1.3.Тјуелсiз Ќазаќстанда оќушылар ўйымыныѕ

ўлттыќ тјлiм-тјрбиеге негiзделген жаѕа моделі

Аталмыш таќырыптыѕ мазмўнын ашу їшін алдымен ўлттыќ тјлiм-тјрбие мјселесi жґнiндегі јдебиеттерден маєлўматтар берудi жґн санадыќ.

Бiздiѕ ойымызша ўлттыќ тјлiм-тјрбиенiѕ асыл арналары болып табылатын ізгілік, имандылыќ, парасаттылыќ ўєымдары ґзiнiѕ бастауын ќасиеттi Ќўран жазбаларынан, тотемдiк-мифологиялыќ ўєымдар мен таѕбалардан, пайєамбарлар мен єўламалар ґсиеттерiнен, киелi “Авеста” шежiрелерiнен, маќал-мјтелдер мен тыйым сґздерден жјне дала данышпандарыныѕ наќыл сґздерiнен бастау алады.

Ќўран сїрелері негізінде шјкірт санасында барша адамзат мойындаєан рухани ќўндылыќтар єибраттары арќылы ой толќытып, сезім тербету јрекеті ќажет екені аныќ. Ол тўжырымымызєа киелі Кітаптаєы мынадай сїрелер єибраттары негіз болмаќ: “..Ўєымын Алла біледі. Ашыќ баян етуші Ќўранєа серт. Шын мјнісінде оны ќўтты бір кеште тїсірдік. Кїдіксіз Ол, јр нјрсені естуші, толыќ білуші. Ол аса дана, толыќ білуші. Ол сондай ґте жоєары Алла, кґктер мен жердіѕ јрі екі арасындаєы нјрселердіѕ игілігі Оєан тјн (44-Дўхан сїресі, 496-495 бет.), [121,140-402-490]

Байќап отырєанымыздай Ќўран сїрелеріндегі “ўєым”, “даналыќ”, “єылым”, “ґлшем”, “кісілік” сияќты тїсініктемелер таєылымдыќ ўєымдарєа ўласып тўр. Мўндай єибратты сґздердіѕ мектептегі тјрбие жўмыстарында ќолданудыѕ ќажеттілігі бїгінде дау туєызбаса керек. Дін тјрбиесіне байланысты тјлімдік јдістемелердіѕ бїгінгі педагогикалыќ практикада кґрініс табуы заѕды ќўбылыс. Бїгінде адамдардыѕ тўрмыстыќ ќарым-ќатынастарыныѕ реттелуі барысында ќайта дами бастаєан ізгілік алєышарттары мен рухани ќўндылыќтар жґніндегі парасатты ќоєамдыќ пікірлердіѕ ќалыптасуы соныѕ айєаєы болса керек.

Ўлттыќ тјлім-тјрбие бастаулары тарихи дјуірлер кґшінде заман талаптары мен ќўбылыстарыныѕ ґзгерістеріне ќарай ґзініѕ даму мен ќалыптасу генезисініѕ ерекшеліктерімен сипатталып отырды.

Алтай тауларыныѕ ќаќпа тастарына (IЇ-Ї є.є) ойып жазып кеткен Кїлтегiн мен Тоныкґк бабаларымыздыѕ:

“..Биiкте кґк Тјѕiрi

Астында ќара жер жаралєанда

Екеуiнiѕ арасында адам баласы жаралєан.

Адам баласын басќаруєа ата-бабам:

Бумын, Тумын, Iстемi ќаєан отырєан.

Тїркi халыќтарына иелiк еткен,

Тґрт ќўбыланыѕ бјрi жау едi

Јскер жїргiзiп кґп алєан, бјрiн бейбiт ќылып.

Басы барын идiрген, жїгiндiрген, тiзелiнi бїктiрген

Iлгерi Ќадырхан ќойнауынан – керi Темiр ќаќпаєа дейiн..”,-деп, ўрпаєына мјѕгiлiк мўра мен аманат ќалдырєан кґнетїркі жырларында сипатталєан тереѕ тјлiмдiк-єибратнамалыќ ойлардан сыр шертеді [60,56-57]. Жыр маќамдары жўмбаќ дїниеніѕ тылсым ќўбылысымен байланысып, баба єибратыныѕ кїрделі сезімдерініѕ бастауы болєан ой-таным жїйесініѕ ерекшелігін танытып тўр. Тасќа айналєан ґсиеттер тізбегі болашаќ ўрпаќќа алдыменен ататек туралы шежірелерді жадында саќтауды меѕзейді. Жырдаєы тјѕірліктіѕ таѕєажайып ќўбылыстарынан таным нјрін алєан діни-мифологиялыќ таєылымдардыѕ жер мен аспан јлемі жґніндегі ўлттыќ дїниетанымдыќ ќаєидаларыныѕ, адамзаттыѕ єўмырнамалыќ заѕдылыќтарымен ўштаса, ўрпаќ санасына ой салуы – бїгінде жиі айтыла бастаєан елдік пен еркіндіктіѕ, парасаттылыќ мен ќаћармандыќ дјстїрлерініѕ рухани ќазынасы бола бермек.

Ўлттыќ тјлiм-тјрбие жґнiнде Жїсiп Баласаєўнидыѕ:

“..Тјѕiр адамдарды жаратты, їздiк еттi

Оєан ґнер, бiлiм, аќыл-ой бердi /144 бјйiт/

Бiлiм бердi: адам бўл кїндерi шырќау биiкке кґтерiлдi,

Аќыл бердi: осыныѕ арќасында тїйiн шешiлдi /146 бјйiт/..”,- деген, танымы шексіз ой маржандары да ўлттыќ тјлім-тјрбие ќазынасына арќау болмаќ [61,102-103].

Єўлама ґзініѕ јлемге јйгілі болєан “Ќутадєу билиг” (Ќўтты білік немесе аќыл, білім, тіл жайында) атты еѕбегінде, адамзат перзентініѕ бойындаєы еѕ асыл ќазыналарыныѕ бірі – аќыл мен білім дїниесі деп ґсиет ќалдырєан. Єўлама єибратын тўспалдай отырып зерделеу кез келген ќарапайым логикалыќ талдау жїйесініѕ арнасына тїсе бермейтін таным мўхиты іспеттес дїние. Ж.Баласаєўни толєамдарындаєы кім аќылды бойына жинай білсе – ўлыќтыќ дјрежесі соєан ауады, ал оєан ќоса білімді игерсе оныѕ кісілік (гуманистік) ќасиеті арта тїседі деген ґсиеті єасырдыѕ ќай кезеѕінде болмасын кґнермейтін єибрат болса керек.

Ж.Баласаєўн єўмыр кешкен єасырлар кґші Алла таєаланыѕ аѕсары ауып, таным нўрлары шашыраєан асќарлы асулардыѕ бірі болєан еді. Оєан єўлама замандастары мен таєдырластары М.Ќашќари, Ќайќауыс, А.Йассауи, А. Йїгінеки, С.Баќырєани, Рабєузи, Ќўтып, Ќ.Ќатиб, Гийас ад-Дин јл Женди, Жамал ад дин Тїркістани жјне басќалар еѕбектерін жатќызамыз.

М.Ќашќариды шыєыстанушы єалымдар маржан тіл мен тереѕ ойдыѕ адамы деп єибрат тўтып, оныѕ мўраларын шыєыс пен мўсылман ілімдерініѕ алтын бесігі ретінде баєалады. Ќашќари тїркі сґздерініѕ ќисындыќ-логикалыќ їлгісін єылыми тўрєыда тереѕ саралаєан танымы зерек, тіл білімініѕ асќан ойшылы ретінде танылумен ќатар, артына тјлімдік-таєылымдыќ мўра ќалдырєан данышпан-ўстаз ретінде дараланды. Оныѕ:

“..Жеткiз менiѕ сґзiмдi бiлiмдi адамдарєа

Ўрпаќ ґссе естiлер ґмiрге алаѕдар ма?

Їш адамды жаќсылыќќа бастаєанды єалым деп бiл,

Оныѕ iсiн жўртќа жайып, ќолдан келсе тјлiм ќыл..”,-деген ґсиеттері ўрпаќ дїниетанымыныѕ ќалыптасуына ўйтќы болатын рухани-танымдыќ ќазына екені даусыз[62,45-72]. Халыќтыѕ рухани ћјм тјлімдік мўраларын ол маќал-мјтелдер жјне бабалар ґсиеті тўрєысында саќталып келгенін айта келе єўлама: “..Ўлым, меніѕ ґсиетіммен жанды аузыѕа ќаратќын. Єалым болып, біліміѕді ел ішіне таратќын..”,- деген таєылымдыќ ґсиеттер арќылы, жас ўрпаќтыѕ таєдыры мен болашаєына деген алаѕдаушылыєын білдіреді [62,72]

Ал, халыќ тјлiмгерi атанєан Ќайќауыстыѕ “Кодекс куманикус” атты еѕбегінде: “...ей перзентiм...дїниедегi басќа заттарды ґз ґрнегiѕ сияќты танып тїсiне бiл. Алла таєала, адамзатты жаратты. Оєан ґмiр сїруге ќажеттi ґнер, бiлiм, саясат аєымдарын жаратты. Сенi жан-дiлiѕмен жаќсы кґрiп, тјрбиялап жїрген ата-анаѕныѕ кґѕiлiн ќалдырма. Бiлiм – аќылдыѕ ажар кґркi. Аѕдасаѕ – аќыл деген ќымбат нјрсе. Оны ўры алып кете алмайды, отќа жанып, суєа аќпайды..”,- деген астарлы ўєымдары арќылы ўлттыќ тјлiм-тјрбие тамырларыныѕ тереѕде жатќанын пайымдайды [63,12]. Єўлама данышпандыєыныѕ ерекшелігі – халыќтыѕ ыќылым заманнан ќалыптасып келген рухани-мјдени мўраларын саќтау мен ќастерлеудіѕ бірден-бір жолы – ол дїниелердіѕ ўрпаќ санасына жїйелі тїрде сіѕірудіѕ тјсілін іздестіру јрекеті болды.

Мўсылман Ренессансыныѕ кґш басында жїрген ірі тўлєалардыѕ бірі Ќожа Ахмет Йассауи еді. А.Йассауи ґз заманында мўсылман философиясыныѕ адамгершілік ќўндылыќтарын јлемдік деѕгейге кґтере білді. Йассауи јлемін танушы єалымдардыѕ пікірінше, єўлама єаќлияттары ґзініѕ философиялыќ ќўндылыєымен єана емес, сонымен ќатар ґзініѕ далалыќ данышпандыќ ґрнегімен ерекшеленеді. Єўлама єибратын зерттеуші М.Жармўхамедўлы Йассауи таєылымдары жґнінде былай дейді: “..Аќын ґзініѕ “Диуани хикметінде” жазєан алєы сґзінде жалпы мўсылман дінініѕ негізгі ќаєида-шарттарын, парыз-ќарыздарын байыппен баяндайды. Мўндаєы ой-тўжырымдары сегіз жїйеден тўрады. Олары: Тјубашылдыќ, Єибадатшылдыќ, Махаббат, Сабырлыќ, Шїкірлік, Ризашылдыќ, Заћидшілдік (аныќтыќ), Єаріптік. “Диуани хикмет” бастан-аяќ аќыл-ґсиет, їлгі-ґнеге айтуєа ќўрылєан. Дін ќаєидалары мен жалпы адамгершілік, мейірім-шапаєат, бауырмалдыќ мјселелерініѕ туєан јдебиетімізде кеѕ ќанат жаюына оныѕ јсер-ыќпалыныѕ мол болєаны даусыз..” [122,12-13].

А.Йассауи ґз ґсиетін шын мјнінде шјкірттерге аманат ќылу дјстїрін ўстанады. Аталмыш ќаєидалардыѕ жоєарыда айтып кеткендей адамныѕ танымдыќ ќабілеттерініѕ жас ерекшеліктеріне негізделе отырып баяндалєаны байќалады. Жыр басын софы-данышпан:

“..Бісіміллј деп баян еттім хикмет айтып,

Шјкірттерге дїр мен гаућар шаштым міне.

Жанды жалдап, ќайєы шегіп, ќандар жўтып,

Мен “Дјптер сјни” сґзін аштым міне

Їмбет болсаѕ, єаріптерге жаќын болєыл,

Аят, хадис айтќандарєа ќўлаќ салєыл

Ырзыќ берсе, таєдырєа ќанаєат ќылєыл

Єаріптердіѕ жайын ўєып келдім міне..”,- деп алєысґзін адамгершілік ќўндылыќтардан бастаса [122,17], јрі ќарай:

“..Тоєыз ай, тоєыз кїнде жерге тїстім

Тоєыз саєат тўра алмадым, кґкке ўштым

Єаршы-кїрсі баспалдаєын барып ќўштым,

Бір жасымда аруаќ маєан їлес берді

Екі жаста пайєамбарлар келіп кґрді,

Їш жасымда шілтен келіп халім білді,

Сол себептен алпыс їште кірдім жерге..”,- деп, адам жасыныѕ онтогенездік даму заѕдылыќтарын баяндай отырып, єибраты мол аталы наќылдар маржанын ўсынады [122,22].

Аталєан єўламалар єўмырнамасымен таєдырлас болєан Ж.Баласаєўни, М.Ќашќари, Ќайќауыс ћјм А.Йассауи таєылымдарында ўрпаќ тјрбиесіне деген ўстаздыќ сезімніѕ, даналыќ ойдыѕ їндестігі байќалады. Ж.Баласаєўни ўрпаќ тјрбиесі жґніндегі єибратын гуманистік ћјм этикалыќ тўрєыда кемелдендіру жїйесін ўсынса, М.Ќашќари халыќтыѕ ќайталанбас танымдыќ-тјлімдік дјстїрлердіѕ саќталуы мен ќастерленуініѕ кепілі – этномјдени мўраларды (тіл, јдебиет, салт-сана, ўлттыќ дјстїрлер) ўлттыќ дїниетаным ќўндылыќтарымен ўштастыру деп таныса, Ќайќауыс ўлттыќ тјлім-тјрбиеніѕ негізгі ќаєидасы - табиєат пен ќоєам байланысы ћјм жаратылыс заѕдылыќтары негізінде ата дјстїрі мен ўрпаќ сабаќтастыєы байланысы дейді. Ал, А.Йассауи адамгершілік, кісілік ћјм имандылыќ ќасиеттер адамды тјрбиелеудіѕ алтын діѕгегі деген тјлімдік-танымдыќ идеяларды алєа тартады.

Мўсылман ћјм араб-тїркі єўламаларыныѕ таєылымдыќ дјстїрлері Ќазаќ хандыєы дјуірінде єўмыр кешкен аќын-жыраулар толєауларында дјстїрлі жалєасын тапты.

Асанќайєыдан бастап Абайєа дейінгі алып таєылым кеѕістігіндегі ќазаќ єўламаларыныѕ тјлімдік идеялары – ќазаќи ќанымыз бен ўлттыќ намысымызєа сіѕген мјѕгілік рухани ќўндылыќтар ошаєы болып ќала бермек. Оєан Асанќайєыныѕ, Ќазтуєанныѕ, Мўхамед Ќайдардыѕ, Ќыдырєалидыѕ, Ґ.Тілеуќабылўлыныѕ, Шалкиіздіѕ, Доспамбеттіѕ, Јбілєазыныѕ, Жиембеттіѕ, Аќтамбердініѕ, Бўхардыѕ, Тґле бидіѕ, Ќазыбек бидіѕ, Јйтекеніѕ, Їмбетейдіѕ, Дулаттыѕ, Шоќанныѕ, Ыбырайдыѕ, Ќўрманєазыныѕ, Абайдыѕ жјне басќа ќазаќ даласыныѕ данышпандарыныѕ ќосќан їлестері ґлшеусіз. Олардыѕ артына ќалдырєан ўрпаќ тјрбиесі жґніндегі даналыќ єибраттарын жеке-жеке талдау, орны бґлек абыройлы іс екені аныќ. Сґз саптау барысында біздер аталєан зиялылардыѕ јрќайсысына тоќталудыѕ мїмкін еместігін ескере отырып, жекелеген тўлєалардыѕ тјлім-тјрбиелік ґнегесі жґнінде тоќталып ґтуді жґн санадыќ.

Ш.Ујлиханов “дала данышпаны (философы)” деп атаєан Асанќайєы бабамыздыѕ ўрпаєына ќалдырєан таєылымдыќ мўралары ўшан-теѕіз. Ќазаќ хандыєы дјуіріндегі ўлттыќ педагогиканыѕ дамуы мен ќалыптасуын зерттеген Т.М. Јлсатовтыѕ [123] еѕбегінде, данышпан бабамыздыѕ Ќазаќ хандыєыныѕ негізін салушы Керей мен Жјнібек сўлтандарєа аќыл-кеѕес берген абыз тўлєа ћјм рухани ўстаз ретінде танылєаны жайында баяндалады.

Дала абызы Асанќайєыныѕ:

”..Арєымаќќа мiндiм деп, артќы топтан адаспа

Артыќ їшiн айтысып, достарыѕмен таласпа

Єылымым жўрттан асты деп, кеѕессiз сґз бастама

Жеѕемiн деп бiреудi, ґтiрiк сґзбен ќостама..”,- деген, ґсиеттерi ўлттыќ менталитетiмiзге тјн моральдiк-эткалыќ алєышарттар ќаєидасы десе болады [64,25]. Асанќайєыныѕ:

“.. Таза мінсіз асыл тас – су тїбінде жатады

Таза мінсіз асыл сґз – ой тїбінде жатады

Жел толќытса асыл тас – су бетіне шыєады

Ой толќытса асыл сґз – шер тарќатса шыєады..”,- деген, ой јфсаналарында табиєат, адам жјне кеѕістік дїниелері орын алады [64,23]. Мўндаєы шартты тїрде ќабылдап отырєан асыл тас – табиєат ортасы, асыл сґз – адамзат парасаты, жел мен ой толќыны – тылсым кеѕістіктіѕ таѕєажайып ќўпиясы болса керек. Абыз бабамыз аталмыш ой маржандарын ўрпаќ санасына жўмбаќ зерде жїйесі арќылы жеткізуді маќсўт еткені байќалады.

Ўлттыќ тјлiм-тјрбие жґнiнде Абай, Ыбырай жјне Шоќан мўраларыныѕ шоќтыєы биiк. Оларды рухани ўстазы санаєан А.Байтўрсынов, Шјкјрім, М.Жўмабаев, Ж.Аймауытов, Н.Ќўлжанова, С.Кґбеев, Ш.Јлжанов жјне басќа ќазаќ зиялы ќауым ґкілдері ўрпаќ тјрбиесі жґнінде аз еѕбек жазєан жоќ. Ќазаќ зиялыларыныѕ педагогикалыќ таєылымдары жґнiнде єылыми-јдеби еѕбектер жазып, зерттеулер жїргiзген Шаймерденова Г, Кґбесов А, Жўматаева Ш, Ыбыраева К.Ж, Ќўдиярова А.М, Бўланова Ф.З, Кґшенова Р.Н, Ќўламбаева К.К, Кїлшiмбаева Б.С, Јбiлєазиева К.Т, Базарєалиев Є.Б, Ыбырайымжанов Ќ.Т, Мiрјлиева А.Ж жјне басќа єалымдардыѕ еѕбектерiн атап ґтуге болады.

Єылыми-педагогикалыќ зерттеу жўмыстары барысында, јрбір зерттеуші єалым Ыбырай мен Абай таєылымдарына соќпай кете алмайтыны шындыќ. Бўл єылыми їрдіс кейінгі жылдары дјстїрге айналып барады.

Ўлы аєартушы, ќаћарман-ќайраткер Ы.Алтынсаринніѕ педагогикалыќ мўраларынсыз - ќазаќ этнопедагогикасыныѕ ќалыптасу кезеѕдерін елестету мїмкін емес. Ыбырай таєылымы жґнінде профессор С.Ќалиев ґз еѕбегінде былай деп жазды: “..Ы.Алтынсаринніѕ педагогикалыќ кґзќарасынан да бїкілјлемдік тјлім-тјрбиеніѕ алтын діѕгегі гуманистік кґзќарас, яєни шјкіртке жылы жїректі болу, мўєалім мен оќушы арасындаєы ынтымаќтастыќ принциптерініѕ кґрініс тапќанын байќаймыз. Ы.Алтынсаринніѕ демократиялыќ-аєартушылыќ баєыты оныѕ педагогикалыќ кґзќарасыныѕ їш бірдей саласынан кґрініс тапты.

Біріншіден, бїкіл ґмір жолын мектеп ашуєа, ќазаќ балаларын оќуєа тартуєа, дїние єылымдарын їйретуге жјне соєан оќу ќўралдарын жазып шыєаруєа арнаса, екіншіден, ґнегелі ўстаз-тјлімгер даярлауєа, оларєа кїнделікті єылыми-јдістемелік басшылыќ жасауєа кґѕіл бґлді.

Їшіншіден, шыєармаларында ќазаќ халќыныѕ ХІХ єасырдаєы ќоєамдыќ ґмірінде болєан саяси-јлеуметтік мјселелерді жан-жаќты ќамтып жазуєа жўмсады. Ол кез келген шыєармаларында шјкірттерді адал, шыншыл, еѕбек сїйгіш, ґнегелі, ґнерлі азамат болуєа, зиянды іс-јрекеттен, ўрлыќ-зорлыќ, жатып ішер жалќаулыќ сияќты жаман јдет, жат мінезден бойын аулаќ ўстауєа шаќырды..” [108,172-173].

Жоєарыда айтып ґткендей Ы.Алтынсаринніѕ ќазаќ баласыныѕ болашаєы їшін бойындаєы бар кїш-жігерін арнаєанын кґреміз. Ы.Алтынсарин аєартушы-єалым, педагог болумен ќатар тарихшы-этнограф єалым ретінде танылды. Атап айтсаќ, оныѕ 1870 жылы “Записки Оренбургского отдела Императорского русского географического общества” атты журналдаєы “Очерк обычаев при сватовстве и свадьбе у киргизов Оренбургского ведомства” [124,13-25] деген еѕбегімен таныса келе, Алтынсаринныѕ ќазаќ халќыныѕ тарихын, мјдениетін жјне салт-дјстїрлері мен јдет-єўрыптарын жете білетін адам екенін байќаймыз. Ы.Алтынсаринніѕ ґзініѕ ґмірі мен ќызметі кезіндегі орыс-ќазаќ мектептерін ашу жўмыстарында, ќазаќ алфавитін орыс јріптері мен алфавитті нўсќасында жасау кезінде жјне басќа да ќоєамдыќ ќатынастардаєы творчестволыќ істермен айналысуда ґз ўлтыныѕ тарихын, мјдениетін, јдет-єўрпы мен салт-дјстїрін ґте жоєары баєалап, оныѕ оќу-тјрбие жўмыстарында іске асыру идеяларын алдына маќсат етіп ќойєанын оныѕ еѕбектерінен, практикалыќ істерінен кґреміз. Ыбырайдыѕ ґз ортасындаєы їлкен ќарама-ќайшылыќтаєы шиеленістерге тґтеп бере отырып, ґз идеясын єылыми тўрєыда батыл ўсына білген жјне нјтиже шыєарєан жеѕістері – ќазіргі жас єалым-педагогтарєа теѕдесі жоќ зор педагогикалыќ їлгі бола бермек.

Ыбырайдыѕ орыс-ќазаќ мектептеріне арнап ќазаќтыѕ ўлттыќ бай мўраларын орыс тіліне аудару арќылы ќазаќтыѕ халыќ педагогикасын басќа ўлт ґкілдеріне білдірудегі іс-јрекетініѕ нјтижесі деп ќарауєа тура келеді.

ХХ єасырдаєы јлемдегі ґркениетке - ўлы Абай мўралары философиялыќ ойлар мен танымдыќ-таєылымдыќ єибратттар ќазынасын басќа ќырынан кґрсетті. Ќазаќтыѕ ўлттыќ таным мен таєылым тарихнамасын Абайєа дейінгі кезеѕ жјне Абайдан кейінгі кезеѕ деп атауымызєа болады.

Абайдыѕ данышпандыќ дјстїрлерініѕ философиялыќ, тіл єылымы, јдебиеттану, мјдениеттану, этномузыка, этика жјне басќа ўлттыќ дїниетанымымыздыѕ ерекшелігін айќындайтын ауќымды зерде жїйесімен байланысты екені жјне оныѕ єылыми зерттеу жўмыстарына арќау болып отырєаны шындыќ. Философ Ј.Нысанбаев: “..Абайдыѕ рухани, даналыќ мўрасы тереѕ маєыналы философиялыќ идеяларєа толы: ол кїллі Шыєыста философияныѕ негізгі мјні болып табылатын (жетілген адамды) ґзекті жјне басты проблема етіп ќарастырып, соєан айырыќша кґѕіл бґледі, адамгершілік туралы ілімді дамыта отырып, адамды адамгершілік, кісілік тўрєысынан жетілдіру принциптерін ашып, ўлттыќ эстетика мјселелерін алєа тартады, адамныѕ шексіз танымдыќ мїмкіндіктерін байќап, надандыќпен кїресін баєалап, білім мен єылымныѕ јлеуметтік ґміріндегі рґлін аныќтап, адамтануды жїйелі ќарастырады..”,- дейді [126,7].

Абай ўлттыќ тјрбие мјселесіне арнайы тоќталмаса да, ќазаќи тјлім-тјрбие дїниесініѕ ерекшеліктерін ґзініѕ жыр жолдары мен ќара сґздері арќылы шебер жеткізе білген. Єўлама жырындаєы:

“… Бес нјрседен ќашыќ бол

Бес нјрсеге асыќ бол,

Адам болам десеѕіз.

Тілеуіѕ, ґміріѕ алдыѕда,

Оєан ќайєы жесеѕіз.

Ґсек, ґтірік, маќтаншаќ,

Еріншек, бекер мал шашпаќ –

Бес дўшпаныѕ білсеѕіз,

Талап, еѕбек, тереѕ ой,

Ќанаєат, раќым, ойлап ќой –

Бес асыл іс, кґнсеѕіз…

Єалым болмай немене,

Балалыќты ќисаѕыз ?

Болмасаѕ да ўќсап баќ,

Бір єалымды кґрсеѕіз..”,- деп, жыр абызы адамныѕ бойындаєы мінез-ќўлыќ пен ўлттыќ ерекшеліктерге ґмір ћјм тўрмыс заѕдылыќтарымен байланыстыра отырып тјлімдік сипаттама береді [127,187].

Абайдыѕ ќара сґздері – ўлттыќ дїниетаным жїйесініѕ негізін ќалады. Ондаєы таным мўхитыныѕ тереѕ маржандарынан нјр алєан дїние жаратылысыныѕ ќайшылыќтарын тануєа баєытталєан психологиялыќ-педагогикалыќ ой толєаныстарын кґреміз. Мјселен, єўламаныѕ отыз бірінші сґзіндегі : “..Естіген нјрсені ўмытпастыќќа тґрт тїрлі себеп бар: јуелі – кґкірегі байлаулы берік болмаќ керек; екіншісі – сол нјрсені естігенде, я кґргенде єибрјтлану керек, кґѕілденіп, тўншыєып, ынтамен ўєу керек; їшіншісі – сол нјрсені ішінен бірнеше уаќыт ќайтарып ойланып, кґѕілге бекіту керек; тґртіншісі – ой кеселді нјрселерден ќашыќ болу керек. Бўл тґрт нјрсе – кїллі аќыл мен єылымды тоздыратўєын нјрселер..”,- деп, философиялыќ, педагогикалыќ, психологиялыќ ой тўжырымын жасап, таным теориясыныѕ негізін ќалап тўр [127,195].

Ўлттыќ тјрбие атауын алєаш јдеби-педагогикалыќ оќулыќтарєа енгiзген Маєжан Жўмабаев болды. Ол ґзiнiѕ “Пидагогика (баланы тјрбия ќылу жолдары)” атты еѕбегiнде: “..Јрбiр тјрбияшыныѕ ќолданатын жолы – ўлт тјрбиясы. …јрбiр ўлттыѕ бала тјрбия ќылу туралы ескiден келе жатќан жеке-жеке жолы бар. Ўлт тјрбиясы баяєыдан берi сыналып, кґп буын ќолданып келе жатќан таќтаќ жол болєандыќтан, јрбiр тјрбияшы сґз жоќ, ўлт тјрбиясымен таныс болуєа тиiстi...”,- дегенді айтады [59,8].

Бўл жерде Маєжанныѕ халыќ педагогикасыныѕ халыќтыѕ тарихы мен мјдениетiмен бiрге ќалыптасып келе жатќан ауќымды дїние екенiн растай отырып, оныѕ заманныѕ ќай кезеѕiнде болмасын ўрпаќ тјрбиесiнiѕ еѕ негiзгi ќўралы болып ќалатынын тўжырымдаєан.

Кеѕес їкіметі тўсында Ќазаќстанда ќазаќтыѕ ўлттыќ тјрбиесi жґнiнде арнайы єылыми еѕбек жазуєа мемлекет тарапынан мїмкіндік болмаєаны белгiлi. Оєан кеѕес їкіметі заманында жїргізілген зерттеу жўмыстарын талдау барысында кґз жеткіздік. Халыќ педагогикасы, немесе ўлттыќ тјрбие мјселесі арнайы єылыми-зерттеу немесе пјн оќулыєы ретінде ќарастырылмай, негізінен єылыми маќала, тезис, ќосымша маєлўматтар негізінде М.Жўмабаев [59], Т.Тјжібаев [67], М.Єабдуллин [66], Б.Момышўлы [88], Б.Адамбаев [129], Х.Арєынбаев[130], М.Јлімбаев [81], С.Сауытбеков [79] т.б еѕбектерде кґрініс тапќан.

Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ тарихын зерттеуші С.Ќалиев, аталмыш єылым саласыныѕ ќалыптасу кезеѕдерін їш кезеѕге бґліп ќарастырады:

1. Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ туу кезеѕі (ХІХ єасырдыѕ екінші жартысы). Оєан автор Ш.Ујлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Ќўнанбаев жјне орыс-батыс єалымдары П.С.Паллас, Э.С.Вульфсон, А.Вамбери, А.Левшин, А.Янушкевич, Н.Г.Потанин, Н.Л.Зеланд, В.В.Радлов еѕбектерін жатќызады.

2. Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ ќалыптасу кезеѕі (1920-1930 жылдар). Оєан автор С.Торайєыров, Ј.Диваев, А.Байтўрсынов, Ш.Ќўдайбердиев, М.Дулатов, М.Жўмабаев, Ж.Аймауытов, Х.Досмўхамедов, Н.Ќўлжанова, М.Јуезов, С.Сейфуллин еѕбектерін жатќызады.

3. Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ даму кезеѕі (1970-1995 жылдар). Оєан автор М.Єабдуллин, Б.Момышўлы, Б.Адамбаев, Ш.Ахметов, М.Јлімбаев, Ќ.Жарыќбаев, С.Ќалиев, Ј.Табылдиев, С.Ўзаќбаева, М.Балтабаев, Ќ.Бґлеев, З.Ахметова, М.Ќўрсабаев, М.Смайылова, М.Оразаев, К.Ќожахметова еѕбектерін жатќызады [70,70]

Єалымныѕ ќазаќ этнопедагогикасыныѕ даму кезеѕдерінде, аталмыш дїниеніѕ єылым саласына айналуына зор їлес ќосќан адамдардыѕ еѕбектерін кґрсетуі, біздіѕ кґтеріп отырєан мјселелеріміздіѕ бір маќсаттылыєы мен маѕыздылыєын дјлелдейді.

М.Єабдуллин “Ата-аналарєа тјрбие туралы кеѕес” (1966) деген еѕбегiнде: “..Ќазаќ халќыныѕ ґмiрiнен орын алєан тјрбиенiѕ тарихын жан-жаќты тїрде ќарастыру ґз алдына зерттелетiн мјселе. Бiздiѕ маќсатымыз – революцияєа дейiнгi ќазаќ арасында жас ўрпаќты еѕбек пен ерлiкке тјрбиелеуде халыќтыѕ ненi арман еткенiн жјне баланы жастайынан тјрбиелегенде ґсе келе кiм болуын кґздегенiн шолып ґту.

Мўндай шолудыѕ керек болып отырєан себебi, бiрiншiден, халыќтыѕ бала тјрбиелеудегi ґткен кездегi арман-маќсаттарымен танысу, екiншiден, оларды бїгiнгi кїннiѕ тiлек-мiндеттерiмен салыстыру едi..”,- деп, наќтылай келе этнопедагогика туралы маѕызды ой-пiкiрiн бiлдiредi. [66,74]

Профессор Тґлеген Тјжiбаев: “..Ќазаќтыѕ мјдени ґмiрiнде фокльклор, музыка, ќол ґнерi жјне халыќтыѕ тјрбиелiк дјстїрлерi басты рґл атќарєан. Халыќтыѕ сан єасырлыќ тјжiрибесiн, ойы мен мўѕ-мўќтажын бiлдiретiн маќалдар мен мјтелдерде ќазаќтыѕ халыќтыќ педагогикасы кґп жинаќталєан..”,-деп, халыќ педагогикасыныѕ негiздерiн тереѕ зерттеу барысында маќал-мјтелдердiѕ жас ўрпаќќа ўлттыќ тјрбие берудегi маѕыздылыєына жете тоќталып ґтедi. [67,144].

Халыќ ќаћарманы Бауыржан Момышўлыныѕ “Ўшќан ўя” кітабын (1975) ќазаќ халыќ педагогикасыныѕ јліппесі деп айтуымызєа болады. Автор ґзініѕ балалыќ шаќтан бастап есейген шаєына дейінгі єўмырнамасындаєы тјлім-тјрбиелік дїниелерді ќазаќи тўрмыс ерекшеліктерімен байланыстыра отырып суреттейді.

Оныѕ: “..Јкем маєан ата-тегіміздіѕ аты-жґнін їйретуші еді.

- Кімніѕ баласысыѕ ? – деп сўрайтын ол

- Мен Момыштыѕ ўлымын.

- Момыш кімніѕ баласы ?

- Момыш – Имаштыѕ баласы.

Осылайша жеті атаєа дейін жетелеп отырып санатады. Ал келген ќонаќ еѕ алдымен атымды сўрайтын. Сонан соѕ меніѕ жеті ата жґніндегі білімімді тексеретін. Ел танудыѕ басы еѕ алдымен осылай басталатынын ол кезде кім білген. Јжем малдыѕ тілін ўєуды їйретуші еді. Ќозы маѕырайды, бўзау мґѕірейді, бота мґлдіреп аѕсайды, ќодыќ аќырады.. Јкем маєан жастайымнан ќазаќша жыл ќайыруды, кїн мен ай аттарын, жыл аттарын жаттатты”,- деген сґздерінде тереѕ тјрбиелік мјн жатыр [88,18].

Ўлттыќ тјрбиеніѕ сол жылдары ќоєамдыќ сипат алмаса да, јулет, отбасы, туыстыќ ќарым-ќатынас жјне халыќ мейрамдарында азды-кґпті тјрбиелік рґл атќарып келгенін Б.Момышўлы ґз јѕгімесінде былай деп суреттейді: “..Кейде меніѕ ґнеге алєан, тјлім їйренген, дјріс оќыєан ўстаздарымды еске тїсіріп ойєа бататыным бар. Ґйткені есейе келе кґрген кґп ўстаздарым талай-талай таєылымдарєа бой ўрєызєанымен, солардыѕ бірде-бірі наќ ґзімніѕ јжемдей, јке-шешем мен ауылдыѕ ќадірлі аќсаќалдарындай ґсиет айдынына жїздіре алєан жоќ.. Ґмір шындыєыныѕ ґзі аќиќатќа бас ўрары даусыз. Дїние тарихы, жаратылыс шежіресі, жан-жануар болмысы жайлы алєашќы јѕгімені јжемнен естігенімді, адамзат ќауымыныѕ ќалыптасуы туралы тўѕєыш маєлўматты јжемнен алєанымды ќалай єана ўмытармын.. Иј, јлемніѕ пайда болуы, тіршілік дамуы, адамзаттыѕ шыєуы, ґмір жайлы, шынайы сезім мен азаматтыќ тўрєысындаєы жан баурайтын аѕыздарды айтќан; неніѕ жаќсы, не жаман екенін, нені сїйіп неден аулаќ жїруді їйреткен; ар заѕыныѕ, јдеттіѕ жинаєынан алєашќы тарауларды таныстырєан да еѕ алдымен ата-ана, аєайын-туєан еді..”,- дейді [88,20].

Аталєан еѕбектер арќылы біз ўлттыќ тјрбиеніѕ ќарапайым баланы санауєа, жаттауєа, оќуєа, есептеуге, есте саќтауєа, їйренуге ќажетті ыќпал ету ќўралы ретінде јулет дјстїрі мен тўрмыстыќ ќарым-ќатынаста ќызмет етіп келгеніне кґз жеткіздік.

М.Єабдуллин еѕбектерінен халыќтыѕ ўрпаќ тјрбиелеу барысында, наќты бір маќсаттарєа сїйенудіѕ ќажет еткен, Т.Тјжібаевтыѕ халыќ ауыз јдебиеті мўраларыныѕ ўлттыќ тјрбиеніѕ ерекшелігін байќататынын, ал Б.Момышўлыныѕ отбасы дјстїрініѕ атќарєан педагогикалыќ ќызметініѕ зор екендігін байќаймыз .

Јр халыќтыѕ ўлттыќ тјлім-тјрбиелік ерекшеліктері жґнінде Г.С.Виноградов (1926) [136], А.Ф.Хинтибидзэ (1951) [135] єылыми еѕбектер жазды. 1956 жылы жарыќќа шыќќан академик Г.Н.Волковтыѕ “Чуваш халќыныѕ этнопедагогикасы” атты еѕбегi ТМД мемлекеттері кеѕістігінде этнопедагогика єылымыныѕ кґптеген єалымдардыѕ зерттеу объектісіне айналуына себеп болды[65]. Бўл орайда А.К.Алиевтыѕ (Јзербайжан,1968) [131], Я.И.Ханбиковтыѕ (Татарстан, 1967) [134], З.Миртурсуновтыѕ (Ґзбекстан, 1973) [133], А.Ш.Гашимовтыѕ (Азербайжан, 1970) [137], Ю.А.Рудь (1980) [143], З.П.Васильцованыѕ (Украина, 1983) [138], Е.Л.Христованыѕ (1988) [139], К.Пирлиевтіѕ (Тїрікменстан, 1991) [132], А.Э.Измайловтыѕ (Ќырєызстан, 1991) [140] жјне басќа єалымдардыѕ еѕбектерін атап ґткен жґн.

Ќазаќстанда халыќ педагогикасына ќатысты тўѕєыш зерттеулерге А.Х.Мўќамбаева (1973), И.Оршыбеков (1974) жјне Ќ.Б.Жарыќбаевтыѕ (1982) жјне Ќ. Сейсембаевтыѕ (1987) еѕбектері жатады. А.Х.Мўќамбаева ґзініѕ “Национальные обычаи и традиции казахского народа и их влияние на воспитание детей и молодежи” [104] деген еѕбегінде ќазаќ халќыныѕ тјлім-тјрбиелік дјстїрлері жјне оныѕ тарихы жґнінде мјселе кґтереді.

А.Мўхамбаеваныѕ ойынша жас ўрпаќќа халыќтыѕ сан єасырлар бойы жинаќталып келген салт-дјстїрлері негізінде тјрбие беру – алдымен салт-дјстїрлер мен јдет-єўрыптардыѕ халыќ тўрмысындаєы пайда болу генезисін аныќтап алудан бастау керек дейді. Ол дїниелерді зерттеу мен талдау – таќырыптыѕ јлеуметтік алєышарттарын айќындауєа негіз болмаќ. Јлеуметтік алєышарттардыѕ – ќоєамдыќ ќўбылыс екені жґніндегі этнограф єалымдардыѕ теориялыќ еѕбектеріне сїйенген автор - ґз ретінде ќазаќ халќыныѕ салт-дјстїрлерініѕ ќоршаєан орта мен тўрмыс-тауќіметтіѕ жаєдаяттарына байланысты ґзіндік табиєи ерекшеліктерін реттеудіѕ ќажеттілігін баяндайды.

Зерттеуде ќазаќ халќыныѕ ата-бабасыныѕ жинаќтаєан тјжірибелері негізінде жас ўрпаќќа жан-жаќты тјлім-тјрбие беруде адамныѕ жас ерекшеліктері мен танымдыќ мїмкіндіктеріне аса назар аударєаны, нјтижесінде тјрбие јрекеттерініѕ тўрмыста, јулет пен отбасы салтында арнайы білім ќаєидаларын игеру мен ќолдану негізіндегі ќарапайым педагогикалыќ тјжірибелердіѕ ќалыптасќаны дјлелді тўрєыда айтылады. Автор халыќ тўрмысында ўлттыќ тјрбиеніѕ жалпыєа ортаќ ерекшелігін ескеру керектігін баса айтып, ўлттыќ дїниетаным ќаєидасынан туындаєан “адамныѕ шыр етіп бўл дїниеге келгеннен бастап, зарлап о дїниеге кеткенге дейінгі єўмырнамасыныѕ тјрбие бесігінде тербеліп ґтеді” деген танымдыќ-таєлымдыќ ўєымдармен ґз ойын ўштастырады.

И.Оршыбеков ґзініѕ “Халыќ ауызекі поэтикалыќ шыєармашылыєындаєы адамгершілік тјрбиесініѕ идеялары” [144] атты диссертациялыќ еѕбегінде халыќ ауыз јдебиеті мўралары негізінде оќушыларєа адамгершілік тјрбие берудіѕ кейбір ґзекті мјселелерін зерттейді. Автор адамгершілік тјрбиесініѕ халыќ педагогикасыныѕ їлкен саласы болып табылатын маќал-мјтелдер мен этномузыкалыќ мўралар арќылы мектептегі оќу-тјрбие жўмыстарында факультативтік дјрістердіѕ ќосымша материал ретінде ґткізу жґнінде јдістемелік кеѕестер береді.

Ќ.Сейсембаев “Отбасы тјрбиесінде балаларды мектепке даярлаудаєы ќазаќ халыќ педагогикасы” [145] атты еѕбегінде халыќ педагогикасыныѕ негізгі компоненттерініѕ бірі отбасы тјрбиесі екенін атап кґрсетеді. Оныѕ ойынша халыќ педагогикасыныѕ ќалыптасу тарихын зерттеу барысында, ќай кезеѕдерде болмасын јр халыќ кїнделікті тўрмыста жас ўрпаќќа эмпирикалыќ білім мен тјрбие беруде отбасылыќ дјстїрлерге сїйенген. Сондыќтан отбасы дјстїрлері негізінде арнайы јдістемелік нўсќаулар мен дјріс беру сабаќ жоспарларын ќўрудыѕ їлгілерін ўсынады.

И.Оршыбеков жјне Ќ.Сейсембаев халыќ педагогикасы мўраларыныѕ ўрпаќ тјрбиелеу барысында атќаратын ќызметініѕ зор екенін атай келе, ўлттыќ тјлім-тјрбие жайында јдістемелік нўсќаулар берудіѕ орнына, жалпылама шолу жасап, ќысќаша аныќтамалар берумен шектелгенін байќадыќ.

Ўлы дала єўламаларыныѕ педагогикалыќ ой-пікірлерін жинаќтап, олардыѕ тјлім-тјрбиелік ћјм діни-рухани мўралары жґнінде республикамызда тўѕєыш рет кґлемді єылыми зертттеу жїргізген Ќ.Жарыќбаев болды. Ќ.Жарыќбаев ґзініѕ єылыми зерттеулерініѕ нјтижесінде ўлттыќ педагогика тарихыныѕ дамуына ќомаќты їлес ќосты. [69] Еѕбекте тўѕєыш рет шыєыстанушы, јдебиеттанушы жјне этнолингвистика мен елтанушы єалымдардыѕ еѕбектері негізінде ќазаќ топыраєында єўмыр кешкен кґнетїркі єўламалары: Йоллыќ тегін, Кїлтегін, Мойыншор, Білге ќаєан, Тоныкґк, Онгин, Сїдже, Ќўлышора жјне басќа данышпандардыѕ таєылымдыќ ґсиеттері баяндалады.

Єалым орта єасырларда мўсылман Ренессансыныѕ ґркендеуіне їлес ќосќан алып тўлєалар: Јбунасыр Јл Фараби, Ж.Баласаєўн, М.Ќашќари, А.Йассауи жјне А.Йїгінеки єибраттары жайында сґз етіп, аталмыш данышпандар таєылымдары жґнінде арнайы дјріс курсын ґткізу жґнінде јдістемелік нўсќаулар ўсынады.

Ќ.Жарыќбаевтыѕ ќазаќ этнопедагогикасы тарихын жїйелі тўрєыда зерттеуге арналєан еѕбектері С.Ќ.Ќалиевтіѕ зерттеу жўмыстарында кґрініс тапты. С.Ќалиев ґзініѕ “Халыќ педагогикасыныѕ ауыз јдебиетіндегі кґрінісі” (1986) атты еѕбегінде Ќ.Жарыќбаевтыѕ зерттеулерін одан ары дамыта тїсіп, ќазан тґѕкерісіне дейінгі ќазаќ аќын-жыраулар поэзиясындаєы тјлімдік идеялар жґнінде толыќ маєлўматтар береді [46]. С.Ќалиев ќазаќ этнопедагогикасы тарихындаєы “Алтын єасыр кезеѕі” болып саналатын Ќазаќ хандыєы тўсында єўмыр кешкен аќын-жыраулардыѕ педагогикалыќ ой-пікірлеріне тереѕ талдау жасап, жас ўрпаќќа ўлттыќ тјрбие беруде, ата-бабалар таєылымдарын мектептегі оќу-тјрбие жўмыстарында жїйелі тўрєыда пайдаланудыѕ јдістемелерін ўсынады. Бертін келе аталмыш зерттеу материалдары – “Ќазаќ халќыныѕ салт-дјстїрлері” (1990) [187], “История обучения и воспитания казахов” (1990) [186] “Ќазаќ этнопедагогикасы жјне этнопсихологиясы курсыныѕ баєдарламасы” (1992) [185] жјне “Ќазаќтыѕ тјлімдік ой-пікір Антологиясы” (1994) [132] жјне басќа баєдарламалар мен тўжырымдамалардыѕ пайда болуына негіз болды.

1990 жылдардыѕ басынан бастап ќазаќ этнопедагогикасы зерттеу ерекшеліктеріне байланысты жеке салалар бойынша: ќазаќ этнопедагогикасыныѕ єылыми-методологиялыќ жјне теориялыќ негіздері (С.Ќ.Ќалиев, К.Ж.Ќожахметова), ќазаќ этнопедагогикасындаєы ўлттыќ тјлім-тјрбие мјселелері (Ќ.Бґлеев, К.А.Оразбекова), ќазаќ этнопедагогикасыныѕ тарихы (Ќ.Жарыќбаев, Т.Јлсатов, З.Јбілова, Ј.Табылдиев, Ш.Жўматаева), халыќ педагогикасындаєы экологиялыќ тјрбие (Н.Ќ.Сарыбеков, С.Ысќаќов, Ж.И.Жанўзаќова, Г.М.Сјбденјлиева, Ш.Ж.Арзымбетова) халыќ педагогикасындаєы эстетикалыќ тјрбие (С.Ўзаќбаева, М.Х.Балтабаев, Т.А.Ќышќашбаев), ќазаќ этнопедагогикасы материалдарын мектеп практикасына ендіру (Р.Ќ.Дїйсембінова, Т.Ј.Ќоѕыратбаева, Ј.Сјдуаќасов), ќазаќ халќыныѕ этномјдени мўралары негізінде ўлттыќ тјрбие беру (Ж.Наурызбай, Б.Е.Ќайырова) халыќ педагогикасындаєы дене тјрбиесі (Б.Тґтенаев, М.Тјнікеев, Е.Саєындыќов, Б.М.Досќараев, Т.Ж.Бекботчаев), шет елдердегі ќазаќ диаспораларындаєы ўлттыќ тјрбие мјселелері (Ќ.Ќобдабай, Ј.Ашайўлы), халыќ педагогикасы материалдары негізінде бастауыш сынып оќушыларына ўлттыќ тјрбие беру (Ш.Б.Ќўлманова, Р.К.Тґлеубекова, Ж.С.Хасанова), жоєарєы жјне арнаулы оќу орындарындаєы студент жастарєа ќазаќ этнопедагогикасы мўралары негізінде білім мен тјрбие беру мјселелері (Б.Ы.Мўќанова, М.Н.Сарыбеков, Ж.Асанов), халыќ педагогикасындаєы патриоттыќ тјрбие (С.Т.Иманбаева), халыќ педагогикасындаєы адамгершілік тјрбиесі (А.Тґлеубекова, А.Ќ.Ќисымова, Ж.Б.Сјдірмекова, А.Е.Дайрабаева) жјне басќа єалымдардыѕ зерттеулері ќазаќ этнопедагогикасыныѕ єылыми саласыныѕ кїрделілігін айќындады. Сондыќтан жоєарыда кґрсетілген халыќ педагогикасыныѕ бїгіндегі оќу-тјрбие жїйесіне ендірілуі мен ќолданылуы мјселелерін реттеуде, зерттеу жўмыстарыныѕ жекеленген ґзіндік їрдістері бойынша ќарастырылуын дўрыс деп санаймыз.

Халыќ педагогикасыныѕ негiздерiн айќындау ќазаќ этнопсихологиясыныѕ генезисiн зерделеуге баєытталєан еѕбектермен ќатар жїрдi. Сондыќтан ќазаќ этнопсихологиясыныѕ табиєатын ашуєа арналєан Сјрсембаев Н [103], Жандiлдин Н [146], Мўќанов М, Жїкеш К [147], Елiкбаев Н [148], А.Х.Кукубаева [190] жјне басќа єалымдардыѕ еѕбектерi жалпы ўлттыќ тјлiм-тјрбие мјселелерiне арналєан зерттеу жўмыстарына негiз болды деп ќорытынды жасаймыз.

Ќазаќ халќыныѕ ўлттыќ ерекшеліктерініѕ негізгі компоненттеріне жататын јдет-єўрпы мен салт-дјстїрлері жґнінде Н.Сјрсембаев зерттеу жїргізді. Н.Сјрсембаевтыѕ ойынша ўлттыѕ јдет-єўрпы мен салт-дјстїрі – талай єасырлардан бері ќалыптасќан, ўрпаќтан-ўрпаќќа жалєасып келген ґмір сїру мен тўрмыс јрекеттерініѕ ережелері болмаќ. Оныѕ ќалыптасуы – адамдар арасындаєы ќарым-ќатынас пен ґзара ынтымаќтастыќтыѕ кепілі деген. Ол јдет-єўрып жґнінде: “..јдет-єўрып тарихи даму дјуірлерінде, ўрпаќтан-ўрпаќќа жалєасып отырєан, халыќтыѕ ќоєамдыќ пікірі негізінде ќорєалатын, салыстырмалы тїрдегі адамдар ќарым-ќатынастарыныѕ, тўрмыс-тіршілігініѕ тўраќты ќоєамдыќ ережесі ..”,- деп, [103,70] ал салт-дјстїр жґнінде: “..салт-дјстїр - тарихи даму дјуірлерінде, ўрпаќтан-ўрпаќќа жалєасып отырєан, халыќтыѕ ќоєамдыќ пікірі негізінде ќорєалатын, адамдар ќарым-ќатынастарыныѕ, тўрмыс-тіршілігініѕ тўраќты ќоєамдыќ ережесі..”,- деген тўжырымдары арќылы екі атаудыѕ ерекшеліктеріне дјлелді аныќтама береді [103,70].

Этнопедагогика єылымы бїгінгі таѕда ќоєам ќажеттіліктерінен туындаєан басќа єылым саласы сияќты ґзекті мјселелердіѕ біріне айналып отыр. Оныѕ ќажеттілігі мен ґзектілігі жайлы аталмыш сала бойынша ґткізілген єылыми-практикалыќ конференция материалдары мен зерттеушілердіѕ еѕбектері дјлел. Кґптеген єалымдардыѕ Г.Н.Волковтыѕ: “…этнопедагогика - јр халыќтыѕ жас ўрпаќќа білім мен тјрбие беруде маќсаты мен міндеттері бір-бірімен тыєыз байланысќан, кґп єасырлардан бері жинаќталєан педагогикалыќ білімдері мен јдіс-тјсілдерініѕ ўлттыќ ќажеттіліктерінен туындаєан тјжірибелер жиынтыєы..”,- деген тўжырымына сїйенетіні байќалады [65,10].

Бўл жґнінде Ќ.Жарыќбаевтыѕ: “… этнопедагогика – ўлттар мен ўлыстардыѕ атадан балаєа мирас болып ќалєан, тјлім-тјрбиелік тјжірибелерініѕ: дјстїр, салт-сана, јдет-єўрып, таєы басќа ќыры мен сыры туралы єылым..”,- деген, тўжырымы да кґптеген єалымдардыѕ зерттеулерінде кґрініс табуда [69,32].

Ќ.Б.Жарыќбаев пен С.Ќалиев ќазаќ этнопедагогикасыныѕ даму тарихын їш кезеѕге бґліп ќарастырады:

1.ЇІ-ЇІІІ єасырлардаєы педагогикалыќ ой-пікірдіѕ ілкі бўлаќ-бастаулары (Орхон-Енисей жазбалары, Ќорќыт таєылымдары);

2. Ортаєасырлар заманынан бастап, Ќазаќстанныѕ Ресей ќоластына кіру процесі аяќталєанєа дейінгі демократиялыєы басым тјлімдік ой-пікір кезеѕі

3. Ўлттыќ педагогикалыќ ой-пікірдіѕ Кеѕес їкіметі жылдарындаєы дамуы [128,3].

Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ јлеуметтік ќўбылыс екенін жјне оныѕ ќоєамдыќ ќажеттіліктерден туындаєанын ескере келе єалымдар ґз ойларын былай жеткізеді: “.. Адамныѕ ґз ўрпаєын еѕбекке, кјсіпке, ґмірге икемдеп їйретуі адамзат ќоєамымен бірге жасасып келе жатќан тарихи процесс екені белгілі. Ўшы-ќиырсыз жазира дала тўрєындары ґздерініѕ їлкен тарихында жас ўрпаќќа тјрбие беруде бай тјжірибесін жинаќтап, ґзіндік салт-сана, јдет-єўрып рјсімдерін туєызды. Дала тўрєындары ґздері ґмір сїрген ортаныѕ јлеуметтік-экономикалыќ жаєдайына, мјдениеті мен тарихына орайлас жас буынєа тјлім-тјрбие берудіѕ басќа жўртта ќайталанбайтын талап-тілектерін дїниеге јкелді. Мјселен, жас ўрпаќты тјрбиелеудіѕ жалпыєа ортаќ моральдік-психологиялыќ нормасы белгіленді...” [128,4-5]. Бўдан біз халыќ педагогикасыныѕ ўлтымыздыѕ тарихи жјне мјдени ќалыптасуы кезеѕдерімен тыєыз байланыста дамып келген аса кїрделі ќоєамдыќ-јлеуметтік ќўбылыс екеніне кґз жеткіземіз. Демек, халыќ педагогикасында ўлттыќ тјрбиеніѕ де ґзіндік кґрініс табуы заѕды ќўбылыс.

Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ ґз алдына єылым саласы ретінде дамуына шет елдердегі ќазаќ диаспорасыныѕ кґрнекті ґкілі Ќобдабай Ќабдыразаќўлы зор їлес ќосты. Ол ўлттыќ тјлім-тјрбие мјселелері жґніндегі ўсыныс-тўжырымдарын “Єўрып, дјстїр жјне тјрбие” (1979) деген еѕбегінде баян етеді. Автор еѕбегі їш тарауєа (Єўрып жјне дјстїр, Халќымыздыѕ адамгершілік дјстїрі, Тјрбиелік дјстїр) бґліп ќарастырады. Ќ.Ќобдабай ўлттыќ тјрбиеніѕ іргетасы јулет тјрбиесінде жатќанын, демек соєан байланысты зерттеу жјне шыєармашылыќ жўмыстарды ўйымдастыру барысында тереѕ назар аудару керектігін атап ґтеді. Ќ.Ќобдабай јулет тјрбиесініѕ ќўндылыќтарына: отбасы ўйытќысы, беріктік, махаббат сезімі, жомарттыќ, сїйіспеншілік, сыйластыќ, кісілік, адалдыќ жјне басќа отбасы дјстїрініѕ алтын ќазыєы болатын ќасиеттерді жатќызады [73,100]. Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ ќауымныѕ јлеуметтік-психологиялыќ ерекшеліктерініѕ бірі деп санап, автор ќазаќ тјлім-тјрбиесініѕ негізгі јліппесі – халыќтыѕ бала тјрбиелеудегі тјрбиелік дјстїрлері деп аныќтама береді [73,109]. Ќ.Ќобдабай: “..јр ўрпаќтыѕ адамдарды бір-бірімен ќатар ґмір сїріп, жўмыс істеп, бірге демалып ќана ќоймай, ґндірістіѕ, ќоєамдыќ ґмірдіѕ, єылымныѕ, ґнердіѕ, тјрбиеніѕ кїрделі мјселелерін бірлесіп шешеді. Ќоєамныѕ осы тектес маѕызды јлеуметтік мїдделерін шешу їшін єасырлар бойында ќазаќ халќы адамгершіліктіѕ алуан тїрлі ќарапайым нормаларын ќалыптастырєан..”,- деп, халыќ педагогикасы жґнінде аныќтама бере келе, адам бойындаєы адамгершілік ќасиеттердіѕ, сондай-аќ моральдік ќўндылыќтардыѕ халыќ педагогикасыныѕ ќалыптастыруына ыќпал еткені жайлы мјселе кґтереді [73,83].

Автор ўжымдыќ тјрбиеніѕ халыќ педагогикасындаєы кґрінісін кґпшілік ќауымныѕ тјлім-тјрбиелік дјстїрлері деп ќарайды. Оєан достыќ ќарым-ќатынас, аќсаќалдар кеѕесі, кґрші-ќолаѕ ќарым-ќатынасы жјне той-томалаќ дјстїрлерін жатќызады. Осы орайда ўжымдыќ тјрбиеніѕ маѕыздылыєын айта келе Ќ.Ќобдабай: “..коллектив дегеніміз – ондаєан, жїздеген адамныѕ жиынтыєы. Демек коллектив – кґпшілік деген сґз. Сол кґптіѕ кїш-жігері мен аќыл-парасаты їлкен кїш. Ол бірен-саран тентекті де тезге сала алады..”,- деп, ўжымдыќ топтасу мен бірліктіѕ ќоєамдыќ ортадаєы ыќпалы жґнінде баян етеді [73,81]

С.Ќалиев негізін салєан ќазаќ этнопедагогикасыныѕ єылыми-методологиялыќ жјне теориялыќ негіздеріне арналєан зерттеу жўмыстары К.Ж.Ќожахметованыѕ еѕбектерінде кґрініс тапты. К.Ќожахметова ґзініѕ “Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика” (1998) деген еѕбегінде сол кезеѕге дейінгі ќазаќ этнопедагогикасы бойынша зерттелген еѕбектер мен авторлыќ-мемлекеттік баєдарламалар мен јдістемелік оќулыќтар жјне озыќ тјжірибелер жґнінде толыќ маєлўматтар келтіріліп, жете талдау жасады. Тґрт тараудан тўратын еѕбектіѕ бірі – ќазаќ этнопедагогикасыныѕ методологиялыќ негіздерін айќындау мјселелеріне арналєан. Онда автор С.Ќалиев атап кґрсеткендей ќазаќ халыќ педагогикасыныѕ тарихи кезеѕдері [70,70] бойынша берілген аныќтамалар бойынша жеке кґзќарасын білдіріп, ўлттыќ тјрбие мјселесіне байланысты республика кґлемінде атќарылєан єылыми еѕбектер мен педагогикалыќ жетістіктер жайына тоќталады. Атап айтќанда С.Ўзаќбаева, Р.Ќ.Дїйсембінова, Ј.Табылдиев, М.Оразаев, Ј.Сјдуаќасов, З.Ахметова, педагог-практиктер Л.С.Сырымбетова, У.Шјлекенов, О.Дјулетова еѕбектері жјне мектептегі тјрбие жўмыстарында жїргізіліп жатќан “Кјусар бўлаќ”, “Атамекен”, “Јдеп жјне жантану” баєдарламалары жґнінде айтып ґтеді.

Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ табиєатын тану К.Ќожахметованыѕ ойынша этномјдени мўралар мен аталмыш сала бойынша ќалыптасќан мјдениеттану теориясына арќа сїйенуінде болмаќ. К.Ќожахметова: “..Ќазаќ этнопедагогикасыныѕ методологиялыќ негіздерін зерттеу барысында, біздер тек ќазаќтыѕ ўлттыќ мјдениетімен шектеліп ќалмай, ол саланыѕ мјдениеттану теориясы тўрєысынан зерделеу ќажет екенін айтамыз. Ол тўжырымымыздыѕ негізі – ќазаќ этнопедагогикасыныѕ ќазаќ философиясы, этностар теориясы, этнопсихология жјне мјдениет теориясы єылымдары салаларымен тоєысќан, аталмыш єылыми пјндердіѕ фундаменталдыќ ережелері мен методологиялыќ негіздеріне сїйенген, педагогика єылымыныѕ ажырамас, біртўтас бґлігі деп ќарастыруымыз болмаќ ..”,- деген, тўжырымы арќылы біз ќазаќ этнопедагогикасыныѕ ерекшеліктері жґнінде дјлелді маєлўматтар аламыз [32,123].

Р.Ќ.Дїйсембінова ќазаќ этнопедагогикасы материалдарын тек ќана зерттеумен шектелмей, оны мектептегі оќу-тјрбие жўмыстарына кешенді тўрєыда ендірудіѕ їлгісін ўсынады. Автор ќазаќ этнопедагогикасыныѕ Ќазаќстан егемендік алєанєа дейінгі аралыќта педагогика єылымыныѕ аясынан ќаєыс ќалып отырєанын, бїгінде оныѕ ќажеттілігі жґнінде ќоєамдыќ пікір ќалыптасќанын, ал оєан аныќтама беруде К.Ќожахметова айтып кеткендей, єылыми педагогиканыѕ ажырамас бґлігі екендігі жґнінде баяндайды.

Р.Ќ.Дїйсембінованыѕ пайымдауынша кґне замандардан бері ќалыптасып келе жатќан ќазаќ даласында єўмыр кешкен єўламалар мен ойшылдардыѕ, ќазаќ аќын-жырауларыныѕ жјне ХХ єасырдыѕ басындаєы ќазаќ зиялы ќауым ґкілдерініѕ ўлттыќ педагогика жґніндегі ой-пікірлері – заманныѕ ќай кезеѕінде болмасын - ґзіндік ерекшелігі мен тјлім-тјрбиелік заѕдылыєы бар этнопедагогикалыќ мўралардыѕ ќалыптасуын ќажет етіп отырды деп санайды. Ќазаќ халыќ педагогикасыныѕ ќажеттілігін аныќтайтын алєышарттарды автор тґмендегідей рет бойынша сараптайды:

1. Оќушылардыѕ адамгершілік ќасиеттерін, ўлттыќ сана-сезімін дамыту маќсатында халыќ педагогикасы материалдарын мектеп практикасында пайдалану ќажеттігі (халыќтыѕ ауызекі-поэтикалыќ шыєармалары, ўлттыќ салт-дјстїрлер, Ќорќыт, Јл Фараби, Ж.Баласаєўн, Асанќайєы, Д.Бабатайўлы т.б. шыєармалары);

2. Ќазаќ этнопедагогикасын мектеп практикасында пайдалану ќажеттігін тікелей атап кґрсетпегенімен, оныѕ бала тјрбиесіндегі рґліне, ќўнды адамгершілік ќасиеттері мен ўлттыќ сана-сезімін ќалыптастыруы (А.Ќўнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Ујлиханов)

3. Ќазаќ зиялылары мен єалым-педагогтарыныѕ шыєармалары (М.Жўмабаев, А.Байтўрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов шыєармалары);

4. Ќазаќ этнопедагогикасы материалдарын мектептерде пайдалану туралы ќазаќ зиялыларыныѕ айтќан ой-пікірлері (Т.Тјжібаев, М.Єабдуллин, Ќ.Бержанов)

5. 1970 жылдардан бері ќарай ќазаќ этнопедагогикасыныѕ зерттелуі (А.Х.Мўќамбаева, И.Оршыбеков, т.б.) [77,47-50]

Р.Ќ.Дїйсембінованыѕ диссертациясындаєы “Ќазаќ этнопедагогикасын сыныптан тыс тјрбие јрекетіне ендіруді јдістемелік тўрєыда ќамтамасыз ету” таќырыбы мектептегі оќушылар ўжымында сыныптан тыс уаќыттарда тјрбие беру мјселелеріне арналєан. Аталмыш міндет-маќсаттарды жїзеге асыруда автор эксперименттік жўмыстыѕ нјтижесі негізінде оќушылардыѕ білімге деген ќызыєушылыќтарын арттыруда, шыєармашылыќ жўмыстарєа деген белсенділіктерін кґтеруде жјне сынып ўжымыныѕ ынтымаќтастыєын ныєайту маќсатында “Шешендік ґнер” факультативтік курсы, “Јѕгімелесу” атты педагогикалыќ-психологиялыќ диагностика жасауєа баєытталєан тренингтер, “Атамекен” баєдарламасыныѕ “Домбыра-дастан” баєыты бойынша їйірме жўмыстары мен ґнер сайыстарын ўйымдастыруєа арналєан нўсќаулары мен теориялыќ-јдістемелік тўжырымдары зерттеу жўмысыныѕ мазмўндылыєын кґрсетіп отыр [77,206-217].

Сондай-аќ ўлттыќ тјлім-тјрбие мјселелері кґрнекті єалымдар Н.Ќ.Сарыбековтыѕ еѕбегінде ќазаќтыѕ табиєатты ќорєау дјстїрлері арќылы баяндалса [71], С.А.Ўзаќбаеваныѕ зерттеулерінде эстетикалыќ тјрбие мјселелері бойынша сарапталса [72], Ж.Наурызбай зерттеулерінде халыќ педагогикасын танудыѕ негізгі тїйіні оќушыларєа этномјдени мўралар негізінде кешенді тјлім-тјрбие беру арќылы жан-жаќты зерделенеді [75]. Халыќ педагогикасыныѕ методологиялыќ негіздері С.Єаббасовтыѕ зерттеуінде кґлемді тўрєыда ќарастырылса [109], ќазаќ аќын-жыраулары мен ойшылдарыныѕ данышпандыќ дјстїрлері Т.М.Јлсатов [123] еѕбектерінде барынша ќамтылады.

Ўлттыќ тјрбие мјселелерiне арналєан Сейiт Кенжеахметовтыѕ “Жетi ќазына” [78], Сейтен Сауытбековтыѕ “Таєылым тегi” [79] жјне Мўзафар Јлiмбаевтыѕ “Халыќ єажап тјлiмгер” [81] атты еѕбектерiн атап ґткен жґн.

Академик жазушы Сјбит Мўќанов “Ўстаздардыѕ ўстазы” деп жазєан [149,9-14] балалар жазушысы, араб тiлiнiѕ бiлгiрi, белгілі жазушы Г.Бельгердіѕ ўстазы, јлiппе оќулыєы бойынша єылыми конкурстарєа ќатысып жїлде алєан, Сейтен Сауытбековтыѕ “Таєылым тегi” кiтабы оќушыларєа ўлттыќ тјрбие беруде тамаша јдiстемелiк-дидактикалыќ нўсќау болды. Кiтаптаєы тыйым сґздер, балалардыѕ мал тґлдерiн шаќыруы, жануарлар ќалай їн шыєарады атты халыќ педагогикасыныѕ ой-маржандары негiзiнде тїзiлген таќырыптар бойынша Ж.Ќасым атындаєы Кґкшетау университетiнде арнайы мультипликациялыќ фильмдер тїсiрiлiп, жинаќталєан тјжірибелер солтїстiк Ќазаќстан ґѕiрiнiѕ мектептерiнде кешендi тїрде енгiзiлуде. Оќушыларєа ўлттыќ тјрбие берудегі атќарылєан іс-шаралардыѕ єылыми-эсперименттік нјтижелері университет аясында жыл сайын ґтетін халыќаралыќ “Сейтен таєылымдары” єылыми-практикалыќ конференцияда баяндалып, іс-тјжірие алмасу барысында жетекші педагогикалыќ жетістіктердіѕ біріне айналуда [150], [151].

С.Сауытбековтыѕ “Ґртенген ґлеѕ” атты кiтабындаєы басты кейiпкер, жалынды революционер Баймаєамбет Iзтґлиннiѕ ќаћармандыќ дјстїрi негiзiнде оќушыларєа этнопатриоттыќ тјрбие берудiѕ педагогикалыќ маѕызы зор [80].

Ўлттыќ тјрбие атауын ґздерiнiѕ докторлыќ диссертацияларында Ќ.Бґлеев пен К.Оразбекова енгiзiп, ґзектi мјселе ретiнде ќарастыру ќажет екенiн дјлелдедi.

Ќ.Бґлеевтіѕ айтуынша:”.. ўлттыќ тјрбие терминiн ендiру педагогика єылымында ґз шешiмiн тапќан жоќ. Ол этнопедагогика єылымында ендiрiлуi тиiс. Ґйткенi этнопедагогика ўлттыќ тјлiм-тјрбиенi жинаќтайтын, оны ќорытындылап, жїйелейтiн теориясымен сипатталатын єылым саласы. Ўлттыќ тјрбие – жеке тўлєаныѕ ўлттыќ сана-сезiмi мен мiнез-ќўлќыныѕ, ана тiлiн, ата тарихын, тґл мјдениетiн жјне ўлттыќ салт-дјстїрiн меѕгеруi негiзiнде ќалыптасќан этнопедагогиканыѕ саласы..”,-деп, аныќталады. [58,76-329]. Єалымныѕ ойынша ўлттыќ тјлiм-тјрбиенiѕ мектептегi оќу-тјрбие жўмыстарында жїзеге асырудыѕ тиiмдiлiгi – болашаќ мўєалiмдердi, бiлiктi тјрбиешiлердi жјне олардыѕ бiлiмдерiн ќайта даярлау мен жетiлдiру жўмыстарына арналєан арнайы баєдарламалар мен наќты шараларды ќолєа алєанда артады деп топшылайды.

Ш.Беркімбаеваныѕ пайымдауынша, бїгінгі заман талаптарына сай білім жїйесініѕ реформалануы жаєдайында, осы уаќытќа дейін мектептердегі оќу-тјрбие жўмыстарына ендіріліп келе жатќан авторлыќ жјне мемлекеттік баєдарламаларды сараптай отыра, бїгінгі заман ўрпаєына жаѕаша ўлттыќ тјрбие берудіѕ жїйесі жасалу ќажеттігін алєа тартады [158,12]

К.Оразбекованыѕ пайымдауынша ўлттыќ тјрбие – болашаќ ќоєамымыздыѕ ќўрлысшыларын дайындайтын дарынды, парасатты, жоєары мјдениеттi, жан-жаќты дамыєан жеке тўлєаларды ќалыптастырудыѕ негiзi болуы шарт деп санайды. Ол: “..ўлттыќ тјрбиенiѕ тјлiмдiк негiздерi Адам атадан бастау алып, бїкiл ґмiрi-ґлеѕге, ґлеѕi-ґмiрге айналєан жыраулар арќылы жалєасын тауып, ўрпаќтан-ўрпаќќа жетiп отырды...”,-деп, ўлттыќ тјрбиенiѕ бїгiнгi таѕда ўлттыќ идеологияны ќалыптастыруда шешушi рґл атќаратынын атап ґтедi [68,28].

Байќап отырєанымыздай, ўлттыќ тјлім-тјрбие жґнінде екі єалымныѕ тїпкі маќсаттарыныѕ бір екенін кґріп отырмыз. Негізінде ўлттыќ тјрбие дїниесініѕ халыќтыѕ рухани-мјдени мўраларымен тыєыз байланыста дамып келгенін ескере отырып, єалымдар атап кеткендей єылыми педагогиканыѕ ґзекті бір саласы екендігі туралы ќоєамдыќ пікірді барынша дамыта тїсу керек деп санаймыз [6-сурет].

Жоєарыда аталєан єылыми еѕбектердi талдай жјне оєан негiздей отырып, бiз мектептегi оќушылар ўйымында ўлттыќ тјрбие ќўндылыќтарын јлемдік ґркениетті озыќ мјдениетпен кіріктіре іске асырудыѕ жолдарын ќарастыратын оќушылар ўйымыныѕ жаѕа моделі ќажет деп санаймыз. Јлемдегі јр халыќтыѕ тјлiм-тјрбиелiк мўрасыныѕ тїпнамасы – оныѕ ўлттыќ ќўндылыќтармен мыѕєасырлыќ байланыстыєыныѕ тўтастыєында екенi аныќ. Халыќ педагогикасындаєы ўрпаќтыѕ жан-жаќты дамып-ґсуiне, таным кеѕiстiгiнiѕ ўлєаюына зор ыќпал жасап келгенiн педагогика єылымы жоќќа шыєармайды.

Этнотјлiмдiк ќўндылыќтардыѕ тарихи сабаќтастыєыныѕ халыќ тўрмысындаєы бейнесi – ўрпаќ тјрбиесi жґнiндегi ата-бабаларымыздыѕ эмпирикалыќ тјжiрибелерi. Демек, ўлттыќ тјлiм-тјрбие ата-бабаларымыздыѕ кґне дјуiрден бїгiнге дейiн жас ўрпаќ ґкiлдерiне жалпыадамзаттыќ ќўндылыќтар мен ўлттыќ ќасиеттер негiзiнде сапалы бiлiм ћјм саналы тјрбие беру жґнiндегi тјжiрибелер жиынтыєы деп аныќтама беруiмiзге тура келді. Бiздiѕ ойымызша ўлттыќ тјлiм-тјрбие дїниесiн ќалыптастырушы екi заѕдылыќ бар деп есептеймiз. Бiрi – халыќтыѕ тјлiм-тјрбие жетiстiктерiнiѕ жалпыадамзаттыќ ой-таным мен ўлттыќ психологиямен бірлігі мен тўтастыєы, екiншiсi – аталмыш дїниелер синтезiнен туындаєан јдiс-тјсiлдер жиынтыєы болмаќ. Ўлттыќ тјлiм-тјрбие мўраларыныѕ кґне замандардан берi сан ќилы белестерден ґтiп бiрде јкімшілдік басќару жїйесінiѕ идеологиялыќ ќўралына айналып, бiрде прогрессивтiк-демократиялыќ рґл атќарып келе жатќанына ќарамастан, оныѕ бiлiмтану мен тјлiмтану жїйесiне арќау болып келе жатќаны шындыќ.Ќазаќ халыќ педагогикасы мўралары негізінде мектептегі оќушылар ўйымы арќылы ўлттыќ тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру – жалпы адамзат мјдениетініѕ біртўтас бґлігі болып табылатын ўлттыќ рухани-мјдени ќазыныларымыз жґнінде мол маєлўматтар алуымызєа мїмкіндік береді. Оєан мемлекет тарапынан ќолєа алынып жатќан ќазаќстандыќ патриотизм мен республикамыздаєы балалар ўйымдарыныѕ шыєырмашылыќ јрекетері негізбола алады. Зерттеушілер С.Иманбаева, Ј.Садуаќасов, С.Сенкібаев, Тґлеубекова Р.К, Јбдiєаппарова У.М, Јбдiлдина С.Ќ, Ґтемўратова Б.С, Аманжолова А.А, Хасанова Ж.С, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Ќаплиева А.Ќ, Ќисымова А.Ќ, Егенисова А.Ќ, Арзымбетова Ш.Ж, Садыќова М.К ґз еѕбектерінде осы мјселелерге жете тоќталєан. Бўдан біз ўлттыќ тјрбие жўмыстарын мектептегі балалар ўйымы арќылы ўйымдастырудыѕ ќажеттігін байќаймыз.

Осы айтылєан тўжырымды ќорытындылай келе біз алдымен ќазаќ халыќ педагогикасыныѕ ўрпаќ тјрбиесінде єасырлар бойы ќалыптасќан тјжірибелерін зерделей келе жалпыадамзаттыќ рухани ќўндылыќтар мен ўлттыќ мјдениетке негізделген “жаѕа типтегі оќушылар ўйымыныѕ моделін” ќалыптастыруымыз ќажет деп санаймыз.

Јлемдегi барша халыќтыѕ ґкiлдерi - ґз бойындаєы барлыќ асыл ќасиеттері мен ќўндылыќтарын ґскелеѕ ўрпаєыныѕ санасына сіѕіруді єўмыр бойына маќсат етіп келеді. Классикалыќ жазба јдебиет пен халыќтыќ ауыз јдебиеті їлгілеріндегі тартымды кейіпкерлердіѕ бойындаєы ізгілік, махаббат, баќыт, ґмір мен бостандыќ їшін кїрес, јділдікті, шыншылдыќты, адалдыќты жаќтау, елін, жерін сїю, еркіндік пен адам ќўќын ќоєау, біріншіден јр ўлттыѕ бойындаєы бар асыл ќасиет болып саналса; екіншіден ол барлыќ ўлттарєа, бїкіл ґркениетті адам баласына тјн гуманистік ќасиет. Јлемдік ґркениет - ўлттыќ озыќ мјдениет їлгілерініѕ жиынтыєынан ќорланады. Олай болса ўлттыќ јдебиет пен ўлт мјдениетінде марапатталатын озыќ їлгілі адами ќасиеттердіѕ јлемдік ґркениетпен ўштасуы - ўлттыќ патриоттыќ (азаматтыќ) сезімдердіѕ, бїкіл адамзат ўрпаєын сїюге негізделген интернационализм идеясына ўласуы табиєи заѕды ќўбылыс.

Бўл орайда ЌР Президенті Н.Назарбаевтыѕ мемлекеттік «Мјдени мўра» негізінде жастарєа патриоттыќ тјрбие берудіѕ бїгінгі таѕда ќажет екендігі жґніндегі ой-пікірлері мен ўсыныстары зерттеу жўмысымыздыѕ негізгі арнасы болмаќ. [2] ЌР білім жјне єылым министрлігі дайындаєан «Ќазаќстан жастарына патриоттыќ тјрбие беру» тўжырымдамасыныѕ болашаќта ўрпаќ игілігіне айналуына ўстаз ќауымымен бірге єалым-педагогтардыѕ їлес ќосары аныќ. Сондыќтан аталмыш зерттеу жўмысын мемлекет белгіліген іс-шаралар маќсаттарымен ўштастыра жїргізудіѕ маѕызы зор. Біз ўсынып отырєан мектептегі оќушылар ўйымы арќылы жас ўрпаќќа жалпыадамзаттыќ ќўндылыќтар мен ўлттыќ мўралар негізінде тјлім-тјрбие жїйесін ќалыптастырудыѕ ќажет екені жоєарыда айтылєан мјселелерді шешуде ґз їлесін ќосатыны аныќ.

Ґркениеттілікке тјн ізгілік, имандылыќ, бауырмалдылыќ, гуманистік т.б адами ќасиеттердіѕ бјрі јлемдік діни ќауымдастыќтарда (конфессияларда) марапатталады. Ќай діни конфессияныѕ гуманистік ќаєидасын алып ќарамайыќ (мўсылман, христиан, будда, иудей т.б) кісі ґлтірме, біреуге ќиянат, зорлыќ-зомбылыќ жасама; ізгі жїректі, ќайырымды бол деген ґсиеттер насихатталады. Бўл жалпы дін атаулыныѕ уаєыздайтын демократиялыќ идеясы.

Јлемдік рухани-мјдени ќўндылыќтарды игеруді ўлттыќ озыќ мјдениет їлгілерін ќастерлеуден бастау – єылым мен білім, јр ўлттыѕ рухани ќазынасын адамзат игілігіне жарату, јдебиет пен ґнер саласы мен дін мен жалпы мјдениет атаулыда насихатталатын озыќ идеяларды оќу-тјрбие жїйесінде басшылыќќа ала отырып, оны оќушы-жастардыѕ жїрегіне ўялату, сґйтіп – ізгілік, имандылыќ, парасаттылыќ т.б адами асыл ќасиеттерді јрбір ќоєам мїшесініѕ ќўрмет тўтуы білім мен тјрбие ісініѕ басты принципі.

Ендеше, ўлы ойшыл педагогтардыѕ еѕбектерін басшылыќќа ала отырып, біз ўлттыќ мјдениет пен јлемдік ґркениеттіѕ озыќ їлгілері негізінде келешек ќоєамды ќўрушы ізгі жїректі жасампаз азаматтарды тјрбиелеуге баєыттайтын оќушылар ўйымыныѕ жаѕа типтегі моделін ўсынамыз [7-сурет].

Бірінші тарауды біз негізінен їш таќырыпќа бґле отырып ќарастырдыќ. Мўндаєы бар маќсатымыз оќушылар ўжымыныѕ ќалыптасуына негіз болєан алєышарттар мен аталмыш мјселе бойынша жїргізілген зерттеу жўмыстарына жете тоќталып, теориялыќ талдау жасау болды.

Алдымен оќушылар ўйымы жјне осы атауєа ќатысы бар кейбір ўєымдарєа тїсініктеме беріліп, ол атаулар жґнінде энциклопедиялыќ сґздіктер мен зерттеушілер еѕбектерінде берілген аныќтамалар негізінде талдау жўмыстары жїргізілді. Оќушылар ўйымына ќатысты педагогикалыќ мјселелердіѕ бірі – ўжымныѕ ќалыптасуына себеп болєан кґріністер: мектептегі ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ ќўрылуы, ўжымдыќ топтасудыѕ ерекшеліктері, ўйымєа педагогикалыќ басшылыќ жасаудыѕ кейбір мјселелері бойынша теориялыќ ўєымдар тиянаќталды.

Оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасуына тарихи-педагогикалыќ ыќпалын тигізген Европа Ренессансы дјуіріндегі Лютер замандасы Тротцендорф бастамасымен ќўрылєан “Рим мемлекеті” атты жас жеткіншектердіѕ ґзін-ґзі басќару органдарыныѕ ќўрылуы, Витторино де Фельтре ўйымдастырєан “Ќуаныш мектебі” атты білім ордасында оќушылар ўйымын басќару жїйесі жјне американдыќ педагог-аєартушы Р.Джиллдіѕ “Мектеп республикасы” атты педагогикалыќ бастамалардыѕ тјжірибелері бойынша шолу жасалды. Одан оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасуы – білім мекемелерінде тјрбиеленіп жатќан жас жеткіншектердіѕ ќоєамдыќ пікірлері негізінде туындаєан јлеуметтік ќўбылыс екенін ќарастырдыќ.

Оќушылар ўйымыныѕ тарихында Р.Бадэн-Поуэлль негізін салєан скауттар мен В.И.Ленин атындаєы бїкілодаќтыќ пионер ўйымдары кґрнекті рґл атќарды. Аталєан ўйымдардыѕ іс-јрекеттері мен шыєармашылыќ-тјжірибелік жетістіктеріне жасаєан талдауымыз – ўйым мїшелерініѕ жеке ќызыєушылыќтарынан туындаєан ой-армандарын жїзеге асыру барысында, жеткіншектердіѕ бір-бірімен тыєыз ќарым-ќатынас жасай отырып, кґздеген маќсаттарына бірлесе отырып жетуге деген белсенділіктерініѕ артќанын байќадыќ. Екі ўйымныѕ балалар ўжымтоптарыныѕ тїпкілікті маќсатќа жету ісінде жауапты іс-шараларды бірлесе атќаруларына ўйытќы болєанын атай отыра, скауттарда – оќушыларєа шыєармашылыќ еркіндік туєызудан гґрі ќатаѕ јскери тјртіпке кґбірек назар аударылєаны, ал пионер ўйымында – ўжымдыќ іс-јрекеттіѕ коммунистік идеология ќўралына айналєанына кґз жеткіздік.

Тараудаєы негізігі мјселелердіѕ бірі – оќушылар ўйымындаєы тјрбие жўмыстары жґніндегі теориялыќ еѕбектерге шолу жасап, ондаєы ќўнды тўжырымдардыѕ мазмўндарына мјн бердік. Атап айтќанда, педагогика єылымыныѕ жетекші саласы болып табылатын тјрбие теориясына байланысты Я.А.Коменскийдіѕ, Ж.Ж.Руссоныѕ, И.Песталоццидіѕ, Дж. Лооктыѕ шыєармаларына тоќталып, ой тїйдік.

Оќушылар ўйымындаєы тјрбие мјселесі жґнінде іргелі еѕбектер мен єылыми зерттеулер Кеѕес Одаєы тўсында кеѕ кґлемде жїргізілгенін – біздіѕ назарымызєа іліккен ќолжазбалар мен энциклопедиялыќ аныќтамалар жјне аталмыш мјселеге байланысты ґткізілген єылыми конференциялар мен мемлекеттік ресми органдар ќўжаттары дјлелдейді. Оќушылар ўйымы арќылы жас жеткіншектердіѕ бойында туєан жер мен отанына деген сїйіспеншілік, сондай-аќ адамгершілік жјне патриоттыќ сезімдердіѕ ќалыптасатыны жґнінде Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, С.Т.Шацский еѕбектеріне назар аударылды. Кеѕес педагогикасыныѕ кґрнекті ґкілдері А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинский еѕбектеріндегі ўжымдыќ тјрбие мјселелері жан-жаќты ќарастырылып, зерттеу жўмысымыздыѕ таќырыбына ќатысты тўжырымдар ќорытындыланды.

Мектептегі тјрбие жўмысыныѕ орталыєына айналєан пионер жўмысы – оќушылар ўйымында тјлім-тјрбие жўмыстарын ўйымдастырушы, насихаттаушы жјне таратушы јдістемелік негізіне айналды. Осы мјселеге байланысты В.В.Лебединский, Н.И.Болдырев, З.А.Ходоровская, ќазаќстандыќ єалымдар Р.Д.Ержанова, Н.Б.Абаева, Б.Ы.Мўќанова, М.Д.Кґпжасарова т.б еѕбектеріне назар аударылды. Пионер жўмысыныѕ, біріншіден мемлекеттіѕ ќолдауына ие болєандыєы, екіншіден їкімет жјне білім басќармалары арќылы мўєалім-педагогтарєа ќосымша жауапкершіліктер жїктеу арќылы оќу-тјрбие їрдісінде кешенді жїргізілуі – оќушылар ўйымыныѕ мјртебесін ґсірді.

Мектептегі пионер жўмысыныѕ оќушылар ўйымдарында тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру барысында бірыѕєай тјртіпке негізделіп, кґп жаєдайда халыќтыќ-демократиялыќ ќаєидалардан тыс, бірсарынды тјрбие жїйесін ќалыптастырєанын байќадыќ. Бўл кґрініс – мектеп практикасына халыќ педагогикасына негізделген ўлттыќ тјлім-тјрбие жўмыстарын ендірудіѕ ќажет екенін айќындауєа мїмкіндік туєызды.

Оќушыларєа халыќ педагогикасыныѕ асыл мўралары негізінде кешенді тўрєыда ўлттыќ тјрбие берудіѕ ќажетттілігі бїгінде халыќтыќ ќазыналарєа сїйенумен ќатар јлемдік ґркениеттіѕ рухани-мјдени ќўндылыќтарына негізделе отырып жїргізілуі бїгінгі єаламдасу (жаћандану) заманыныѕ талабына айналып отыр. Оќушыларєа ўйымында ўлттыќ тјлім-тјрбие беру жўмыстарын халыќтыѕ таєылымдыќ тјжірибелері мен жалпыадамзаттыќ ќўндылыќтар арќылы ўйымдастыру ісі аталмыш жїйе моделініѕ жасалуына негіз болды.

1 ОЌУШЫЛАР ЎЙЫМЫНДА ЎЛТТЫЌ ТЈЛІМ-ТЈРБИЕ ЖЇЙЕСІН

КЕШЕНДІ ПАЙДАЛАНУДЫЅ ЖОЛДАРЫ

2.1.Оќушыларєа ўлттыќ тјрбие беруге арналєан

“Атамекен” баєдарламасыныѕ мазмўны мен ерекшелiктерi

1980 жылдардыѕ ортасында Ќазаќстандаєы пионерлер мен оќушылар ўйымдарында айтарлыќтай деградациялыќ кґрініс байќалды. Мектептегi пионер жўмыстарыныѕ коммунистiк идеология мен тоталитарлыќ режимнiѕ ыќпалына ќатты ўшыраєаны тек Ќазаќстанда єана емес, басќа одаќтас республикалардаєы пионер ўйымдарында да сезілді.

Кеѕес Одаєы їкiметi ол кезде аса ќуатты жјне аса ќаћарлы мемлекет болєан еді. Одаќ Конституциясы бойынша јр одаќтас республика Кеѕес Одаєы ќўрамынан шыєуєа ќўќылы деген заѕ жїзiнде белгiленгенiмен, iс жїзiнде ол Ќазаќстан їшiн де, басќа республика їшiн де мїмкiн емес едi. Тарихшылардыѕ айтуынша Ќазаќстан ґзiнiѕ тјуелсiздiгiн Ќазаќ хандыєы тўсында иеленгенiмен, кейiн хандыќ Патшалы Ресей империясыныѕ, бертінде одаќтас республика ретінде Кеѕес Одаєыныѕ ќоластына кірді деп кґрсетуi – шындыќ еді.

Кеѕес Одаєында – педагогика єылымдарыныѕ зерттелуi бўрын-соѕды болмаєан їлкен жетістіктерге ќол жеткізгенiмен, аталмыш саланыѕ есепке алынбаєан кґптеген проблемалары да болды. Атап айтсаќ, кешегi тыѕ игеру кезiндегi шеттен ќоныс аударєан кґпўлтты халыќтардыѕ саяси пиєылдаєы миграциялыќ јсерiнен ќазаќ тiлiнде оќытылатын мектептердiѕ ќысќарып (жабылып) ќалуы, мектептегi пионер жўмыстарын жїргiзу методикасыныѕ негiзiнен орыс тiлiнде жазылып, таратылуы, педагогикалыќ мјселелерге арналєан тјрбие саєаттары, бїкiлмектептiк iс-шаралар, єылыми-јдiстемелiк семинарлар мен мјжiлiстер, пионер жиындары мен слеттерiнiѕ негiзiнен орыс тiлiнде жїргiзiлуi жјне басќа ўлттыќ ерекшелiктерiмiздi ескермеген ќилы кезеѕдерді бастан кешіруімізге тура келді.

Жергiлiктi халыќтыѕ ўлттыќ ерекшелiктерi кґп жаєдайда ескерілмей, негiзiнен бiр орталыќтан бекiткен ережелер мен нўсќауларды бўлжытпай орындауєа баєытталєан бiрсарынды, бiр маќсатты iстiѕ залалы – јсiресе алыс-шалєай орналасќан ауыл мектептерiне ауыр тидi. Бўдан мектептегi тјрбие ісініѕ орталыєы болып келген пионер жўмысыныѕ коммунистiк идеологияныѕ ќўралына айналєанын кґреміз. Тїбiрiмен саяси баєытты ўстанєан тјрбие жўмысы – жас ўрпаќтыѕ санасында нигилистiк кґзќарастыѕ пайда болуына јкелiп соќтырды. Ґз ана тiлiнде сґйлейтiн жастардыѕ саны кїн санап кеми тїстi. Ўрпаќ санасында мен “ќазаќ халќыныѕ асыл ўрпаєымын” деген киелi ўєым емес “мен Кеѕес Одаєыныѕ азаматымын” деген жалаѕ ўранєа негiзделген жасанды патриоттыќ сезiм ўялады.

Осындай ќасіреттен арылу їшiн жјне рухы мен намысы биiк ўрпаќты саќтап ќалу їшiн – ќазаќи баєыттаєы ўлттыќ тјлiм-тјрбие жїйесi керек екенiн бўќара халыќ iштей сезiндi. Бўл пiкiрiмiзден ана тiлiмiз мїлде жойылды, ўлттыќ тјлiм-тјрбие халыќ тўрмысында болєан жоќ деп, тўжырым жасауєа болмайды.

Кеѕ даланы кїйiмен кїмбiрлетiп, ўрпаєын кїѕiреткен Ќўрманєазыны, ўлттыќ таным мен тјлiм дїниесiнiѕ ой-маржанын сїзiп, ґз ўрпаєына мјѕгiлiк аќыл мен парасат рухын шашќан дана Абайды, ўлттыќ мектептiѕ ќайнар бастауына айналып, шјкiрттерiн бiлiм ќияларына самєатќан ўстаз Ыбырайды, ўлттыќ єылым мен бiлiмнiѕ шоќтыєын жўлдыздай жарќыратып, таным кiлтiн ўрпаєына аманат ќылєан єўлама Шоќанды тјрбиелеген халыќтыѕ таєылымдыќ мўралары – єасырдыѕ ќай кезеѕiнде болмасын ґзiнiѕ жўлдызын биiкте жарќыратып тўрєаны шындыќ едi.

Бабаларымыздыѕ кґне єасырлар кґшiнен жеткен асыл мўраларын ўрпаќ санасына сіѕіру заманныѕ ќай кезеѕінде болмасын оѕай болмаєаны хаќ.

Ўлттыќ тјрбиенiѕ ўрпаќ таєдырын шешетiн ўлы ќазынамыздыѕ бiрi екенiн айтуєа, талап етуге жјне дјлелдеуге тырысќан єалымдар мен жаѕашыл педагогтардыѕ ўсыныс-пікірлері мен јдістемелік баєдарламалары мектеп оќушыларына ўлттыќ тјрбие берудіѕ ќўралына айнала алмай келді. Педагогика єылымдарыныѕ докторы Райфа Ќыдырбайќызыныѕ айтуынша, мектеп ќашан да – бiлiм мен тјрбие тјжiрибелерiн жинаќтаушы, саќтаушы, сынаќтан ґткiзушi, ендiрушi жјне таратушы педагогикалыќ торап болып келді деген пікіріне ќосыламыз [77,112].

1990 жылдыѕ ќараша айында ґткен ЇІІ Республикалыќ пионерлер Слетінде мектептегі балалар ўйымдарын ќайта ќўру жјне оќу-тјрбие жўмыстарын халыќ педагогикасына негізделген «Атамекен» баєдарламасы бойынша жїргізілуі жґнінде сын-пікірлер мен ўсыныстар айтылды [8-сурет].

8-сурет. ЇІІ Республикалыќ пионерлер Слетініѕ делегаттары «Атамекен» баєдарламасын кїн тјртібіне ќоюды маќсат етуде. Алматы, 5 ќараша 1990 жыл

Мектеп ґмірінде ўзаќ жылдар бойы ќалыптасќан озыќ тјжiрибелердiѕ тиiмдiлiгiн ескерген єалымдар педагогикалыќ еѕбектерiнiѕ кґп бґлігін тјрбие мјселелеріне арнауды жґн санады. Оныѕ басты себебi, мектеп практикасында оќушыларєа жан-жаќты тјрбие берудiѕ, осы уаќытќа дейiн кґптеген дјстїрлi јдiс-тјсiлдер жиынтыєы жинаќталєаны белгiлi. Оєан сыныптан тыс, пјн аралыќ байланыстар, сынып дјстїрi, мектеп пен ата-аналар байланыстары, мектептен тыс мекемелер, оќушылар ўжымындаєы ґзiн-ґзi басќару жјне мектептегi ќоєамдыќ ўйымдардыѕ жўмыстары негiзiнде сан-алуан тјлiм-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру формалары жатады.

Айтылєан мјселеніѕ шешімін табуда республика кґлемінде бірќатар жўмыстар атќарылды. Бўл орайда, мўєалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институттарында профессор Ќ.Жарыќбаев пен С.Ќалиев дайындаєан (1987) “Мектептерде бiлiм мен тјрбие берудiѕ ўлттыќ ерекшелiктерi” атты дайындыќ курсыныѕ баєдарламасы негiзiнде, кґптеген ўстаз-тјлiмгерлер єылыми ќызметкерлердіѕ ўлттыќ тјлiм-тјрбиенiѕ тарихы жґнiнде тыѕ маєлўматтар алуларына мїмкiндiк туды.

Жаѕашыл ўстаз Ж. Ґтеевтыѕ басшылыєымен (1989) Ќарасаз ауылында (Алматы облысы) ауыл жўртшылыєы мен мектеп ўстаздарыныѕ “Алтын кґмбе” атты халыќ педагогикасы орталыєын ќўрєан педагогикалыќ бастамалары – республика ґѕiрiндегi елеулi оќиєалардыѕ бiрi болды. С.Єаббасов “Ізгілік јліппесі” атты (1989) баєдарламасы ўлттыќ тјрбие мјселесіне тоќталып, оныѕ оќу-тјрбие жўмыстарында, јсіресе халыќ медицинасы негізінде мектеп гигиенасын жаќсарту, оєан ата-аналарды жўмылдыру ісіне баєытталды.

Ќазаќстанда тўѕєыш рет мектептегі пионер-комсомол ўйымыныѕ іс-јрекетін тоќтатуєа арналєан ОЌО, Созаќ ауданында 1990 жылдыѕ мамыр айында жаѕашыл-педагог Б.Јуезованыѕ ўйымдастыруымен Республикалыќ «Атамекен» балалар ўйымыныѕ Ќўрылтайы ґтті [9-10 суреттер].

9-сурет. Оѕтїстік Ќазаќстан облысындаєы «Атамекен» оќушылар ўйымыныѕ негізін салушы

Балатай Јуезова (1989 жыл)

10-сурет. Шолаќ-ќорєан ауылындаєы (Оѕтїстік Ќазаќстан) «Атамекен» ўйымыныѕ тўѕєыш Ќўрылтайы, 18 мамыр 1990 жыл

Профессор Ќ.Бґлеев болашаќ педагогтарды оќушыларєа ўлттыќ тјрбие беруге дайындау маќсатында (Тараз, 1992) “Ўлттыќ тјлiм-тјрбие” атты дайындыќ курсыныѕ баєдарламасын жасады.

Педагогика єылымдарыныѕ докторы Р.Ќ.Дїйсембiнованыѕ басшылыєымен оќушыларєа халыќтыќ педагогика негiзiнде эстетикалыќ бiлiм беру маќсатында (Талдыќорєан, 1988 ) Дјнеш Раќышев атындаєы облыстыќ ґнер мектебi тўсауын кестi. Профессор М.Балтабаевтыѕ басшылыєымен жасалєан “Елiм-ай” этномузыкалыќ баєдарламасы (1989) – мектептер мен жоєарєы оќу орындарындаєы ўстаздар мен шјкiрттердiѕ, халыќтыѕ музыка ґнерi жайлы толыќ маєлўматтар алып, музыка сабаєын этнопедагогика мўраларымен байланыстыра ґткiзулерiне ўйытќы болды. Педагогика єылымдарыныѕ докторы Ж.Ж.Наурызбай «Оќушыларєа этномјдени мўралар негізінде білім мен тјрбие беру» тўжырымдамасын (Жезќазєан,1994) жасады.

Мектептегi бiлiм жїйесiнiѕ ўлттыќ моделiн жасауда Ј.Садуаќасовтыѕ “Дјстїр” баєдарламасыныѕ (Алматы,1992) педагогикалыќ маѕызын да айтпай кетуге болмайды. Автордыѕ негiзгi ойы ќазаќ этнопедагогикасы негiзiнде ўлттыќ мектептiѕ iргетасын ќалау, оќу мен ўлттыќ тјрбиенi ўштастыра отырып “Ауыл академиясыныѕ” негiзiн ќалау еді. Жазушы Зейнеп Ахметованыѕ “Кјусар бўлаќ” баєдарламасы (1992) халыќ педагогикасындаєы ќыз балалар тјрбиесiне арналды.

1990 жылдары жазылєан “Ќазаќтыѕ салт-дјстїрлерi” (С.Ќалиев, М.Ж.Смайылова, М.Оразаев), “Ќазаќ тјлiм-тјрбие тарихы” (Ќ.Жарыќбаев, С.Ќалиев), “Јдеп јлiппесi”(Ј.Табылдиев) жјне басќа оќулыќтар бiрiншiден, оќушыларєа ўлттыќ тјрбие беруде ўстаз-тјлiмгерлер бiлiмдерiн жетiлдiру жјне дайындауєа; екiншiден мектептегi тјрбие жўмыстарына ўлттыќ тјлiм-тјрбие ќўндылыќтарын ендiру мен пайдалану iстерiне баєытталды.

Мектептегi тјрбие жўмысыныѕ бiр саласы – оќушылар ўйымдарында ўлттыќ тјлiм-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру барысында кґптеген жўмыстар атќарылды. Оѕтїстік Ќазаќстандаєы Шолаќ-Ќорєан ауылынан бастау алєан «Атамекен» балалар ўйымы Ќызылорда, Ќараєанды, Жамбыл, Аќмола, Ќостанай (Торєай ґѕірі), Шыєыс Ќазаќстан, Ресейдегі Алтай ґлкесі (Ќаракґл, Тґбелер ауылы), Омбы ґлкесі (Ќасќа ат ауылы), жјне Батыс Ќазаќстан, Аќтґбе, Атырау, Маѕєыстау облыстарда ќўрыла бастады [11,12,13,14,15,16 суреттер].

11-сурет. Ќызылорда облыстыќ «Атамекен» ўйымыныѕ тўѕєыш Ќўрылтайы, Тасбґгет ќаласы, мамыр 1991 жыл

12-сурет. Шыєыс Ќазаќстан облысы, Маќаншы ауылында ґткен «Атамекен» ўйымыныѕ тўѕєыш Ќўрылтайы, Маќаншы ауылы, мамыр 1991 жыл

13-сурет. Батыс Ќазаќстан облысы, Жјнібек ауылында ґткен «Атамекен» оќушылар мерекесі, мамыр 1991 жыл

14-сурет. Ќараєанды облысы, Егіндібўлаќ ауылында ґткен «Атамекен» оќушылар мерекесі, маусым, 1991 жыл

15-сурет. «Атамекен» баєдарламасы бойынша ґткен облыстыќ семинар. Арќалыќ, сјуір, 1992 жыл

16-сурет. «Атамекен» ўйымына салтанатты тїрде мїшелікке ќабылдау рјсімі.Кґкшетау ќаласы, желтоќсан, 1992 жыл

1992 жылы профессор Е.А.Дмитриенко мен Д.Шайменованыѕ “Жўлдыз” атты баєдарламасы жасалды. Баєдарламаныѕ басты маќсаты даєдарысќа ўшыраєан Ќазаќстан пионер ўйымын саќтап ќалу жјне ўйым жўмысын тјуелсiздiк алєан Ќазаќстан мемлекетiнiѕ ерекшелiктерiне сай ќўру болды. Ќазiргi таѕда ўйым – республикалыќ “Жўлдыз” оќушылар мен балалар ўйымдары одаєы деп аталады.

1995 жылы “Болашаќ” оќушылар ўйымыныѕ жобасы (C.Ќалиев, С.Иманбаева) жасалып, кґпшiлiктiѕ талќысына ўсынылды. 1998 жылы “Мыѕ бала” (З.Нўрќадiлов, Ќ.Ахметов) оќушылар ўйымыныѕ Алматыда Ќўрылтайы ґттi.

Ќазаќстанда мемлекеттiк тiркеуден ґткен саяси партиялардыѕ жастар iсi жґнiндегi бґлiмдерiнiѕ жанынан балалар мен жасґспiрiмдер ўйымдарын ќўру мјселелерi ќарастырылуда. Павлодар, Ќараєанды облыстарында “Ќазаќстан скауттары” атты балалар мен жастардыѕ ўйымдары жўмыс iстеуде.

Айтайын деген їлкен мјселемiз – аталмыш балалар немесе оќушылар ўйымдарыныѕ ќўрылу ерекшелiктерi, ўйымдаєы педагогикалыќ проблемалар жјне ўйымдардыѕ Ќазаќстан Республикасыныѕ заѕдары мен бiлiм жјне єылым Министрлiгiнiѕ ќаулы-ќўжаттарын ќаншалыќты ескерiп орындап жатќаны, јсiресе ўйымдардыѕ мемлекет рјмiздерiн, тарихи-мјдени мўраларды ќастерлеу мен дјрiптеу маќсатында ўйым мїшелерiне ќаншалыќты тјлiм-тјрбиелiк ыќпал жасап жатќанын єылыми тўрєыда зерттеу жїргiзген єалымдар еѕбектерiнiѕ жоќтыєы дер едiк.

Ќазаќстан мектептерiндегi бїгiнгi таѕдаєы оќушылар ўйымдары мен ўжымдарыныѕ iс-јрекеттерi ешќандай жоспарсыз, шашыраѕќы сипатта ґрбуде. Мектептегi оќушылар ўйымыныѕ (ўйымдарыныѕ) дамуы мен ќалыптасу тарихы, олардыѕ атќаратын iс-шаралары, ўйым жўмысына басшылыќ жасайтын тјрбиешi-вожатыйлардыѕ (тјлiмгерлердiѕ) мiндеттерi мен маќсаттары, ўйым мїшелерiнiѕ жас ерекшелiктерi бойынша тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру жґнiндегi єылыми-јдiстемелiк маєлўматтар – мўєалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институттарында, педагогикалыќ оќу орындарында, дјрiс оќитын ўстаздар тарапынан ґте мардымсыз баяндалуда.

Бiздiѕ байќаєанымыз, соѕєы жылдары бiз кґтерiп отырєан мјселелер тґѕiрегiнде арнайы зерттеу жўмысыныѕ, я болмаса јдiстемелiк нўсќаудыѕ жазылмауы – осы салада ќызмет атќарып жатќан мамандардыѕ алаѕдаушылыєын туєызуда. Жоєарыда аталєан ќоєамдыќ ўйымдардыѕ іс-јрекеттеріне жасаєан талдауымыз – олардыѕ оќушылар ўйымында їлттыќ тјлім-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыруєа баєытталєан арнайы єылыми-јдістемелік баєдарламасыныѕ жасалмаєанын байќадыќ.

Оќушылар ўйымыныѕ жўмыстарын їйлестiретiн оќушылар сарайлары мен мектептен тыс мекемелер, негiзiнен аќылы формада жїргiзiлетiн їйiрме жўмыстарымен шектелiп ќалєан. Ќазаќстан мектептеріндегі балалардыѕ ќоєамдыќ ўйымдарындаєы тјрбие мјселелері жјне оны жаќсарту жґнінде мемлекет тарапынан арнайы ќолдау кґрсету ќажеттілігі тарапынан Республикалыќ «Атамекен» ўйымы жјне басќа ардагер тјлімгер-педагогтар тарапынан ўсыныстар айтылды. Соныѕ нјтижесінде 2006 жылдыѕ тамызында Бурабайдаєы «Балдјурен» орталыєында тјуелсіз Ќазаќстандаєы балалар ўйымдарыныѕ І Республикалыќ Слеті ґтті. [17-сурет]. Бўл жґнінде «Ќосымша білім жјне тјрбие» журналында толыќ маєлўматтар берілді [198].

17-сурет. Тјуелсіз Ќазаќстан балалар ўйымдары Одаєыныѕ І Республикалыќ Слеті делегаттарыныѕ «Атамекен» баєдарламасын ќабылдауы, Бурабай, 26 тамыз, 2006 жыл

Бiздiѕ ойымызша, ќазiргi кезде Ќазаќстандаєы оќушылар ўйымыныѕ саны, оќушылар ўжымында ўлттыќ педагогика негiзiнде жїргiзiлiп жатќан мемлекеттiк жјне авторлыќ баєдарламалардыѕ мазмўндыќ сипаттамасына тоќталу ќажет деп санаймыз.

Жоєарыда баяндалєан маєлўматтар – бiзге республика мектептерiнде јрекет етiп жатќан оќушылар мен балалар ўйымдарында, ўжым мїшелерiне ўлттыќ тјлiм-тјрбие беретiн арнайы єылыми-јдiстемелiк баєдарламаныѕ жасалмаєандыєы туралы шешiмге келуiмiзге негiз болды.

Сондыќтан, оќушылар ўйымдарыныѕ мјртебесiн кґтеруде, ондаєы ўжым мїшелерiнiѕ танымдыќ-шыєармашылыќ ќабiлеттерiнiѕ дамуы мен игiлiктенуiне, балалардыѕ техникалыќ, интеллектуалдыќ, ґнер ќасиеттерiнiѕ ашылуына мїмкiндiк туєызатын – арнайы єылыми-педагогикалыќ баєдарлама моделiн бiз “Атамекен” деп алдыќ.

Баєдарлама 1985 жылдан бері ќарай алдымен ауыл мектептерінде, бертін келе республика мектептеріндегі оќушылар ўйымындаєы тјрбие жўмыстарына енгізіліп келеді. Мектеп практикасына баєдарламаны ендіру – негізінен ўстаз-педагогтардыѕ аќыл-кеѕесі мен мектепішілік ўйыморда Кеѕесі шешімдері арќылы жїзеге асырылады. Баєдарламаныѕ мектептегі оќу-тјрбие їрдісіне ендірілуі бірнеше кезеѕдерді ќамтыды.

1-кезеѕ (1985-1990 ж.ж.)

- Оќушыларєа жан-жаќты тјрбие беру ісіне арналєан педагогикалыќ оќулыќтар мен јдістемелік нўсќаулармен танысу барысында “Атамекен” баєдарламасыныѕ 5 Баєыттан тўратын жобасы жасалды;

- Мектептегі тјрбие жўмысыныѕ (пионер жўмысыныѕ) ўлттыќ ерекшеліктерін айќындау маќсатында баєдарлама жобасы мектептегі педагогикалыќ ќауым мен оќушылар ўйымыныѕ Кеѕесіне ўсынылды;

- Мектеп оќушыларыныѕ республикалыќ Слеті мен мўєалім-тјрбиешілердіѕ педагогикалыќ конференцияларында, семинар жўмыстарына Баєдарламаныѕ негізгі Баєыттары ўсынылды;

- Баєдарламаныѕ негізгі идеялары бўќаралыќ аќпарат ќўралдарында жарияланды;

2-кезеѕ (1991-2001 ж.ж.)

- Баєдарламаны тарату торабын ќўру маќсатында республикалыќ “Ўлан” газетініѕ жанынан “Алау” оќушылар јдістемелік-шыєармашылыќ штабы ќўрылды;

- Баєдарламаныѕ негізгі Баєыттары (оќушылар мен ўстаз-тјлімгерлердіѕ ўсынысы бойынша) 27 Баєытпен толыќтырылды;

- Мектептегі тјрбие жўмыстарын “Атамекен” Баєыттары негізінде жїзеге асыру жўмыстары ќолєа алынды;

- Єылыми-эксперименттік жјне педагогикалыќ тјжірибе алмасу жўмыстары ўйымдастырылды;

3-кезеѕ (2002-2005 ж.ж)

- Жоєарєы жјне арнаулы педагогикалыќ оќу орындарында “Атамекен” баєдарламасы бойынша дјріс жјне арнайы курстар оќылды;

- Баєдарлама бойынша єылыми-зерттеу жўмыстары жїргізілді; єылыми-практикалыќ конференциялар жўмысында баєдарламадаєы педагогикалыќ мјселелер талќыєа ўсынылды;

- Баєдарлама орыс, ўйєыр, ґзбек тілдеріне аударылып республика жјне одан тысќары жерлердегі мектептерге таратылды;

- Ўсыныс-талаптар негізінде Баєдарламаныѕ 41 Баєыттан тўратын жобасы жасалды;

4-кезеѕ (2006 жыл)

- Жинаќталєан тјжірибелер мен эксперименттік жўмыстар нјтижесінде “Атамекен” баєдарламасын мектептегі оќушылар ўйымындыєы тјрбие жўмыстарына ендірудіѕ єылыми-педагогикалыќ жобасы дайындалды;

- Баєдарламаныѕ негізгі Баєыттары бїкілјлемдік Интернет жїйесіне енгізілді (http // http://www.atameken/. narod.ru);

- Оќушылар ўйымы арќылы жас ўрпаќќа јлемдік ґркениет пен жалпыадамзаттыќ рухани-мјдени ќўндылыќтар негізінде ўлттыќ тјрбие беру маќсатында, Баєдарламаныѕ маєынасы жаєынан бір-біріне жаќын Баєыттарын кіріктіру (интеграциялау) арќылы 20 Баєыттан тўратын моделі жасалды;

Осы уаќытќа дейін Баєдарламаныѕ 41 Баєыты оќушылардыѕ жас ерекшелiктерiне байланысты мынадай ретпен ќўрылєан болатын:

1. Бiрiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

1.1. Салт-Дјстїр Баєыты

1.2. Ана тiлi Баєыты

2. Екiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

2.1. Кґкпар Баєыты

2.2. Тґрт тїлiк Баєыты

2.3. Бейнелер сыры Баєыты

3. Їшiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

3.1. Ќайырымдылыќ Баєыты

3.2. Сјби баєыты

3.3. Ас баєыты

4. Тґртiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

4.1. Ата-ана Баєыты

4.2. Шаћар Баєыты

4.3. Зергер баєыты

5. Бесiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

5.1. Шежiре Баєыты

5.2. Алыстаєы бауырлар Баєыты

5.3. Бабалар ґсиетi Баєыты

5.4. Сґнбес жўлдыздар Баєыты

6. Алтыншы сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

6.1. Заман-ай – Экология Баєыты

6.2. Дулыєа Баєыты

6.3. Наурыз Баєыты

6.4. Жiбек жолы Баєыты

7. Жетiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

7.1. Ќазаќ Елi Баєыты

7.2. Жас ќыран баєыты

7.3. Ою-ґрнек Баєыты

7.4. Ќўсбегi Баєыты

8. Сегiзiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

8.1. Достыќ Баєыты

8.2. Домбыра-дастан Баєыты

8.3. Тўран кїнтiзбегi Баєыты

8.4. Толєау Баєыты

9. Тоєызыншы сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

9.1. Жаќсылыќ пен жамандыќ Баєыты

9.2. Шариєат-Ќўран Баєыты

9.3. Ардагер Баєыты

9.4. Ќыз бен жiгiт Баєыты

10. Оныншы сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

10.1. Тјѕiр-нама Баєыты

10.2. Атамекен ќоєамы ћјм медресесi Баєыты

10.3. Асыл мўра Баєыты

10.4. Ќасиет Баєыты

11. Он бiрiншi сынып оќушыларына арналєан Баєыттар:

11.1. Јлем дiндерi тарихнамасы Баєыты

11.2. Неопедагогика ћјм неопсихология Баєыты

11.3. Сауда-Экономика Баєыты

11.4. Єўмыр мен єалам Баєыты

11.5. Зерде Баєыты

Енді Баєдарлама баєыттарын интеграциялау негізінде оныѕ моделі мынадай жїйе бойынша сипатталды:

1. Мјдениеттану Баєыты (Салт-Дјстїр, Шежіре Баєыттары)

2. Ґркениет тарихнамасы Баєыты (Жібек жолы, Ардагер Баєыттары)

3. Сґнбес жўлдыздар Баєыты

4. Руханият Баєыты (Асыл мўра, Бейнелер сыры Баєыттары)

5. Ўлттыќ ґнер Баєыты (Домбыра-дастан, Зергер Баєыттары)

6. Наурыз Баєыты

7. Атакјсіп Баєыты (Тґрт тїлік, Ќўсбегі Баєыттары)

8. Ўлттыќ ойындар (Кґкпар, Жас ќыран Баєыттары)

9. Бабалар ґсиеті Баєыты (Зерде Баєыты)

10. Этноэтика Баєыты (Ас, Ќыз бен жігіт Баєыттары)

11. Жер-Ана Баєыты (Заман-ай, Экология Баєыттары)

12. Этностар јлемі Баєыты (Достыќ, Алыстаєы бауырлар Баєыттары)

13. Ата-ана Баєыты (Тўран-Тїркістан Баєыты)

14. Ќайырымдылыќ Баєыты (Сјби Баєыты)

15. Этноэкономика Баєыты (Сауда Баєыты)

16. Этноастрология Баєыты (Тўран кїнтізбегі, Ќасиет Баєыттары)

17. Ўлттыќ дїниетаным Баєыты (Жаќсылыќ пен жамандыќ, Єўмыр мен єалам Баєыттары)

18. Дін тарихы Баєыты (Шариєат-Ќўран, Тјѕір-нама, Јлем діндері Баєыттары)

19. Ќазаќ елі Баєыты (Атамекен ќоєамы жјне медресесі Баєыты)

20. ХХІ єасыр Баєыты

Аталмыш тјлiм-тјрбие моделi ќалыптасу мен саралану барысында тґмендегiдей кезеѕдердi басынан кешiрдi:

Баєдарламаныѕ ќалыптасуына негiз болєан факторлар:

1. Жалпы фактор

· Ќазаќстандаєы пионер жјне оќушылар ўйымдарыныѕ коммунистiк идеологияєа негiзделуiнен пайда болєан тјрбие жїйесiндегi негативтiк кґрiнiстер;

· Мектептегi пионер жўмысыныѕ халыќ педагогикасы мўралары мен тјжiрибелерiне басты назар аудармауы;

· Оќушылар арасында ана тiлiн бiлмейтiн, ата тарихы ана руханияттарын ќастерлемейтiн тўлєалардыѕ пайда болуы; Ауыл мектептерiнiѕ шектелiп ќалуы;

· Білім ордаларындаєы тјрбие жўмыстарын халыќ педагогикасы негiзiнде кешендi тїрде ўйымдастырудыѕ педагогикалыќ талаптары мен жолдарын кґрсететiн јдiстемелiк нўсќаулардыѕ жўтаѕдыєы;

2. Єылыми-јдiстемелiк фактор:

· Мектептегi оќушылар ўйымдарыныѕ жўмыстарын ўйымдастыруєа арналєан јдiстемелiк оќулыќтар мен ќўралдардыѕ негiзiнен орыс тiлiнде жарыќ кґруi;

· Жалпы тјрбие жўмысын орталыќтандырылєан дјстїрлі авторитарлы-педагогикалыќ жїйенiѕ ќалыптасуы;

3. Саяси фактор:

· Тјрбие жїйесiнiѕ жоєары јкімшілік-басќару орындарыныѕ саяси ќўралына айналуы;

· Тјрбиенiѕ идеология ќўралына айналып саясаттануы;

· Саясаттанєан тјрбиенiѕ жас ўрпаќ ґкiлдерiнiѕ ўлттыќ ќўндылыќтарєа деген кґзќарастарыныѕ јлсіреуін туєызуы;

4. Ќосымша факторлар:

· Ўстаздар ќауымын даярлаушы арнаулы орта жјне жоєары оќу орындарында ўлттыќ тјрбиеге деген теріс кґзќарастыѕ ќалыптасуы;

· Оќушылар ўжымында ўлттыќ тјлiм-тјрбие мўраларын ендiру мјселесiне арналєан арнайы єылыми-јдiстемелiк баєдарламалардыѕ бір жїйеге келтірілмеуі;

5. Баєдарламаныѕ негiзгi маќсаттары мен мiндеттерi:

· Туєан Отанына пайда келтiретiн, мемлекеттiѕ гїлденуi мен ґркендеуiне їлес ќосатын дарынды, парасатты, жан-жаќты мјдениеттi тўлєаларды тјрбиелеу;

· Ќазаќстан Республикасыныѕ Ата Заѕын, Елбасын жјне басќа мемлекеттiк рјмiздерiн ќадiр тўтатын жас ўрпаќ ґкiлдерiн ґсiруге ат салысу;

· Ќазаќстан халыќтарыныѕ ынтымаќтастыєы мен татулыєын саќтауєа, олардыѕ тарихы мен мјдениетiн оќып-тануды маќсат ететiн, намысы биiк асыл ўрпаќты тјрбиелеу iсiне ќол ўшын беру;

· Јлемдік ґркениет пен жалпыадамзаттыќ рухани-мјдени ќўндылыќтарды ўрпаќ санасына сіѕіру;

· Єаламдыќ жаћандану кеѕістігіне ену барысында ўлттыќ мўралар мен ќазыналарды саќтай білуге деген азаматтыќ-гуманистік кґзќарас ќалыптастыру;

· Јлем этностарыныѕ педагогикасындаєы халыќтыќ-демократиялыќ ќаєидаларды игіліктендіру;

· Жас ўрпаќ санасында жалпыќазаќстандыќ патриотизм сезiмiн ќалыптастыру;

· Ўлттыќ салт-дјстїр, јдет-єўрып, танымдыќ-єибраттыќ, тарихи-мјдени жјне дiни-рухани мўраларды ќастерлей, саќтай бiлетiн болашаќ гїлденген Ќазаќстанныѕ ќўрлысшыларын тјрбиелеу;

· ЌР Заѕдары, ЌР бiлiм жјне єылым Министрлiгiнiѕ тјлiм-тјрбие мјселелерiне ќатысы бар ќаулы-ќўжаттардыѕ, Ережелердiѕ, тјрбие жјне отбасы жґнiндегi халыќаралыќ ќўжаттардыѕ халыќ пен ўрпаќ игiлiгiне айналуына ќол ўшын беру, кґмектесу, бiрлесе отырып маѕызды iс-шаралар атќару;

· Этнопедагогика ћјм этнопсихология єылымдарыныѕ дамуына їлес ќосу;

· Ќазаќстандаєы оќушылар мен балалар ўйымдарыныѕ заѕдыќ-ќўќыќтыќ мјртебесiн кґтеру iсiне їлес ќосу;

6. Баєдарламаныѕ негiзгi тїйiнi.

· Мектептегi оќушылар ўйымыныѕ атќаратын тјрбие жўмыстарына єылыми-јдiстемелiк кґмекшi ќўрал болу; Оќушылар ўйымындаєы ґзiн-ґзi басќару жўмыстырыныѕ тиiмдiлiгi мен белсендiлiгiнiѕ артуына ўйытќы болу; Оќушылардыѕ жас ерекшелiктерi негiзiнде ўлттыќ тјлiм-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру;

7. Баєдарламаныѕ теориялыќ ќўндылыєы мен практикалыќ мјндiлiгi:

· Тўжырымдама арќылы мўєалiмдер бiлiмiн жетiлдiру институттарында, болашаќ мўєалiмдердi дайындайтын арнаулы, орта жјне жоєары оќу орындарында Ќазаќстандаєы оќушылар ўйымында халыќ педагогикасына негiзделген тјрбие жўмыстарын ўйымдастырудыѕ педагогикалыќ жолдарын айќындауда; Сыныптан тыс жўмыстарда;

· Білім беру мекемелері басшыларыныѕ тјрбие iсi жґнiндегi орынбасарлары мен жетекшi мамандарєа, сынып жетекшiлерi мен тјлiмгерлердiѕ оќушылар ўжымдарына педагогикалыќ басшылыќ жасау јрекеттерiне єылыми-јдiстемелiк баєыт беруде; Оќушылардыѕ жазєы демалыс уаќытында тјрбие жўмыстарын ўйымдастыруда;

· Балалар ўйымы жјне оќушылар ќозєалысы жґнiнде зерттеулер жїргiзiп жатќан болашаќ єалымдар їшiн єылыми дерек кґздерiне айналуына;

· Мектептен тыс тјрбие мекемелері, їй, кґше басќармалары жанынан ќўрылєан клубтар мен мјдени-спорт кешендеріндегі тјрбие жўмыстарында

· Мектеп пен ата-аналар жјне басќада тјрбие мекемелерінiѕ бала тјрбиесiне арналєан iс-шараларын ўйымдастыруда жјне басќа ќоєамдыќ орта ќажет еткен iс-шараларда ґзiнiѕ ќажеттiлiгiмен ерекшеленедi деп санаймыз;