі дзецям прапануецца ўзімку пісаць пра лета, а ўвесну – пра зіму, гэта значыць зноў жа без назіранняў над рэальнай рэчаіснасцю. У практыцы школы, нажаль, так бывае. Напрыклад, вясной вучні будуць пісаць сачыненне па карціне “Залатая восень” І. Левітана. Будуць апісваць дрэвы, рэчку, неба. Але пішуць яны, не абапіраючыся на жывыя ўласныя назіранні, бо асеннія ўражанні ўжо збляклі, а назапасіцца новымі не могуць. Вось яны і пішуць тое, што было пачута, прачытана пра раку, пра лес. Пішуць сумна, і самі пры гэтым не выпрабоўваюць цікавасці да сваёй працы. Безумоўна, лепш, асабліва на першай стадыі навучання сачыненням-апісанням, узімку пісаць на "зімовыя" тэмы, а ўвосень – на "восеньскія", тады будуць асабістыя ўражанні, з'явяцца свае словы, свае выразы.
Ці могуць усе дзеці навучыцца апісваць прыроду (як, зрэшты, і іншыя аб'екты) у аднолькавай ступені? Відавочна, не. Бо дзеці розныя: адны, маючы характар сузіральны, любяць прыроду, з задавальненнем будуць назіраць, шукаць словы, выявы для выражэння сваіх уражанняў; іншым будзе бліжэй жанр аповеду – жанр больш дынамічны, у аснове якога ляжыць дзеянне.
Аднак вучыць назіраць, вучыць бачыць прыроду трэба ўсіх, і ў вызначаных межах гэтаму можна навучыць усіх, нават і тых, якія не маюць ярка выяўленай схільнасці да назірання.
З чаго пачаць працу над апісаннем прыроды?
Думаецца, што на першых уроках настаўніку неабходны эмацыйныя, яркія апісанні прыроды, узятыя з мастацкай літаратуры. Важна, каб гэтыя апісанні з'яўляліся пераканаўчым доказам назіральнасці пісьменніка, яго ўменні ўзірацца ў навакольную прыроду.
Прывядзем прыклад працы над пейзажнай замалёўкай па карціне І. Шышкіна "Зіма" у 3-м класе (ДАДАТАК А).
Напярэдадні мэтазгодна арганізавана прагулка з мэтай правесці назіранні за зімовым лесам. На ўроку вучні разглядаюць карціну і суадносяць яе змест з уласнымі назіраннямі. Уласныя назіранні дапамагаюць глыбей унікнуць у змест карціны, зразумець, што хацеў паказаць мастак.
Спачатку праводзіцца падрыхтоўчая праца. Настаўнік аб'яўляе вуням, што на сённяшнім уроку яны будуць знаёміцца з карцінай рускага мастака Івана Іванавіча Шышкіна. Затым настаўнік коратка расказвае пра біяграфію мастака, паказвае яго партрэт, які намаляваў мастак І. Крамской. Зачытваецца апісанне карціны. Пасля гэтага – аб'яўленне тэмы ўрока: сачыненне-апісанне па карціне Івана Іванавіча Шышкіна "Зімою ў лесе".
Вучні маўкліва разглядаюць карціну 1-2 хвіліны, а потым праводзіцца гутарка па карціне.
Спачатку назву карціны можна не называць, а прапанаваць вучням самім прыдумаць яе.
Затым настаўнік чытае верш Якуба Коласа "Зімой у лесе", які падыходзіць да зместу карціны.
Настаўнік задае такія пытанні: якія дрэвы намаляваў мастак на пярэднім плане карціны? З чым мы можам іх параўнаць? Як вы думаеце, яны маладыя або старыя? і інш.
Дзеці адказваюць, што на пярэднім плане намаляваныя хвоі: стройныя, велічныя, магутныя, што ствалы ў хвой тоўстыя, з шырокімі галінамі.
Затым настаўнік паведамляе, што Шышкін не проста маляваў дрэвы, траву, кусты. Ён, як навуковец, вывучаў асаблівасці раслін і толькі потым маляваў іх. Мастак умеў і любіў маляваць пароды дрэў, форму раслін. Гэта асаблівасць яго творчасці.
Задаюцца канкрэтныя пытанні па карціне: які дзень намаляваў мастак? Па якіх прыкметах гэта можна вызначыць? З чым можна парўнаць снег?
Дзеці, гледзячы на карціну, апісваюць лес у гэты марозны дзень.
Настаўнік расказвае, што ў “гэты марозны дзень лес як у казцы, ён увесь ахутаны снежнай коўдрай. Знерухомелі маленькія ялінкі, апранутыя ў прыбраныя белыя сукенкі. Паветра здаецца нерухомым. Усё замерла. Нішто не парушае цішыню лесу.” І затым задае пытанне: хто гэта самотна сядзіць на галінцы вялікай хвоі?
Дзеці заўважаюць на дрэве птушку, якая здаецца нежывой, расказваюць, што яны бачаць на пярэднім плане (велічныя хвоі), на другім плане (зімовы лес ператвараецца ў блакітнавата-белы масіў, прадметы ўдалечыні здаюцца менш выразнымі), заўважаюць, што ў карціне пераважаюць белыя, блакітныя і карычневыя фарбы. Гэты расказ яны робяць пры дапамозе пытанняў настаўніка.
Затым праводзіцца праца над вобразнымі сродкамі мовы.
Настаўнік прапануе вучням прыдумаць да назоўнікаў, якія запісаны на дошцы, прыметнікі, якія іх характарызуюць і якімі можна апісаць карціну.
Напрыклад, слова лес характарызуюць прыметнікі магутны, прыгожы, ціхі, пустэльны, спакойны, казачны, таямнічы, а слова снег – пушысты, серабрысты, белы, блакітнаваты, лёгкі, чысты, новы.
Пры гэтым дзеці звязваюць свае адказы з тым, што бачылі на экскурсіі.
Пры напісанні сачыненняў дзеці выкарыстоўваюць гэтыя словы, а таксама выразы з вершаў, твораў, якія яны вывучалі раней.
У настаўніка павінен быць арфаграфічны слоўнік, якім дзеці могуць карыстацца ў час напісання сачыненняў, калі ў іх узнікаюць сумненні ў напісанні таго ці іншага слова.
Пасля гэтай працы састаўляецца план напісання сачыненняў. Яго можа прапанаваць настаўнік (даецца гатовы план), а можа быць састаўлены калектыўна.
Затым па плану складаецца вусны расказ, каб звярнуць увагу на правільнасць пабудовы сказаў, на вобразныя сродкі мовы. Арфаграфічная падрыхтоўка праведзена на папярэдніх уроках мовы.
Затым вучні пішуць сачыненні самастойна, а потым правяраюць іх.
На наступным уроку настаўнік чытае кожнае сачыненне і выстаўляе адзнакі.
Прааналізуем другі ўрок напісання сачынення-апісання ў 3-м класе па карціне І. І. Левітана “Залатая восень” (ДАДАТАК Б).
Спачатку праводзілася ўступная гутарка.
-Дзеці, успомніце нашу восеньскую экскурсію. Якія новыя фарбы з’явіліся ў прыродзе ўвосень? А як прыгажосць восені можна захаваць нават узімку?
Дзеці адказваюць, што можна сабраць гербарый, сфатаграфаваць, намаляваць. Затым настаўнік напамінае вучням, што называецца пейзажам. (Пейзаж – малюнак, карціна малюнка прыроды).
Пасля гэтага коратка паведамляецца біяграфія аўтара, дэманстрыруецца яго партрэт.
Затым дзеці моўчкі разглядаюць рэпрадукцыю карціны і адказваюць на пытанні настаўніка: якое агульнае ўражанне ад пейзажу – сумнае ці радаснае? Чаму яна названа "Залатая восень"? Калі лес бывае такім, якім ён намаляваны на карціне Левітана – у пачатку восені ці ў канцы, у сухое ці дажджлівае надвор'е? Ці ўсё дрэвы ўвосень апранаюцца ў залацістае лісце? Прама цячэ рака ці змяняе свой кірунак? Чаму сялянскія хаткі такія маленькія?
Дзеці адказваюь, што ўражанне ад пейзажу радаснае, што лес, які намаляваны на карціне І. І. Левітана, бывае напачатку восені, калі ўсе дрэвы ў залатым убранні, у сухое надвор’е. І не ўсе дрэвы апранаюцца восенню ў залатое адзенне: елкі і хвоі застаюцца зялёнымі. Рэчка не цячэ прама, а паварочвае ўбок. Сялянскія хаткі здаюцца такімі маленькімі, таму што яны знаходзяцца далёка.
Выснову-абагульненне пра задуму мастака і шляхах яго ўвасаблення робіць настаўнік:
- Звычайна восень – час завядання прыроды – выклікае пачуццё смутку і нуды. Але на нейкі момант з'яўляецца пачуццё бадзёрасці, жыццярадасны настрой. Зачараванне агніста-залацістым і барвовым колерамі на карціне "Залатая восень" захапляе нас. Мы адчуваем празрыстае паветра. Мастак дае нам магчымасць адчуць прыгажосць жыцця, хараство восені ў поўнай яе сіле, у залатым ззянні ціхага сонечнага дня.
Пасля гэтага праводзіцца маўленчая падрыхтоўка. Настаўнік прапануе вучням падабраць сінонімы да слоў “мастак, стварае, карціна”. Дзеці падбіраюць такія сінонімы: да слова мастак – жывапісец, пейзажыст, майстар пэндзля; стварае – піша; карціна – палатно, рэпрадукцыя.
Назвы якіх колераў і адценняў можна ўжываць пры апісанні? (Жоўты, залацісты, барвовы, чырвоны, сіні, блакітны, цёмна-сіні, бледна-блакітны, карычневы).
Наступнае заданне – знайсці недакладна ўжытае слова і замяніць яго.
- Сонечныя прамяні ярка грэюць / асвятляюць прыроду.
- Маладыя бярозы накрытыя / пакрытыя залацістай лістотай.
Настаўнік звяртае ўвагу вучняў на правапіс слоў, якія запісаны на дошцы: справа, злева, побач, зблізку, удалечыні, угары.
План сачынення складаецца вучнямі з дапамогай настаўніка і запісваецца на дошцы:
1) Якая пара года намалявана на карціне?
2) Якое ўражанне аказвае яна на вас?
3) Што вы бачыце на пярэднім плане? Удалечыні?
4) Якія колеры пераважаюць на карціне?
5) Што вам асабліва падабаецца ў палатне Левітана?
Пасля гэтага вучні пішуць сачыненні самастойна, карыстаюцца слоўнікам.
Прааналізуем сачыненне-апісанне вучня па карціне І. І Левітана "Залатая восень" (ДАДАТАК В).
У тэксце сачынення выпраўлены арфаграфічныя памылкі, удакладнены некаторыя невыразныя месцы.
1. Тэма зразумелая і раскрытая правільна, дастаткова поўна і праўдзіва: школьнік апісаў тое, што ўбачыў на карціне.
2. План не запісаны, але лёгка прасочваецца ў змесце сачынення: спачатку вучань апісвае рэчку, потым дрэвы, потым тое, што бачыць удалечыні.
3. Тып тэксту – апісанне.
4. Лексіка ў цэлым разнастайная, паўтораў аднолькавых слоў няма. Усе словы ўжыты ў правільным значэнні.
5. Сярэдні памер сказаў – 6-8 слоў. Сінтаксічныя канструкцыі галоўным чынам аднастайныя: шэсць простых сказаў і два складаныя.
6. Арфаграфічная памылка была адна. Знешняе афармленне добрае.
Дзейнасць настаўніка на ўроку павінна быць выразна накіравана на развіццё самастойнасці, творчасці школьнікаў, шырокае ўцягванне іх у жывы працэс цеснага супрацоўніцтва з настаўнікам і адзін з адным. Творчая дзейнасць павінна ўсхваляваць вучня, выклікаць патрабу ў самавыяўленні. Займаючыся творчасцю, вучань, калі і не будзе мастаком, то навучыцца глыбей разумець творы мастацтва.
Праведзеная праца па падрыхтоўцы да сачынення-апісання прыроды па карціне дазваляе зрабіць вывыд пра тое, што толькі мэтанакіраваная сістэматычная праца па развіцці мовы школьнікаў можа забяспечыць высокія вынікі: развіццё мыслення дзяцей, фармірааванне правільнасці, вобразнасці і выразнасці іх мовы. Сачыненні ў прадуманай сістэме павінны прывесці да паступовага авалодання багаццямі беларускай мовы, да ўмення карыстацца гэтымі багаццямі.
ЗАКЛЮЧЭННЕ
У гэтай працы мы разгледзелі этапы, якія сустракаюцца ў працы пры напісанні сачыненняў на ўроках беларускай мовы ў пачатковай школе.
Сачыненне ў пачатковай школе з'яўляецца найважнейшым метадам выхавання вучняў, таму што пры выказванні сваіх думак яны прывучаюцца канцэнтраваць свае думкі на аб'екце вывучэння, аналізаваць, затым правільна фармулююць свае ідэі, прыходзяць да якой-небудзь высновы.
У гэтай працы была прааналізавана метадычная, літаратуразнаўчая літаратура, працы выдатных педагогаў і псіхолагаў, дзіцячыя працы. Былі вызначаны найбольш змястоўныя метады навучання. Пры распрацоўцы ўрокаў, мы выкарыстоўвалі пейзажны жывапіс, імкнучыся падабраць найбольш даступныя для разумення школьнікаў карціны, з найбольш вялікай сілай уздзеяння, цікавым ідэйным зместам.
Сачыненне як выгляд творчай працы займае ў педагагічнай практыцы адмысловае месца. "Сачыненне – адно з наймацнейшіх сродкаў, якія спрыяюць развіццю думкі вучня, росту яго сацыяльнага стаўлення да жыцця”, – справядліва паказвала М. А. Рыбнікава. [20]
Школьнае сачыненне ўяўляе сабою вынік прадуктыўнай маўленчай дзейнасці і з'яўляецца, з аднаго боку, прадметам навучання, з іншай – сродкам дасягнення канчатковай мэты – фарміраванні камунікатыўна-маўленчых уменняў вучняў. Яно дазваляе адначасова вырашаць задачы навучання, развіцця і выхавання школьнікаў.
Фарміраванне духоўна багатай, актыўнай асобы прадугледжвае ў якасці адной з найважнейшых задач вольнае валоданне мовай як сродкам зносін у розных сферах жыццядзейнасці. Для таго, каб абудзіць у дзецях смагу творчасці, патрэбны натхнёныя ўрокі па беларускай мове і іншым прадметам, патрабуецца карпатлівая праца з кожным вучнем, неабходзен сістэмны падыход да рашэння задач маўленчага развіцця малодшых школьнікаў.
У час працы мы пазнаёміліся з мноствам новых крыніц метадычнай і навуковай літаратуры, сістэматызавалі і паглыбілі веды па працы над сачыненнем як спосабам развіцця творчага ўяўлення малодшых школьнікаў.
На аснове аналізу і абагульнення нашага вопыту і вопыту настаўнікаў ў вывучэнні псіхолага-педагагічнай літаратуры можна зрабіць наступныя вынікі:
1. У час працы над сачыненнем неабходна абапірацца на веды псіхолага-педагагічных асноў развіцця творчага ўяўлення, а таксама на ведах тэхналогіі працы над сачыненнем.
2. Эфектыўнасць працы забяспечваецца разнастайнасцю метадычных формаў і прыёмаў па падрыхтоўцы і правядзенню сачыненняў.
3. Як паказвае практыка, поспех працы над сачыненнем залежыць ад таго, наколькі дзецям цікавая тэма сачынення.
4. Сачыненне дапамагае дзецям глыбей усвядоміць свае пачуцці, прывучае іх да паслядоўнага выказвання сваіх думак, павялічвае самапавагу, развівае цікавасць да літаратурнай творчасці.
5. Сачыненне нараджае ў вучняў веру ў сябе, дысцыплінуе думку, развівае творчае ўяўленне, фантазію.
6. Менавіта на ўроках, дзе вучні пішуць сачыненні, ствараецца атмасфера, якая спрыяе творчаму ўздыму, што выклікае ў дзецях духоўную акрыленасць.