3. Міжнародныя адносіны ў 1930-я гг.

Асноўныя падзеі міжнародных адносін у 30-я гг.:

1935 г. — пачатак агрэсіўнай палітыкі Італіі супраць Эфіопіі.

Жнівень 1935 г. — кангрэс ЗША прыняў закон аб нейтралітэце.

Червень 1936 г. — канферэнцыя ў Мантрё — падпісанне канвенцыі аб чар­наморскіх пралівах. Па ей Турцыя атрымала права ўтрымліваць свае войскі і ўма­цоўвацца ў пралівах. Усе чарнаморскія дзяржавы ў мірны час маглі неаб­ме­жа­вана пра­водзіць свае караблі. Нечарнамоскія дзяржавы маглі праводіць невялікія над­вод­ныя караблі. У ваенны час пралівы зачыняліся, калі Турцыя захоўвала нейтра­літэт, калі не, яна магла прымаць рашэнне, каго прапускаць, а каго не.

Кастрычнік 1936 г. — Італія і Германія падпісалі дагавор аб падзеле свету «Вось Берлін — Рым», згодна якому Германія прызнавала анексію Абісініі, а абодва бакі абявязваліся праводзіць агульную лінію ў адносінах вайны ў Іспаніі.

25 лістапада 1936 г. — Падпісанне пагаднення паміж Германіяй і Японіяй, атрымаўшае назву Антыкамінтэрнаўскі пакт. Абодва бакі абавязваліся інфармаваць адзін аднаго аб дзейнасці Камінтэрна і весці барацьбу супраць яго.

Лістапад 1937 г. — да Антыкамінтэрнаўскага пакта далучылася Італія.

Снежань 1937 г. — Італія пакінула Лігу Нацый.

Такім чынам, склаўся агрэсіўны блок трох дзяржаў, супрацьпаставіўшых сябе Лізе Нацый і таму міжнародна-прававому парадку, які ёй падтрымліваўся. Кожная з трох дзяржаў лелеяла экспансіяністскія планы, рэалізацыя якіх пагражала развязваннем сусветнай вайны. Паступова ў арбіту прагерманскай палітыкі трапілі і многія усходнееўрапейскія краіны, у якіх ў 30-я гады адбывалася фармаванне ваенна-аўтарытарных дыктатур. У далейшым да прагерманскага блока далучыліся Венгрыя, Манчжоу-го, Балгарыя, Фінляндыя, Румынія і іншыя.

11 сакавіка 1938 г. — аншлюс Аўстрыі. Перад тым як здзейсніць гэты крок, Гітлер заручыўся падтрымкай брытанскага ўрада, на чале якога стаяў прыхільнік палітыкі «уміратварэння» Германіі Н. Чэмберлен. Пад лозунгам аб’яднання зямель, населеных немцамі, 11 сакавіка 1938 г. 200-тысячнае германскае войска без супраціўлення захапіла Аўстрыю, а 13 сакавіка было аб’яўлена аб яе «уз’яднанні» з Германіяй.

29—30 верасня 1938 г. — Мюнхенская канферэнцыя. Фармальнай падставай для захопу Чэхаславакіі Германіяй паслужыла патрабаванне да краіны адмовіцца ад суверэнітэту над Судэцкай вобласцю, на тэрыторыі якой пражывала нямецкая нацыянальная меншасць. Нягледзячы на тое, што Францыя і Чэхаславакія былі звязаны дагаворам 1935 г. аб узаемадапамозе ў выпадку агрэсіі, урады Францыі і Вялікабрытаніі заявілі, што яны не збіраюцца ваяваць за Чэхаславакію і патрабавалі ад апошняй саступіць Гітлеру.

СССР таксама падпісаў у 1935 г. дагавор аб узаемадапамозе з Чэхас­лавакіяй на выпадак агрэсіі. Кіраўніцтва Савецкага Саюза ў пісьмовай форме запэўніла ўрад Чэхаславакіі аб тым, што СССР гатовы аказаць аднабаковую дапамогу Чэхаславакіі без Францыі, калі такая просьба паступіць ад чэхасла­вацкага боку. У гэты час Вялікабрытанія і Францыя ўзмацнілі націск на ўрад Чэ­ха­сла­вакіі, патрабуючы прыняць германскія ўмовы і адмовіцца ад пагад­нення з Савецкім Саюзам.

Для вырашэння «чэшскай» праблемы 29—30 верасня 1938 г. у Мюнхене была склікана канферэнцыя, у якой прынялі ўдзел А. Гітлер, Н. Чэмберлен, Э. Да­ладзье і Б. Мусаліні. Было падпісана пагадненне, паводле якога ажыццяў­лялася расправа над Чэхаславакіяй. Апошнюю прымусілі перадаць немцам частку сваёй тэрыторыі — Судэцкую вобласць. У выніку Чэхаславакія страціла 1/5 сваёй тэрыторыі і каля 5 млн чал. насельніцтва, а таксама 33 % пра­мысловых прадпрыемстваў.

15 сакавіка 1939 г. германскія войскі ажыццявілі прамую агрэсію ў астатнюю частку Чэхаславакіі. Чэхія была аб' яўлена германскім пратэктаратам пад назвай «Багемія і Маравія», Славакія — незалежнай дзяржавай з марыянетачным рэжымам, Закарпацкая Украіна далучана да Венгрыі, а да Польшчы адышла Цешынская вобласць. Удзел Англіі і Францыі ў расправе над Чэхаславакіяй, у яе знікненні з карты Еўропы сведчыў аб здрадзе кіруючых колаў гэтых краін у адносінах да Чэхаславакіі, аб падтрымцы агрэсара.

22 мая 1939 г. — германа-італьянскі блок быў замацаваны новым саюзным дагаворам, атрымаўшым назву Стальны пакт. Ён утрымліваў абязацельствы бакоў аб узаемадапамозе і саюзе ў выпадку ваенных дзеянняў з любой трэццяй краінай, дамоўленнасці аб шырокім супрацоўніцтве ў ваеннай і ваенна-эканамічнай сферах.

Рэзкае абвастрэнне міжнароднага становішча ў 1939 г. прымусіла кіраў­ніцт­ва Велікабрытаніі і Францыі пайсці на дадатковыя меры па ўмацаванні еўрапейскай сістэмы бяспекі. У сакавіку—красавіку 1939 г. абедзве краіны прадаставілі гарантыі незалежнасці Польшчы, Грэцыі, Румыніі і Турцыі. Актывізаваліся дыпламатычныя кантакты з СССР. На працягу трох месяцаў, з красавіка па чэрвень, паміж урадамі гэтых трох краін адбываліся дыпла­матычныя кансультацыі аб магчымасці зак­лю­чэння дагавора аб узаемадапамозе ў выпадку нападу на адну з іх, а таксама ака­зання дапамогі іншым еўрапейскім краінам, падвергшымся агрэсіі. Але рэаль­ных вынікаў гэтыя перамовы не мелі. Пад час перагавораў ваенных місій СССР, Англіі і Францыі кіраўнік савецкай дэлегацыі К. Варашылаў для заключэння дагавора аб узаемнай дапамозе і ваен­най канвенцыі паставіў умову: прапусціць савецкія войскі праз польскую тэрыторыю, каб непасрэдна сутыкнуцца з ворагам, калі ён нападзе на Польшчу, або праз румынскую тэрыторыю, калі агрэсар нападзе на Румынію. Гэта прапанова не была прынята. Міністр замежных спраў Польшчы заявіў, што яго ўрад такі дагавор заключаць не збіраецца.

Тым часам становішча паблізу мяжы СССР абвастралася. 22 сакавіка 1939 г. гітлераўцы занялі Клайпедскую вобласць. Літва і Эстонія заключылі дагавор з Гер­маніяй аб ненападзе. У летнія месяцы 1938 і 1939 гг. Чырвонай Арміі давялося адбіваць японскую агрэсію ля возера Хасан і ракі Халкін-Гол. У такіх абставінах І. Сталін і В. Молатаў самастойна прынялі рашэнне аб заклю­чэнні з Германіяй дагавора аб ненападзе і спынілі перагаворы з Англіяй і Фран­цыяй.

20 жніўня 1939 г. быў падпісаны савецка-германскі гандлёвы дагавор, па якім СССР атрымаў крэдыт у 200 млн марак для закупкі ў Германіі машын, абсталявання, аптычных прыбораў, бранявой сталі. СССР згодна з дагаворам пастаўляў Германіі збожжа, лес, нафту, каляровыя металы. Трэба адзначыць, што СССР добрасумленна выконваў умовы дагавору. Нават 22 чэрвеня 1941 г., калі нямецкія самалёты бамбілі нашы гарады і сёлы, савецкія эшалоны з нафтай, лесам і збожжам перасякалі граніцу Германіі. У той жа час Германія ўжо ў пачатку 1941 г. спыніла свае пастаўкі па дагавору, спасылаючыся на ўнутраныя цяжкасці.

20 жніўня 1939 г. Гітлер даслаў І. В. Сталіну тэлеграму, у якой прапа­на­валася заключыць дагавор аб ненападзенні.

23 жніўня 1939 г. — падпісанне германа-савецкага пакта аб ненападзе (пакт Молатава-Рыбентропа) тэрмінам на 10 гадоў. Абодва бакі дамаўляліся ўстры­мацца ад ваенных дзеянняў супраць адзін аднаго і не падтрымліваць ні адну з трэціх краін у выпадку нападу яе на ўдзельніка пакта. Усе канфлікты і спрэчкі паміж сабоў бакі аба­вяз­валіся вырашаць мірным шляхам у ходзе перамоў і кансультацый. Акрамя таго, быў падпісаны і сакрэтны дадатковы пратакол, згодна з якім «у выпадку тэрытарыяльных і палітычных пераўт­варэнняў» ва Усходняй Еўропе абодва бакі згаджалія разглядаць паўночную мяжу Літвы, лінію рэк Нараў, вісла і Сан на тэрыторыі Польшчы, заходнюю мяжу Бесарабіі як лінію падзелу сфер іх уплыва. Той жа пратакол устанаўліваў, што «пытанне аб пажаданасці захавання незалежнай польскай дзяржавы будзе вырашана канчаткова толькі ходам будучых палітычных падзей». Дадзены дагавор фактычна паскорыў пачатак Другой сусветнай вайны, ствараючы для Германіі гарантыі мірных граніц на Усходзе. Аднак ні дагавор аб ненападзенні, ні прыкладзены да яго «сакрэтны дадатковы пратакол» не ўтрымлівалі артыкулаў аб ваенным супрацоўніцтве двух краін і не абавязвалі весці баявых дзеянняў супраць трэціх краін, альбо аказваць дапамогу ў выпадку ўдзелу адной з іх у ваенным канфлікце. Дасягнутыя дамоўленасці паміж СССР і Германіяй не рабілі іх саюзнікамі ні фармальна, ні фактычна, даючы Савецкаму Саюзу толькі пэўныя гарантыі бяспекі.

Такім чынам, на працягу 1930-х гг. ініцыятывы СССР па стварэнні калектыўнай сістэмы бяспекі на еўрапейскім кантыненце вельмі цяжка знаходзілі паразуменне з боку кіруючых колаў Англіі, Францыі, Польшчы. Урады гэтых краін больш імкнуліся дасягнуць сваёй бяспекі за кошт СССР, накіроўвалі агрэсію нацысцкай Германіі на Усход. У выніку Савецкі Саюз прымае прапановы Германіі і падпісвае з ёй дагавор аб ненападзенні. Далейшая гісторыя пакажа памылковасць такой палітыкі — але і Захад у адносінах з Берлінам памыляўся не адзін раз.

Пытанні для самакантролю

1. Чаму Германія пасля паразы ў Першай сусветнай вайне ператварылася ў новы ачаг пагрозы ў Еўропе і свеце?

2. Назавіце ачагі ваеннай напружанасці, якія склаліся ў свеце напярэдадні Другой сусветнай вайны.

3. У чым прычыны таго, што ва ўмовах нарастання фашысцкай агрэсіі СССР не ўдалося стварыць сістэму калектыўнай бяспекі ў Еўропе?

4. Дайце ацэнку германа-савецкаму дагавору аб ненападзе.