Уводзіны

Гавораць, тры рэчы умеюць усе людзі: крытыкаваць сваіх кіраўнікоў, павучаць іншых і разважаць аб гісторыі і палітыцы. Не будзем казаць пра тое, што адрознівае сапраўднага палітыка ад дылетанта, але вызначым, у чым розніца паміж гісторыкам прафесіяналам і гісторыкам аматарам.

Гісторыя, як і іншыя навукі, мае свае метады даследавання. Для ўсіх вядома, што калі фізік альбо хімік не змогуць наладзіць эксперымент, то яны не падцвердзяць сваю гіпотэзу. У эксперыменце даследчык умешваецца ў даследуемы працэс і змяняе яго ўмовы, каб прасачыць, якія вынікі гэта будзе мець. Гісторык не мае такой магчымасці. Ен не можа, напрыклад, пераставіць месцамі фараонаў, каб прасачыць, ці зменіцца іх палітыка. Не можа гісторык выкарыстаць і шэраг метадаў іншых навук, напрыклад, назіранне (як біёлаг). Няма яшчэ машыны часу, выкарыстоўваючы якую даследчык змог бы зазірнуць, хто сапраўды забіў царэвіча Дзмітрыя (ці ўвогуле застаўся жывы, як мяркуюць зараз некаторыя гісторыкі-публіцысты).

Гісторык можа бачыць, што адбываецца вакол яго, але гэта яшчэ не гісторыя. Гісторыя – навука аб мінулым чалавечага грамадства. Расійскі гісторык С.Салаўёў падкрэсліваў, што гісторык не можа дакладна меркаваць аб тых падзеях, якія ён перажывае, паколькі гэты погляд будзе занадта суб’ектыўным. Мы можам апісаць, што адбываеца з намі, з рэспублікай, але калі мы не сацыёлагі ці палітолагі, то ў лепшым выпадку, у выніку нашай працы, атрымаем мемуары.

Калі гісторыя -- навука аб мінулым, то на падставе чаго гісторык робіць вывады “о делах давно минувших дней”? Ён выкарыстоўвае даступныя яму аб’екты як крыніцы інфармацыі. Стары рукапіс для практычнай патрэбы гісторыку не варты, самая галоўная яго каштоўнасць у тым, што ён перадае інфармацыю аб мінулым. Ен з’яўляецца гістарычнай крыніцай. Гісторык-прафесіянал умее адшукаць і прааналізаваць гістарычныя крыніцы. Вядомы афарызм Ключэўскага: “Сапраўдны гісторык не той, хто умее прачытаць радкі старых летапісаў, а той, хто умее прачытаць паміж радкоў”.

Калі мы звязалі паняцці “гісторык-прафесіянал” і “крыніца”, то дастаткова даведацца аб тым, што такое гiстарычная крыніца, каб стаць ужо крышку прафесіяналам.

Што такое гістарычныя крыніцы

Слова “крыніца” увогуле вызначае ў нашай мове любы рэзервуар, любую адтуліну, з якога штосьці выцякае ці штосьці можна зачарпнуць, пачатак ручая. У пераносным сэнсе "крыніца" – аб’ект, з якога можна запазычыць нейкую інфармацыю (звесткі, веды) аб гэтым, альбо іншым аб’екце.

Вызначэнняў гістарычнай крыніцы шмат. Аднак у большасці з іх акрэсліваюцца тры асаблівасці. Па-першае, гэта пэўная фіксаваная інфармацыя (аб'ект). Па-другое (паколькі крыніца гістарычная), -- яна утрымлівае інфармацыю аб рэальным жыцці чалавечага грамадства ў мінулым.

Аднак нельга ўяўляць, што гістарычная інфармацыя утрымліваецца ў крыніцы, быццам малако ў жбане: толькі нахілі — пацячэ; колькі ўліта, столькі выльецца, прычым такой каларыйнасці, тлустасці, якой нам патрэбна. З гістарычнай інфармацыяй не так. Яна не існуе папярэдне ў крыніцы, не запазычваецца збоку, яна вырастае з інфармацыі аб мінулым у працэсе яе вывучэння. Крыніца дае нам патрэбную інфармацыю, калі яна ўключаецца ў працэс гістарычнага даследавання.

Такім чынам, гістарычная крыніца — гэта аб’ект, які ўтрымлівае інфармацыю аб мінулым жыцці людзей і ўключаны ў працэс гістарычнага даследавання.

Катэгорыя “гістарычная крыніца” ужываецца ў вузкім і шырокім сэнсе. У першым выпадку пад гістарычнай крыніцай разумеюцца “прадукты дзейнасці чалавека” – усе тое, што створана ў выніку яго мэтанакіраванай псіхафізічнай дзейнасці. Нават у такім разуменні азначаная катэгорыя ўключае велізарную разнастайнасць аб’ектаў: ад летапісаў да каналаў, плацін і касмічных караблёў. Шэраг даследчыкаў (зараз іх усе болей) акрэслівае гэтую катэгорыю гістарычнай навукі ў яе пашыраным сэнсе, разумеючы пад гістарычнай крыніцай ўсе тое, адкуль можа быць пачэрпнута інфармацыя аб мінулым (геаграфічнае асяроддзе, кліматычныя ўмовы, прыродныя з’явы). Безумоўна, у першыя тысячагоддзі свайго існавання чалавек вельмі моцна залежыў ад прыродна-кліматычных умоў, ад геаграфічнага асяроддзя, і нераўнамернасць гістарычнага развіцця ў гэты час з’яўляецца таму падцверджаннем.

Гісторык не можа пакінуць іх па-за ўвагай і пры вывучэнні наступных часоў. Аднак названыя вышэй фактары ўяўляюць сабой найважнейшую ўмову чалавечай дзейнасці, а не прычыну гістарычных падзей. Усе яны могуць быць вывучаны метадамі іншых навук (астраноміі, геафізікі, геалогіі, медыцыны і г.д.).