3. Эhэм ахтыыта, кини на5араадалара

Ньурба улууhун Yөдэй нэhилиэгэр төрөөбутум.Төрөөбут сирим Манааччыйа Ньурба уонна Yөhээ Булуу улуустарын быысаhар «Туукээн» урэхтэрин урдугэр баар. «Кытаанах тирэх» колхоз тэриллиитигэр чилиэнинэн киирбитим. Колхозпутугар – кэтэхпитигэр баар элбэх төбө ынах уонна сылгы суөhуну, бурдук мэлийэр мэлииhэни уонна кыл мунханы холбообуппут.

1941 сыл атырдьах ыйыгар, Ньурба райвоенкоматынан немецкэй фашистскай халабырдьыттар биhиги Ийэ дойдубутугар сэриинэн саба туспуттэрэ бастакы сылыгар армия5а сулууспалыы ынырыллыбытым. Оскуола боруогун атыллаабатах, киэн сирдэринэн сылдьыбатах, нууччалыы билбэт тыа уhук сирин бааhынайа этим. Хара улэ5э, куска – хааска, ойуурга булчуппунан, кыанарбынан, тулуурбунан дьонтон хаалсыбатым. Сэрии са5аламмытын истээт, атын бары дьон курдук сэриигэ барыахтаахпын, фронна тиийэн саа-саадах тутан сэриилэhиэхтээхпин билэр этим. Онон армия5а ынырыллыым миэхэ соhуччу буолбата5а. Yөрэ5э суох тыа киhитэ дьоммуттан – сэргэбиттэн ара5ан, төрөөбут сирбиттэн – уоппуттан тэйэн, ону тэнэ фронна тиийэн дьыл5ам буолуо5ун санаатахпына ыарахан этэ.

1941сыл атырдьах ыйын 30 кунугэр Ньурбаттан пароходунан Дьокуускайга аттаммыппыт. Онно тиийэн казарма5а биэс хонон баран «Лена» пароходунан баара5ай Лена өруhу өрө өксөйөн Осетрова5а тиийбиппит. Осетроваттан массыына суолунан 280 км сири айаннаан Ангара өрус Урдугэр турар Заярскай сэлиэнньэ5э, онтон Ангара өруhунэн Иркутскай куоракка тиийбиппит. Иркутскайтан тимир суолунан Бурят – Монгольскай автономнай республика столицата Улан- Удэ куораттан 7 км бэттэх «Дивизионная» диэн станйия5а кэлэн байыаннай гарнизонна алтынньы ыйтан 1942 сыл олунньу ыйга диэри пехотнай часка военнай уөрэххэ уорэммитим. Улан- Удэттэн биир ый айаннаан Волховстройга тиийбиппит. Манна өр буолбакка , өрөөн баанньыкка суунан ааспыппыт. Волховстройга 20 көhу (200км) поеhынан икки суукка айаннаан Ленинградскай фронна тиийбиппит. Тохтообут сирбититтэн балтараа суукка сатыы хааман, сухой паегунан аhаан, тиэтэлинэн иhэммит, немец икки бомбардировщигын буомбалааhыныгар тубэспиппит.Немецкэй бомбардировщиктары 3 Советскай истребитель атаакалаан салгынна хапсыhыы буолар. өстөөх биир бомбардировщига суулларыгар иккиhэ куотар.Дьэ итинтэн ыла мин фронтовой оло5ум са5аланар. Бойобуой винтовканы, элбэх ботуруону, противогаhы, 3 гранатаны, полевой лаппаахыны биэрдилэр. Бу бириэмэ5э өстөөх Ленинграды блокадалаан сытара.

Онтон биhиги сэриилэрбит немецтэр блокадаларын көну көтөн Ленинград Советскай дойдуну кытта хонуунан сибээстэhиитин хааччыйар уонна өстөө5у төттөру чугутар сыаллаах контрнаступление онорор кэмэ этэ.

Мин 1942 сыллаахха Ленинградскай фронт 198 дивизиятын 3 стрелковай полкатын, 1 ротатын ,1 Взводун, 1 отделениетын байыас- стрелогун быhыытынан сэриилэспитим.Сэриилэhэр сирбиттэн Ленинград 60 км ыраах дииллэрин өйдуубун. Биирдэ 3 суукка устатыгар биирдэ эрэ аhаабыттаахпыт, ардыгар суукка5а биирдэ аhыырбыт.Туун аайы атаакалыыбыт. Онтон кунуhун өлбут дьоммутун көмөбут.өстөөх саллааттара ханна сыталларын көрбөт этим. Сабыылаах оборонаттан уоту аhаллара буулдьалар, снарядтар тыастарыттан биллэрэ.Биирдэ биhиэхэ көмө5ө диэн ааттаан 2 таанка кэлбитэ.өстөөх уотуттан 1 таанкабыт умайбыта.Оттон иккис танка башнятын кэннин диэки эргитэн ытыалыы - ытыалыы төннубутэ. Манны сэргэ 2 пехотнай рота көмө5ө кэлэн сэриилэспитэ. Ити хапсыhыыга 3 ротаттан 87 эрэ киhи ордубуттаах, онтон уратылара сэрии хонуутугар охтубуттара. Стройтан туораабыт дьон оннугар тутатына подкрепление ылаллар уонна эмиэ атаакалыыллар. Итинник суостаах кыргыhыыга тохтобула суох ый анарыгар сылдьыбытым. Бу бириэмэ устатыгар биhиги сэриилэрбит баара – суо5а 3 км сири инни н диэки сы5арыйбыта. Кыргыhыы хонуутун инники кирбиитигэр 1942 сыл кулун тутар 15 кунуттэн кулун тутар 30 кунугэр диэри тохтобула суох кыргыспытым. Кулун тутар 30 кунугэр бааhырбытым. Ханас илиим окумалын унуо5ун буулдьа хайа көтөн ааспыт этэ. Ону ыраастаан, силиитин ылан баран быhыахха дуу, суох дуу диэн быраастар өр субэлэспиттэрэ. Уонна быспакка эмтииргэ быhаарбыттара.Волховстрой военнай госпиталыгар биэс хонукка эмтэммитим. Бааhым ыарахан туруктаа5ынан Вологодскай уобалас Череповец куоратыгар атаарыллыбытым, итиннэ 29 хонукка сытан эмтэммитим. Онно ситэ учугэй буолбакка Молотовскай(билиннитэ Пермскэй) уобаласка Кунгур куоракка госпитальга 3 ый эмтэммитим.

Иккиhин сэриигэ кыттыбакка, бааhырыыбынан байыаннай сулууспаттан сыыйыллан, бала5ан ыйын 5 кунугэр демобилизациялаабыттара.

Этэннэ айаннаан төрөөбут – уөскээбит дойдубар - Уөдэйгэ 1942 сыл сэтинньи ый бутэhигэр эргиллэн кэлбитим.Дойдубар кэллим да колхоз улэтигэр кууспун да, доруобуйабын да харыстаабакка улэлээбитинэн барбытым. Ол бэлиэтин «За трудовую доблесть в В.О.В.» диэн медалынан на5араадаламмытым.

Ийэ дойдум көмускэлигэр Советскай Союз араас омуктарын көмөлөрунэн, утуө субэлэринэн, кыра омуктарга эйэлээх сыhыаннарынан өлуө диэн куттаммакка харса суох сэриилэспитим.

Тапталлаах Ийэ дойдум правительствота «За победу над Германией», «50 лет Вооруженных сил Союза С.С.Р.», «За оборону Ленинграда», «За доблестный труд в В.О.В.», «30 лет Победы в В.О.В.» медалларынан, «Орден Отечественной войны» І степеннээх орденынан на5араадалаабыта.

1943 сылтан 1953 сылга диэри «Кытаанах Тирэх» колхозка хонуу биригэдьииринэн улэлээбитим, 1953 сылга колхоз уонна совхоз производствотыгар хону, суоhу, туту улэлэригэр, кырымахтаах хара саhылы иитээччинэн, кочегарынан улэлээбитим. Пенсия5а тахсан да баран өр сылларга хара улэттэн арахсыбата5ым. Кыайыы 50 сылын туолар юбилейын норуот өрө көтө5уллуулээхтик бырааhынньыктаары сылдьарыттан сургэм көтө5уллэр. Кыайыы кунэ биhиэхэ фронтовиктарга төhөлөөх уөрууну, долгуйууну, инникигэ эрэли а5албытын тылынан сатаан этиллибэт. Ол уөруубутун тыыннаах хаалбыттар дууhабыт, эппит – хааммыт билэн эрдэхтэрэ.