Философия / ФИЛОСОФИЯ / Sani i Guli / гулиге / Философия учебники / cd_55

ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖЄНЕ ЃЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ div.main {margin-left: 40pt; margin-right: 40pt} ЌАЗАЌСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖЄНЕ ЃЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ   Алматы энергетика жєне байланыс институты  

                                                      Ќ.Ш.М±хамеджан

ФИЛОСОФИЯ

(ХХ ѓасыр философиясы)

Оќу ќ±ралы

Алматы 2005

УОТ   1 (100) (091) (075.8)

Философия: (ХХ ѓасыр философиясы)

Оќу ќ±ралы / Ќ.Ш.М±хамеджан

АЭжБИ. Алматы, 2005. – 88 б.

          Кітап “ХХ ѓасыр философиясы” деп аталатын таќырыпќа арналѓан. Кітапта, ХХ ѓасырда батыста пайда болѓан жєне єлемдік философияда жања ‰рдістер ќалыптастырѓан негізгі философиялыќ аѓымдардыњ идеялыќ ерекшеліктеріне, таным тєсілдеріне талдау жасалынѓан. Сонымен бірге, ќазіргі заманѓы рухани мєдениеттіњ дамуына µзіндік ыќпалын тигізіп, ‰лестерін ќосќан жекелеген авторлардыњ ењбектері мен концепциялары ќысќаша баяндалѓан. Оќу ќ±ралы жоѓарѓы оќу орындарыныњ студенттеріне жєне оќытушыларына арналѓан.

ПІКІР ЖАЗУШЫЛАР: Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі, Философия жєне саясаттану институтыныњ ќазаќ философиясы жєне эстетикасы бµлімініњ мењгерушісі, философия ѓылымдарыныњ докторы  Н±рм±ратов С.Е.

          АЭжБИ єлеуметтік пєндер кафедрасыныњ оќытушысы, филос. ѓыл. канд. доценті Шаракпаева Г.Д. 

          Ќазаќстан Республикасы Білім жєне ѓылым министрлігі 2005 жылѓы баспа жоспары бойынша басылады.

I S B N  99 65-708-24-Х

                                       Алматы энергетика жєне байланыс институты, 2005ж.

     Кіріспе  

          ХХ ѓасырдыњ философиялыќ д‰ниетанымы µзініњ кµпт‰рлілігімен жєне аясыныњ кењдігімен тањ ќалдырады. Б±л ойымыздыњ батыс философиясына да, шыѓыс философиясына да бірдей ќатысы бар. Олай болатын себебі, ќазіргі заманѓы єлемдік философиялыќ кµзќарас шењберінде, ѓылым мен коммуникация ќ±ралдарыныњ жетістіктері нєтижесінде, батыс мєдениеті мен шыѓыс мєдениеті арасында ќарама-ќарсылыќтан ‰йлесімділікке ауысу ‰рдісі айќыныраќ байќалады.

          Ќазіргі заманныњ кµптеген ойшылдары, батысеуропа µркениетін – рационализм µркениеті деп санайтыны бєрімізге белгілі. Ал, батысеуропа ќоѓамыныњ дамуындаѓы техногендік рационалдылыќтыњ ‰стемдігін болашаѓы жоќ, адамзатты ‰лкен даѓдарысќа ±шырататын баѓыт деп сынѓа алады. Оѓан айтылѓан уєждер жеткілікті де, атап айтсаќ, этикалыќ жєне адамгершілік ќ±ндылыќтарыныњ техникалыќ µркениеттен ќалып ќоюына алып келген, м±ндай рационализм міндетті т‰рде ќоѓамдаѓы дегуманизациялыќ ќатынастардыњ, табиѓат пен ќоѓам арасындаѓы антагонизмніњ µршуіне алып келеді.

          Шыѓыс пен Батыс мєдениетініњ, ќоѓам дамуына кµзќарасындаѓы айырмашылыќ та сонда, батысеуропалыќ классикалыќ рационалдыќ технократияѓа бой ±рса, шыѓыстыќ ой-таным – рухани ќ±ндылыќтар ж‰йесінде дамыды; батыстыќ ќоѓам адам ќ±ќына мєн берсе, шыѓыстыќ – парыз бен ќарызѓа артыќшылыќ берді; батыстыќ экономика материалдыќ µндірісі дамыѓан капитализмді маќсат етсе, шыѓыста – дєст‰рге негізделген єлеуметтік тењдікті орнатуѓа ±мтылды. Егер Платонныњ пікірінше ќоѓамдаѓы тєртіпті саќтау ‰шін к‰шті билік ќажет деп саналса, Конфуцийдіњ, Абайдыњ ойынша тєртіпті, ‰йлесімділікті ќалыптастыратын білім жєне парасаттылыќ. Адамдардыњ ар-±яты, зањ алдындаѓы ќорќыныштан к‰штірек, сондыќтан µмір с‰рудіњ ємбебап зањдылыќтары гуманизм жєне этика. Адам ќ±ќы билік институттары арќылы сырттан аныќталады, жарияланады, ќорѓалады, ал ќарыз бен парыз рухани д‰ниеге арќа с‰йейді, сол себептен де берік жєне ыќпалды. Адамзат тарихы, адам ќ±ќын, оныњ міндеттерін ескермей саќтауѓа болмайтынын дєлелдеп берген сияќты. Сондыќтан да болар ќазіргі заманныњ жаћандыќ тауќыметтері адамзат д‰ниетанымын, мєдени жетістіктерін синтездеуді, іс-єрекет пен ойды, ќажеттілік пен бостандыќты, сенім мен зердені ‰йлестіруді талап етіп отыр.

          Осы т±рѓыдан алѓанда, ХХ ѓасырдаѓы жањадан ќалыптасќан философиялыќ аѓымдар єрт‰рлі мазм±нда дамып, µзіндік д‰ниетаным тєсілін ±сынѓанымен, оларды біріктіретін ортаќ маќсат айќын кµрініс береді. Ол – адамзат ќоѓамыныњ дамуыныњ болашаѓына деген алањдаушылыќ, адам жєне єлем араќатынасын т‰йсіну, адам болмысыныњ мєнін ашу, ењ бастысы –абсолюттік аќиќатты тануѓа деген ±мтылыс. Ќазіргі заманѓы философиялыќ кµзќарастарѓа тєн таѓы бір ±ќсастыќ, олардыњ руханилыќќа бет б±рып, гуманистік сипат алуы. Б±л жерде діни сенім мен аќыл-тєжірибеніњ м‰мкіндіктеріне негізделген, екеуін бір-біріне ќарсы ќоймай, керісінше ±штастыруѓа тырысќан философиялыќ  д‰ниетанымныњ єлемдік мєдениетте басымдылыќќа ие болып келе жатќанын атап µткен орынды. М±ндай ‰рдісті ќазіргі заманѓы батысеуропалыќ философиялыќ аѓымдардыњ ілімдері мен ж‰йелерінен кµптеп кездестіреміз.

          Ќазіргі заманѓы батысеуропалыќ философияныњ тамыры негізінен тµрт бастаудан нєр алѓан. Біріншіден, Антика заманыныњ классикалыќ философиясы, ењ алдымен платондыќ жєне аристотелдік теория мен методология. Екіншіден, ХХ ѓасырдаѓы батыс философиясы XVII ѓасырдан бастау алатын Жања дєуірдіњ эмпирикалыќ жєне рационалистік принциптеріне де негізделеді. ‡шіншіден, батыс философиясында ХІХ ѓасырда ірге тасы ќаланѓан иррационалистік ‰рдістер (А.Шопенгауэр, Ф.Ницше т.б.), позитивистік концепциялар (О.Конт, Дж. Милль, Г.Спенсер, махизм) кењінен ќолдау тауып, жања аѓымдар кµбейді. Тµртіншіден, ХХ ѓасырдаѓы батыс философиясы, µткен ж‰з жылдыќтыњ тікелей бейнесі, бір жаѓынан тез жєне к‰рделі ѓылыми дамудыњ нєтижесі болса, екінші жаѓынан еуропалыќ µркениеттіњ терењ єлеуметтік-рухани даѓдарысќа ±шырауыныњ салдары.

          Батысеуропалыќ философияныњ ќазіргі заманѓы даму ‰рдістеріне сипаттама беру ‰шін, ондаѓы єрт‰рлі мектептер мен аѓымдардыњ ілімі мен негізгі идеяларына наќтылы тоќталѓан жµн. Сонда ѓана біз єрт‰рлі пікірлер мен т±жырымдамаларды µзара салыстыра отырып, олардыњ µзіндік ерекшеліктерін, мєні мен мазм±нын т‰йсінеміз. Аќыр соњында µз тєжірибеміз бен білімімізді, сеніміміз бен зердемізді пайдалана отырып, басты м‰ддеміз – аќиќатќа деген кµзќарасымыз бен сенімімізді бекітеміз. Философияныњ да негізгі міндеті сол, рухани д‰ниеніњ µзегі – сенім мен аќылды баѓыттау, µзара ‰йлестіру, адамѓа адам мен єлемніњ, µмірдіњ мєн-маѓынасын т‰сіндіру.

          Ќазіргі заманѓы батысеуропалыќ философияѓа тєн жалпы ерекшеліктерге келсек, олар: Еуропалыќ философиялыќ дєст‰рді саќтау жєне елеулі т‰рде жањарту; онтологиялыќ проблемалар шењберініњ тарылып, ал гносеология мен аксиология, єлеуметтану мен адамтану саласындаѓы философиялыќ аѓымдардыњ интернационалдыќ сипат алуы жєне шыѓыс д‰ниетанымына деген бет-б±рыстыњ терењдеуі; діни кµзќарас пен ѓылыми білімніњ арасындаѓы алшаќтыќ азайып, жања философиялыќ аѓымдарда сенім мен аќылдыњ ‰йлесімділікке ±мтылуы. Аталѓан ерекшеліктер, ХХ ѓасыр философиясындаѓы плюралистік ‰рдістердіњ ары ќарай дами т‰суіне ыќпал етті. Єрт‰рлі философиялыќ аѓымдардыњ пайда болуыныњ таѓы бір себебі, єлемдегі саяси-экономикалыќ дамудыњ тез ќарќын алып, ѓылым мен техниканыњ ‰стемдігініњ к‰шеюі, адамзат пен табиѓаттыњ µндіріске тєуелділігініњ артуы.

          Соныњ негізінде, классикалыќ философияда ќалыптасќан идеялыќ дихотомия к‰н тєртібінен т‰сіп, идеализм мен материализм, эмпиризм мен рационализм, теизм мен атеизм сияќты сыњаржаќты, кереѓар кµзќарастар µз мєнінен айрыла бастады. Ол зањды да еді, µйткені адамзат дамуыныњ жаћандыќ тауќыметтерін, єсіресе рухани µмірдіњ терењ даѓдарысын аталѓан ескі кµзќарастар т±рѓысынан шешіп, тыѓырыќтан шыѓу м‰мкін емес еді.

          Осы ќиындыќтарды жењудіњ айѓаѓындай, жањадан пайда болѓан философиялыќ аѓымдар т‰бегейлі жања кµзќарас формаларын, таным ќ±ралдарын жєне зерттеу тєсілдерін ±сынды. Осындай талпынысты, ѓылыми зерттеулер ж‰ргізудегі пєнаралыќ баѓыт – синергетикадан кµруге болады. ХХ ѓасырдыњ 70-ші жылдары пайда болѓан б±л ілім, µз маќсаты етіп, к‰рделілігі єрт‰рлі ж‰йелердіњ µзін-µзі ±йымдастыру процесіне тєн жалпы зањдылыќтар мен шарттарды танып білуді алѓа ќойды. Синергизм – ашыќ єлем философиясы, ол – негізі классикалыќ жєне классикалыќ емес ѓылымдардыњ механикалыќ парадигмасы болып табылатын, жабыќ ж‰йелер рационализмі мен философиясынан арылуды кµздейді. Синергетика д‰ниеніњ жања бейнесін жасауѓа, оны – кішкентай бµлшектерден т±рады деп ќарамай, керісінше линиялыќ емес процестер жиынтыѓы деп ќабылдауѓа ±мтылды. М±ндай кµзќарас ѓылыми рационализмге, дєст‰рлі философиялыќ танымѓа м‰лде жања т±рѓыдан ќарауѓа алып келді. ХХ ѓасырдаѓы, осындай философияѓа, дінге, ѓылымѓа, жалпы д‰ниеге деген кµзќарастыњ шењберінде ќалыптасќан беделді, кењ тараѓан концепциялар мен пікірлердіњ мєні мен мазм±нына ќысќаша талдау жасауды, автор, µзіне маќсат етіп ќойды. Єрине, оќу ќ±ралыныњ кµлемі ќазіргі заманѓы барлыќ философиялыќ аѓымдар мен олардыњ µкілдерініњ концепциясы мен пікірлеріне жан-жаќты терењірек тоќталуѓа м‰мкіндік бермейді. Сондыќтан негізгі маќсат, еліміздегі гуманитарлыќ емес жоѓары оќу орындары мен факультеттерінде философия пєні бойынша оќытылатын оќу баѓдарламасына сєйкес, студенттерді, ХХ ѓасырдаѓы философиялыќ аѓымдармен ќысќаша таныстыру.  

          Кітап бес тараудан т±рады: 1-ші тарауда классикалыќ философия мен жања философиялыќ аѓымдар арасындаѓы айырмашылыќ пен сабаќтастыќ мєселелері сµз болады; 2-ші тарауда ќазіргі заман философиясындаѓы адам мєселесініњ жања т±рѓыдан ќаралуы, адам жєне єлем, адам жєне ќоѓам ќатынастарындаѓы к‰рделі ќайшылыќтардыњ єрт‰рлі философиялыќ концепцияларда сарапталуы ќаралѓан; 3-ші тарауда, ХХ ѓасырдаѓы рухани мєдениетте, дін мен философияныњ µзара ‰йлесімділігін ќалыптастырѓан жања д‰ниетанымдыќ идеялар жµнінде айтылады; 4-ші тарауда, ХХ ѓасырдыњ кµптеген философиялыќ аѓымдарыныњ білім мен тілге ерекше назар аударуыныњ мєнісі жайында баяндалѓан; 5-ші тарауда єлеуметтік философияныњ басты баѓыттарын жєне философияныњ ќазіргі заманѓы мєдениетке ыќпалын кµрсететін, кењ тараѓан саяси-єлеуметтік, мєдени-с±хбаттыќ теорияларѓа ќысќаша сипаттама берілген. Оќу ќ±ралы жоѓарѓы оќу орындарында философия курсынан сабаќ беретін оќытушылар  жєне аталѓан пєнді оќитын студенттерге арналѓан. 

     1  Классикалық емес философияныњ қалыптасуы және дамуы  

    1.1 Классикалық философияны сынаушылар және     қорѓаушылар  

          ХІХ ѓасырдыњ 40-50-ші жылдары Еуропа мєдениетінде к‰рт бетб±рыс басталѓан кезењ еді, себебі философияда классикалық емес дәст‰рге негізделген д‰ниетанымныњ объективті қажеттілігі айқын байқала бастады. Алѓашқылардыњ бірі болып классикалық философияны жања т±рѓыдан қарауѓа талпыныс жасаѓан ойшылдар  К.Маркс және Ф.Энгельс бастаѓан топ рационалистік кµзқарасты ѓылым  және прогресске сену негізінде дамытпақ болды. Олар классиканыњ философияны ѓылым деп таныѓан идеясын жақтаѓанымен, оны “ѓылымдардыњ ѓылымы” деп атауын теріске шыѓарды. Марксистер философия мен ѓылымдаѓы мањызды ерекшеліктерді мойындаѓанымен, оларды адам және адамзат ‰шін д‰ниені революциялық-тәжірибелік µзгерістерге ±шырату процесінде пайдалануѓа болатын к‰шті рухани қ±рал деп таныѓан жоқ.

          Марксистік философиямен қатар, оѓан тіпті қарама-қарсы баѓыттаѓы дәст‰рлі емес сипаттаѓы кµзқарастар қалыптаса бастады. Олардыњ басты айырмашылыѓы, егер марксистер жања д‰ниетанымды уаѓыздаѓанымен классикалық философиялық дәст‰рді т±тас теріске шыѓармаѓан болса, иррационалистік аѓымдар классиканы т‰бегейлі сынѓа алды. Осы баѓыттардыњ негізін қалаѓан ірі т±лѓалар: даттық философ  С.Кьеркегор (1813-1855) және неміс ойшылдары А.Шопенгауэр (1788-1860), Ф.Ницше (1844-1900), француз философы А.Бергсон (1859-1941) т.б. Классиканы сынѓа алѓан идеялық қозѓалыс, жања философиялық кµзқарастар әсіресе, ХХ ѓасырда айрықша беделге ие болып, қазіргі к‰нге дейін µз ықпалын жоѓалтқан жоқ.

          Классикалық д‰ниетанымды сынѓа алу, терењ рухани даѓдарысқа ±шыраѓан батыс µркениетініњ қ±ндылықтарын т‰бегейлі қайта қарау процесініњ қ±рамдас бµлігіне айналды. Бір кездері ж±ртты д‰рліктірген О.Шпенглердіњ (1880-1936) “Европаныњ қ±лдырауы” (1918) шыѓармасын  “даѓдарыс философиясыныњ”, рухани тоқыраудыњ негізгі баѓыттарыныњ қысқаша айқындалуы деп т‰сінуге болады, осы кµзқарас әрт‰рлі н±сқада қазіргі к‰нге дейін жалѓасын табуда.                 

Антиклассикалыќ философиялыќ ойды шегіне жеткізе айќындауѓа тырысќандардыњ бірі испандыќ философ Хосе Ортега-и-Гассет (1883-1953). Оныњ ойынша европалыќ даѓдарыстыњ астарында б‰кіл классикалыќ ойдыњ даѓдарысы жатыр. Рациовитализм ілімін жасаѓан испан ойшылы, µзініњ ±лттыќ философиясына, Латын Америкасы, Еуропа елдерініњ ой-парасатына ќарќынды ыќпал еткен. ХХ ѓасырдыњ басында туындаѓан авангардизм аѓымыныњ пайымдаушысы бола т±ра, ќарабайыр кµпшілікке кµнбейтін “рухани азшылыќ” (“шыѓармашылыќ элита”) туралы ілімніњ негізін ќалады.

          ХІХ-ХХ ѓасырларда антиклассикалыќ ±станымдар жалѓыз жарым болѓан жоќ. Оларѓа ќарсы бірде ќарќынды, ал бірде єлсіреген классикалыќ философияны ќорѓаушылар мен дамытушылардыњ єрт‰рлі аѓымдары µз идеяларын уаѓыздады. Оныњ себебі жєне ыќпалы философияныњ µзінде болатын, наќтылап айтсаќ философия, философияныњ тарихымен органикалыќ байланыста. Сонымен бірге кейбір философтардыњ б±рынѓы тарихи ќ±ндылыќтарды ќатањ, кей кездері нигилистік сарында сынѓа алуы, екінші бір философтардыњ ол ќ±ндылыќтар мен дєст‰рлерді жанын салып ќорѓауы зањды ќ±былыс, µйткені содан философияныњ µзін саќтап ќалудыњ амалын кµреді жєне даѓдарыс жылдары ой-парасат т±ѓырын іздейді. Міне, ХІХ ѓасыр соњында – ХХ ѓасыр басында, Ф.Ницшеніњ “т‰бірлі нигилизмі” ќалыптасып жатќан кезењде, мєдениет пен µркениет даѓдарысыныњ идеясы белењ ала бастаѓан уаќытта, маќсатымыз классикалыќ м±раларды саќтап ќалу деп ашыќ жариялаѓан жања философиялыќ баѓыттардыњ пайда болуыныњ таѓы бір себебі. “Кантќа ќайта оралайыќ” деген ±ранмен неокантиандыќ аѓым пайда болды. ХІХ ѓасырдыњ 60-шы жылдары пайда болѓан б±л аѓым, кейіннен екі философиялыќ мектептіњ негізін ќалады – марбург мектебі: Г.Коген (1842-1918), Э.Кассирер (1874-1945) жєне фрейбург (баден) мектебі: В.Виндельбанд (1848-1915), Г.Риккерт (1863-1936).

          Шамамен осы жылдары: “Гегельге ќайта оралайыќ” деген ±ранмен неогегеляндыќ аѓым пайда болды. Оныњ кµрнекті µкілдерініњ ќатарына – неміс философтары  Р.Кронер (1884-1974), Г.Лассон (1862-1932), итальяндыќ – Б.Кроче (1866-1952), Дж. Джентиле (1875-1944), аѓылшын философы Ф.Брэдлидіњ (1846-1924) “Абсолютті идеализмін”, американдыќ – Дж. Ройсты (1855-1916) жатќызуѓа болады. ХХ ѓасырдыњ 40-50-ші жылдары француздыќ гегеляншілдер Ж.Валь (1888-1974), А.Кожев (1902-1968), Ж.Ипполит (1907-1968) сияќты ойшылдардыњ кµзќарасы кењінен таралды.

          ХІХ ѓасырдыњ 70-ші жылдары пайда болѓан, артынан неотомизм (Фома Аквинскийдіњ – Томас есімініњ латын тіліндегі жазылуы бойынша) деген атпен дамыѓан ыќпалды діни философиялыќ аѓым да философияныњ классикалыќ т‰бірін ќорѓауѓа ±мтылды. Б±л аѓым ќазіргі заманда µз жалѓасын тауып дамуда, католик шіркеуініњ жан-жаќты ќолдауына ие болуда. ХХ ѓасырдаѓы ењ белгілі деген неотомистердіњ ќатарына Ж.Маритен (1882-1973), Э.Жильсон (1884-1978) т.б. жатќызуѓа болады. Осылардыњ ішінде ‰лкен беделге ие болѓан, неотомистік ойдыњ негізгі ќаѓидаларын ±станѓанымен, философияда µзіндік ерекше баѓыт ќалыптастырѓан, сол ‰шін ресми католик діні басшылары тарапынан сынѓа ±шыраѓан авторларды да атауѓа болады (Г.Марсель, 1889-1973; П.Тейяр де Шарден, 1881-1955; т.б.).

          Содан кейінгі уаќыттарда да идеялыќ дихотомия (шектен тыс ќарама-ќарсы кµзќарастар теке-тіресі) талай рет ушыѓып: т‰бегейлі, тіпті нигилистік сарындаѓы классиканы сынаушылар толќыны к‰шейіп жєне соѓан ќарсы шыќќан консервативтік дєст‰ршіл топтар єрекеті, классикалыќ философиялыќ м±раны саќтаушылар м‰ддесі бір-бірімен ‰зіліссіз соќтыѓысып жатты. Мысалы, ХХ ѓасырдыњ 70-80-ші жылдары Платон мен Аристотелге (жалпы антика философиясына), Фома жєне Августинге (жалпы ортаѓасырѓа), Спиноза, Гоббс, Шеллинг, Ницшеге, шыѓыс м±сылман философиясына, єсіресе, Єл-Фарабиге деген ќызыѓушылыќ ерекше к‰шейе т‰сті. Кµзќарастар ќайшылыѓында негізгі мєселе болып ќазіргі єлемдік танымдаѓы философияныњ орны, табиѓат пен ќоѓам байланысы, адамныњ µмірі мен мєні сияќты с±раќтар єрт‰рлі пікір дамытуда.

          Классикалыќ емес болып ќалыптасќан ХХ ѓасырдаѓы кењ таралѓан философиялыќ концепциялардыњ кейбірі белгілі бір дєрежеде классикалыќ ойдан м‰лде байланысын ‰зген жоќ. ХХ ѓасырдаѓы философиялыќ ойдыњ кµрнекті µкілдері: А.Бергсон, Э.Гуссерль, З.Фрейд, Б.Рассель, Л.Витгенштейн, Д.Дьюй, А.Н.Уайтхед, К.Ясперс, М.Хайдеггер, Ж.П.Сартр, А.Камю, Г.Г.Гадамер, К.Леви-Строс т.б. “классиктер” саналады.

          Сонымен, ХІХ-ХХ ѓасырлар тоѓысында жєне біздіњ заманымыздыњ алѓашќы жартысында классикалыќ философияны жања т±рѓыдан саралау ‰рдісі ерекше екпінмен дамыды. Єлемдік ауќымды тауќыметтердіњ µзектілігі б±л ‰рдісті ќазіргі к‰ндері де т±раќты дамытып, жања дењгейге кµтеруде.

          1.2 Иррационализм жєне мистика

          Адамзаттыњ рухани тєжірибесініњ єрт‰рлі формаларын тануда жєне т‰сіндіруде классикалыќ философия мањызды ‰лесін ќосты, µйткені рухани ќ±ндылыќтардыњ рационалдыќ немесе зерделік формаларын сараптау оныњ негізгі зерттеу объектілерініњ бірі болды. Дегенмен, адам рухы, психикасы “ќ±рамына” рационалдыќ емес ќ±былыстар да кіреді жєне мањызды рµлді атќарады. Мысалы: бейсаналыќ процестер, инстинктер, интуиция, сезім-ерік актілері, махаббат. Єрине, иррационалдылыќтыњ аталѓан формалары рационалдыќ – естік немесе ойлаудан, ±ѓым арќылы пікір білдіруден, есептеу мен логикалыќ процедуралардан алшаќ жатќан жоќ жєне бµлінбейді де. Біраќ адам рухыныњ, психикасыныњ т±тастыѓын ескерсек, соныњ ішінде иррационалдылыќ рационалдылыќтан м‰лде басќаша екендігін ањѓарамыз. Классикалыќ философия да интуиция, сезім, ерік, мінез-ќ±лыќ пен іс-єрекет зањдылыќтарына назарын аударады, біраќ олардаѓы аќылѓа баѓынышты нєрселерді ѓана жоѓары баѓалады, тіпті болмаѓанда саналы формаѓа келетін, зердемен басќарылатындай м‰мкіндік болуын ќажет деп тапты. 

          ХХ ѓасыр философиясы адамзаттыњ рухани тєжірибесініњ т±тастыѓына, терењдігі мен ж±мбаќтыѓына басты назарын шоѓырландыра отырып, ондаѓы иррационалистік элементтерге, оныњ ерекшелігіне айрыќша кµњіл бµледі. Адамзаттыњ рухани д‰ниесін т‰сінуде, рационалдыќ пен иррационалдылыќтыњ мањызын салыстыра баѓалауда таразы басы µзгерді.   ХІХ ѓасырда байќала бастаѓан, классикадан ауытќу, классикалыќ философиядаѓы кейбір идеяларѓа байланысты болды.

          Мысалы, классикалыќ неміс философиясы, Канттыњ ізімен аќылды дєріптей отырып, тєжірибелік аќылдыњ (парасат, ќ±ќыќ, адамныњ мєні мєселелерін зерттеу арќылы) теориялыќ аќылѓа ќараѓандаѓы артыќшылыѓын дєлелдеуге тырысты. К.Маркс бастаѓан топ, практиканы аќиќаттыњ критериі деп алып, оны зерделік – танымдыќ т±рѓыдан ѓана ќарап ќоймай, адамныњ д‰ниені µзгерту м‰мкіндігі деп санады. Философияныњ міндеті єлеуметтік-парасаттылыќ жєне логикалыќ-танымдыќ мєселелерді саралап зерттеу деп жариялады.

          Марксистерден басќа, екінші бір аѓымдар танымдыќ-зерделік процестер мен формалар артыќшылыѓын мойындаудан бас тартып, тарихи-єлеуметтік тєжірибеніњ ќайшылыќты т±тастыѓына, жеке адам µмірі, танымы мен іс-єрекетіне назар аударуды ќаламай, психиканыњ рационалдыќ емес элементтері: ерік, инстинкт, бейсаналыќ т.б. сияќты ќ±былыстарѓа зейін ќойды. Классикалыќ рационализмді  “ќ±дай санасы”, “абсолютті рух”, “материя”, “субстанция” деген сияќты идеалистік немесе материалистік сыњаржаќты, абсолютті аќиќатты аќылмен аныќтауѓа тырысќан идеялары ‰шін орынды сынѓа алды. Ол ойшылдар аќылдан да жоѓары т±рѓан, одан да м‰мкіндігі кењірек рационалдыќ емес “абсолюттерді” пайымдады.

          Алѓашќылардыњ бірі болып иррационалистік философиялыќ кµзќарасты ќалыптастырушылар “µмір философиясыныњ” µкілдері. Олардыњ негізгі идеялыќ бастауыныњ ќатарына неміс философы А.Шопенгауэрдіњ ілімін жатќызуѓа болады. Оныњ 1818 жылѓы негізгі шыѓармасы: “Д‰ние ерік жєне елес хаќында” атты кітабында жања бір д‰ниетанымныњ негізін ќалады десе де болады. Одан кейін жазѓандарын автордыњ µзі соныњ ќосымшалары мен т‰сініктемелері деп санаѓан. Б±л ењбегінде, ойшыл, д‰ниені адамнан, адамныњ  еркі мен елесінен т‰сіндіруге ±мтылып, м‰лде жања философиялыќ ж‰йе ќ±руѓа, сµйтіп, болмыс мєселесін шешуге, оныњ ќ±пия сырын ашуѓа талпынѓан. Оныњ ілімі философиялыќ волюнтаризмге, яѓни д‰ниеніњ мєні кµзсіз ерік дегенге саятын пессимистік кµзќарас болып табылады.

          “Д‰ние дегеніњ меніњ елесім”: єрбір жанды єрі тани білетін тіршілік иесі ‰шін к‰шін жоѓалтпайтын аќиќат міне осы, алайда тек адам ѓана оны рефлектифті –абстрактылы сана дењгейіне дейін кµтере алатыны аян жєне егер ол шынында да осыны істейтін болса, онда сол адамда заттарѓа деген философиялыќ кµзќарас туындайды. Сонда ол ‰шін: оныњ к‰нді де, жерді де білмейтіні, тек к‰нді кµретін кµзді, жерді сезінетін ќолды ѓана білетіні; оны ќоршаѓан д‰ние тек елес ретінде ѓана, яѓни тек ќана басќаѓа, елестеуші адамныњ µзіне, ќатынасында ѓана µмір с‰ретіні аныќ та к‰мєнсіз болып шыѓады. Егер де єлдеќандай ќарама-ќарсы ой айтылатын бір аќиќат болса, онда дєл осы аќиќаттыњ µзі, µйткені ол ќандай да болмасын м‰мкін жєне ойлауѓа сыяды дейтін тєжірибеніњ басќа барлыќ формаларынан да, соныњ ішінде уаќыт, кењістік жєне себептіліктен де, асќан жалпылыќќа ие форманыњ кµрінісі болып табылады. Олардыњ бєрі де оны алдын-ала т±спалдайды, егер де б±л формалардыњ єрќайсысын олардыњ негіздеме зањыныњ жекелеген т‰рлері деп мойындаймыз, ал елестердіњ тек жекелеген кластары ‰шін ѓана мєнді бола алатын болса, онда керісінше, объекті мен субъектіге ажырау осы кластардыњ бєрі ‰шін жалпы форма болып ќызмет етеді, ал ол елестердіњ ќандайы болмасын, олар ќай текке абстрактілі немесе интуитивті, таза немесе эмпирикалыќќа жатпасын, жалпы алѓанда оларды м‰мкін ќылатын жєне ойлауѓа болдыратын бірден-бір форма болып табылады. Сонымен,  таным ‰шін берілгенніњ бєрі, яѓни осы д‰ние т‰гелдей, субъектіге ќатынасында алѓандаѓы объект ќана, ањдаушыныњ ањдауы ѓана, ќысќаша айтќанда, елес ќана болып табылады дейтін аќиќаттан асќан к‰мєнсіз, басќалардыњ бєріне де тєуелсіз, дєлелдеуді де соншама ќажет етпейтін аќиќат жоќ. Єрине, б±л ќазіргіге де, ќандай да болмасын µткенге де, болашаќќа да, ењ алыстаѓыѓа да, жаќындаѓыѓа да тиесілі, µйткені б±л барлыќ осы айырмашылыќтар орын тебетін уаќыт пен кењістіктіњ µзін ќамтиды. Д‰ниеге жататынныњ жєне жата алатынныњ бєріне де міндетті т‰рде осы субъектімен уєжділіктіњ мµрі басылѓан жєне олар субъект ‰шін µмір с‰реді.    Д‰ние дегеніміз - елес. Б±л аќиќат соншалыќты жања да емес. Ол Декарттыњ скептикалыќ ойлауларында–аќ кезігетін. Алайда,  оны бірінші болып айтќан - Беркли еді. Оныњ ілімдеріндегі ќалѓаныныњ бєрі дерлік жµнсіз болса да, философияѓа µлместей ењбек сіњірді. Мен ќосымша кµрсеткенімдей, Канттыњ бірінші ќатесі осы тезиске соќпай кетуінде болды…

          …Бєрін де танып білетін жєне ешкіммен де танылмайтын, б±л – субъект”. [68., 54]

 Шопенгауэрдіњ  философиялыќ ж‰йесі – Канттыњ ж‰йесін µз ойына бейімдеу. Егер Фихте мен Гегель “µзіндік зат” ±ѓымынан бас тартып, негізгі метафизикалыќ принцип етіп танымды алса, Шопенгауэр Канттыњ “µзіндік зат” ±ѓымын ерікпен пара-пар етіп кµрсетті. Оныњ ойынша, меніњ тєнім деп ќабылданып т±рѓан нєрсе, шындыѓында меніњ еркім. Кезінде Кант, моралдік зањдылыќты зерттеуіміз бізді ќ±былыстардыњ шењберінен тысќары шыѓарып, сезімдік ќабылдаулар бере алмайтын таным нєтижесіне ќол жеткіземіз деген болатын. Сонымен бірге, моралдік зањдылыќ негізінен ерікке ќатысы бар деп санаѓан. Олай болса, Кант ‰шін, жаќсы жєне жаман адамныњ айырмашылыѓы – б±л “µзіндік заттар” єлеміндегі айырмашылыќ жєне де ерік актілері арасындаѓы айырма. Б±дан шыѓатын ќорытынды, ерік актілері ќ±былыстар єлеміне емес, шынайы д‰ниеге жатуы тиіс. Ерік актісіне сєйкес ќ±былыс, - б±л дене ќозѓалысы. Шопенгауэр ‰шін де дене жєй елес болып, ал оныњ шындыѓы болып ерік алынѓаны сондыќтан болар.

          Біраќ ќ±былыстардыњ ар жаѓындаѓы ерік, єрт‰рлі ерік актілерініњ ќосындысынан т±ра алмайды. Кењістік те, уаќыт та ќ±былыстарѓа тєн µзіндік зат кењістікте немесе уаќытта µмір с‰рмейді. Сондыќтан шынайы µмір с‰ру маѓынасында меніњ еркімніњ бастауы да жєне соњы да жоќ, ол єрт‰рлі ерік актілерінен ќ±ралмайды, себебі, кењістік пен уаќыт кµптіктіњ кµзі болып табылады. Меніњ еркім жалѓыз жєне мєњгілік. Жоќ, єуелі, оны б‰кіл Єлемдік ерікпен пара-пар деуге болады; меніњ “жеке даралыѓым” – б±л меніњ кењістік-уаќыттыќ ќабылдауѓа бейім субъективтік аппаратымныњ жемісі болып табылатын алдамшы кµрініс, - деп Шопенгауэр жања концепция ±сынады. Шындыќ дегеніміз - б±л б‰кіл Єлемде кµрініс беретін, жансыз жєне жанды табиѓатта да бірдей дєрежеде байќалатын бір ѓаламат ерік.

          Біз, Шопенгауэр ѓарыштыќ ерікті Ќ±даймен тењестіріп, Спиноза айтќан пантеистік доктринаныњ т±жырымындай, ізгілік дегеніміз - Ќ±дайдыњ еркіне баѓыну дегелі отыр екен деп ойлап ќалмауымыз керек. Шопенгауэр бойынша ѓарыштыќ ерік ќатал; жалпы еріктіњ µзі ќаталдыќ, кез-келген жаѓдайдаѓы біздіњ шексіз ќиналыстарымыздыњ т‰пкі себебі. Ќиналыс – біздіњ бєр µміріміздіњ мєнді бір бµлігі, таным ±лѓайѓан сайын ол да µсіп отырады. Еріктіњ бізге ќол жеткен кезде тояттыќ єкелетін белгілі бір соњѓы межесі жоќ. Бєрі бір аќыр соњында µлім жењетінін біле т±ра, біз µзіміздіњ мєнсіз маќсаттарымызѓа жанталаса ±мтыламыз, “жарылып кететінін білсек те, сабын кµпіршігін ‰лкен ќылып ‰рлеуге тырысамыз”. Баќыт деген нєрсе жоќ, себебі іске аспай, ќанаѓаттанбай ќалѓан ќалауларымыз бізге ќиналыс єкеледі, ал ќол жеткізсек ол тек тояттыќ єкеледі. “Тойѓан соњ – тоќты еті топыраќ татиды”. (Маќал). Инстинкт адамдарды ±рпаќ єкелуге мєжб‰р етеді, ал ол, µмірге ќиналыс пен µлімніњ жања м‰мкіндіктерін тудырады, сондыќтан болар адамдар жыныстыќ ќатынасты сырт кµзден жасырын, ±ялып істейді. Ќиналыстан босанам деп, µзіњді µлтіру – бос єурешілік; жанныњ µлмейтіні, ауысатыны туралы ілім сµздік маѓынада шынайы болмаса да, миф (ањыз) формасында аќиќатты білдіреді. М±ныњ бєрі ќайѓылы, адамда пессимистік кµњіл-к‰й тудырѓанмен, Шопенгауэр ойынша, б±дан шыѓатын жол бар, ол -  ‡нді елінде ашылѓан.

          Мифтердіњ ішіндегі ењ жаќсысы – Нирвана туралы миф, Шопенгауэр оны µшу деп т‰сінеді. Ќиналыстардыњ себебі – ерікті ширыќтыру: ерікті, біз неѓ±рлым аз жаттыќтырсаќ, соѓ±рлым аз ќиналатын боламыз. Міне, осы жерде белгілі бір таным т‰рініњ пайдасын кµреміз. Бір адамныњ екінші бір адамнан айырмашылыѓы – ќ±былыстар єлемініњ бір бµлшегі, егер д‰ниені шынайы ќалпында алып ќарасаќ, ол жоѓалады. Жаќсы адам ‰шін Майи пердесі (иллюзия – алдамшы елес) т±п-т±ныќ мµлдір, ол – барлыќ заттардыњ бірдей екенін, олардыњ арасындаѓы айырмашылыќ, адам мен адам арасындаѓы айырмашылыќ елес екенін кµреді. Б±л т±жырымѓа, єрќашан жанашырлыќ, басќалардыњ ќиналысын сезіну – махаббат арќылы келеді. Елес пердені кµтерген кезде, жеке адам б‰кіл єлемніњ ќиналысын ќабылдайды. Жаќсы адамныњ танымы єрќашан барлыќ ќ±былыстарды ‰йлестіріп татуластырады. Оныњ еркі µмірден сырт айналып жєне µзініњ тµл табиѓатын терістейді.

          Буддизм, Шопенгауэр пікірінше - б±л ењ жоѓарѓы дін; оныњ этикалыќ ілімі адамгершілік ќаѓидаларыныњ негізі деп санайды. Жаќсы адам µте ќатал шектеулермен µмір с‰реді, µз еркімен кедейлікті ќалайды, жиі ораза ±стап жєне µзін-µзі ќиналысќа салады. Осылардыњ бєрі µзініњ жеке еркін басып жаншуѓа жеткізуі керек.

          Сонымен, Шопенгауэр бойынша, єулие адамныњ маќсаты – барынша “µмір с‰рмеу” жаѓдайына жаќындау, біраќ оѓан µзін-µзі µлтіру арќылы жетуге болмайды.  Шопенгауэрдіњ, ерік бєрінен де бірінші жєне жоѓары т±р деген ілімі єрт‰рлі формада ХХ ѓасыр философиясында жалѓасын тапты. Наќтылап айтќанда, Ницше, Бергсон, Джеймс, Дьюи т.б. ойшылдардыњ кµзќарасына оныњ философиясы ќатты єсер еткені байќалады.

          Мањызды бµлігі бостандыќтаѓы “автономиялы” ерік болып табылатын, тєжірибелік аќылдыњ артыќшылыѓын мойындаѓан, Канттыќ идеядан басталѓан А.Шопенгауэр кµзќарасынан, аќылѓа ќараѓанда еріктіњ басымдылыѓын дєлелдей бастады да, канттыќ, классикалыќќа ќарсы баѓытта дамыды. Мысалы: “Классикалыќ рационализмніњ шынайы µмірге ќайшы келетін, ерікті аќылдыњ ќарапайым кµмекшісіне айналдырып жібергенін сынѓа алды. Ал шындыѓында, ерік, басќаша айтќанда адамныњ ќалауы, ынтасы, єрекет жасауѓа ±мтылысы жєне єрекеттіњ іске асу процестері салыстырмалы т‰рде ерекше, тєуелсіз, белгілі бір дєрежеде зерделік таным нєтижелерініњ баѓытын аныќтайды”, - деп санады А.Шопенгауэр. Сонымен неміс ойшылы дєст‰рлі рационализмді сынѓа ала отырып, біріншіден, µз философиясында ерікті, зерде тарапынан болатын баќылауѓа тєуелсіз деп кµрсетіп, оны ешќандай себебі де, негізі де жоќ “абсолютті бостандыќтаѓы ќалау” деп дєлелдеуге тырысты. Екіншіден, ерік б‰кіл єлемді, д‰ниені ќамтиды, жеке адам еркі Єлемніњ ќ±діретті к‰шіне туыстас, єлемдік ерікпен байланысты. А.Шопенгауэрдіњ ойынша: “Ерік єрі абсолютті бастау, єрі Єлем, одан басќа абсолютті аќиќат жоќ”. Біржаќты классикалыќ рационализмге абсолютті волюнтаризм ќарсы ќойылды.

          А.Шопенгауэр концепциясыныњ к‰шті ыќпалында болѓан екінші бір неміс ойшылы Ф.Ницше  философияныњ орталыќ ±ѓымы тек ќана “билікке деген ерік” т‰рінде етіп, ерік мєселесін алды. Оныњ ойынша адамныњ басты ќабілеті жєне іс-єрекетке деген ынтасын аныќтайтын к‰ш билікке ±мтылѓан ерік, µмірдіњ тірегі болып табылады. Ол ХХ ѓасыр философиясына соны серпін берген, неміс ойшылы. Оныњ д‰ниетанымына ежелгі грек философиясынан кейін, Шопенгауэр мен Вагнер шыѓармалары ќатты єсер еткен. Ницшеніњ µзгешелігі - классикалыќ ж‰йелерге ќарсы шыѓып, µмір ±ѓымын философиялыќ дењгейге кµтеруге тырысты. Осы т±рѓыда ол б‰кіл батысеуропалыќ, єсіресе христиандыќ дєст‰рді жан-жаќты жєне ж‰йелі сынѓа алып, тіпті неміс ±лтыныњ атына да, ащы аныќтамалар айтќан. Шопенгауэр  мен Ницше философиясына таѓы бір ортаќ ерекшелік - екеуі де Шыѓыс философиясына бет б±рып, еуропа менмендігіне соќќы береді.

          Ф.Ницшеніњ басты шыѓармалары ќатарына “Трагедияныњ д‰ниеге келуі”, “Тарихтыњ µмір ‰шін пайдасы мен зияны”, “Заратуштра осылай деген”, “Ізгілік пен з±лымдыќтыњ ту сыртында”, “Антихрист”, “Билікке жігер” т.б. ж±мыстарын атауѓа тиіспіз.

          Ал, енді Ницшеніњ философиялыќ категорияларына келетін болсаќ, б±л туралы Хайдеггерден артыќ зерделеген ешкім жоќ. Б±л мєселе жµнінде атаќты неміс ойшылы “Еуропа нигилизмі” деген ењбегінде жазѓан.

          Хайдеггерше, Ницше нигилизм деп аталѓан батыс философиясындаѓы тыњ ой аѓымыныњ атасы. Ницшеніњ нигилист болатыны - “Тєњірі µлді” деген т±жырымы арќылы б‰кіл батыс метафизикасын жоќќа шыѓарады. Метафизиканыњ аќыры дегеніміз - сол кездегі б‰кіл ой ±станымдары мен ќ±ндылыќтардыњ к‰йреуі. Ницше µз философиясын жања заманѓа кіріспе деп т‰сінген. Єрине, єлемдік театрдыњ сахнасы µзгермейді, біраќ онда енді басќа пьеса ойналады. Сµйте т±ра, б±рынѓы маќсаттар мен ќ±ндылыќтардыњ жоѓалуы таза к‰йреу немесе жоќталуѓа тиіс ѓаламат шыѓын емес, ќоштасу рєсіміндегі зањды ќ±былыс.

          Ницшеніњ ±ѓымындаѓы нигилизм тек б±рынѓы ќ±ндылыќтардан босану емес, оларды ќайта пайымдау ‰шін босану. Демек, жања ќ±ндылыќтарды орнату ‰шін, о д‰ниеден бас тартып, µмір мен болмыстыњ µз µзегіне ‰њілген жµн. Ол ‰шін т±тас тірлікке жања аныќтама жасау керек. Ницше б±л аныќтамасын “билікке жігер” деп атаѓан. Билік тек єрдайым ±лѓая бергенде ѓана билік болады. Егер билік белгілі бір баспалдаѓында тоќтап ќалса, сонда ѓана ќауќарсыздыќќа шалдыѓады. Демек билікке жігер биліксіз нєрсеніњ билікті тартып алуы емес, тек µз-µзінен асып т‰суге талпына беруінде. М±ндай жаѓдайда ол єрќашан даму ‰стінде болады. Біраќ б±л дамудыњ ерекшелігі - ол ешќашан да µзінен µзге нєрсені маќсат т±тпайды, керісінше, µз билігін ±лѓайту шењберіне ылѓи да орала береді. Ницшеніњ билікке жігері – тірліктіњ негізіне сілтеу, ±ќсас нєрсеніњ мєњгі оралуы – тірліктіњ ќалай тірлік етуін, ал дамуы - биліктіњ µз-µзіне ќайта оралып, µз-µзін табиѓатта ќайта жандандыратын ‰стемдігін кµрсетеді.

          Міне, осы т±рѓыда Ницшеге адамныњ жања н±сќасы туралы ±ѓым ќажет болды. Ол адам µлген Тєњірініњ орнын басуѓа тиіс еді. Ол ‰шін ол µз-µзінен асып т‰суге тиіс. Сондыќтан Ницше µз-µзіне билік маќсат ќойѓан адамды, ќ±дай туралы ертегісіз µмір с‰ре алатын адамды асќан т±лѓа деп атаѓан. ¦лы т±лѓа б±рынѓы ќ±ндылыќтардыњ адамын артта ќалдырып, одан асып т‰седі. Сµйтіп барлыќ ќ±ќыќтардыњ жандануына жєне барлыќ ќ±ндылыќтардыњ орнатылуын таза биліктіњ билік ќ±руына ж‰ктейді. Міне, ±лы т±лѓа дегеніміз - осы билікті ж‰зеге асырушы ќаЋарман адам.

          Сонымен, Ницшені ±ѓыну ‰шін, осы нигилизм, б±рынѓы барлыќ ќ±ндылыќтарды ќайта пайымдау, билікке жігер, ±ќсас нєрсеніњ мєњгі ќайта оралуы, асќан т±лѓа деген ±ѓымдардыњ жеке болмысы мен µзара байланысында зерделегеніміз жµн.

          Ницшеніњ ойынша, “¤мірдіњ” не екенін т‰сіну жєне ол ќандай ±мтылыстар мен ширыѓулар т‰рлерінен т±ратынын білу ‰шін, µсімдіктер мен аѓаштар, жануарлар єлемініњ  тіршілігіне бірдей кµзќараспен ќарап ќана т±жырым жасауѓа болады. “Не ‰шін ормандаѓы аѓаштар бір-бірімен к‰реседі – деп Ницше с±раќ ќояды да, µзі жауап береді: “Билік ‰шін!”.[38.,87]

          Ф.Ницше, бір жаѓынан, капиталистік ќоѓамдаѓы рухани ж±тањдыќты, µмірдіњ парыќсыздыѓын, діни ќызметкерлердіњ соќыр сенімін орынды аяусыз сынай отырып, екінші жаѓынан, “±лы т±лѓаныњ” шексіз билікке ±мтылуын дєріптеп, оны философиялыќ т±рѓыдан дєлелдеуге тырысады. Біз тµменде Ницшеніњ “Билікке ырыќ” кітабына ‰њіліп ќарасаќ: екі т‰рлі ќ±ндылыќтарды бір-бірімен ќиюласпаса да, ќосќысы келетінін, бір жаѓынан, оѓан ќатыгездік, соѓыс, аќс‰йектік тєкаппарлыќты ±натса; екінші жаѓынан, философияны, µнерді, єдебиетті, єсіресе музыканы ±нататынын кµрсетеді.

          Дінді сынѓа алуы жєне Ницше философиясы толыѓымен этикалыќ пиѓылдарѓа баѓынышты. Ол, µзі сенгендей, кейбір ќасиеттердіњ тек ќана, азшылыќ болып табылатын, аќс‰йектерде болатынына тєнті болды; ал кµпшілік, оныњ ойынша, тањдаулылардыњ µсуі ‰шін ќ±рал болуы ќажет, кµпшіліктіњ бєрінде баќытты µмірге немесе игіліктерге белгілі бір дербес ‰міті бар деп ќарауѓа болмайды,-дейді. Кµп жаѓдайда, Ницше ќарапайым адамдарды “жетілмеген жєне толыќќанды емес” деп атайды, сондыќтан олардыњ ±лы адамды ќалыптастыру жолында ќиналѓаны ќажет болып т±рса, ол оѓан ќарсы емес.

          Наѓыз мейірімділік, кєдімгіге ќарама-ќарсы, бар адамныњ ‰лесінде емес, ол тек, азшылыќ болып табылатын аќс‰йектерге ѓана тєн ќасиет. Ол ешќандай пайдасыз, аќылѓа сыймайды; ол µз иесін басќалардан бµліп т±рады; ол тєртіпке ќарсы жєне µзінен тµмен т±рѓандарѓа зиян шектіреді. ¦лы т±лѓалар б±ќара халыќпен к‰ресуі ќажет жєне заманныњ демократиялыќ ‰рдістеріне ќарсылыќ кµрсетуі тиіс, себебі надан ж±рт барлыќ баѓытта да билікке жету ‰шін біріге бастайды. “Ж±ртты” немесе “єйелді” еркелететін, ж±мсартатын жєне алѓа шыѓаратын нєрсеніњ бєрі де жалпы сайлау ќ±ќына, басќаша айтќанда, “тµменгі пенделердіњ” ‰стемдігін орнатудыњ пайдасына ж±мыс істейді. Єйелді ќызыќты етіп кµрсеткен, арбаушылардыњ бірі Руссо  содан кейін µзініњ ќ±лдарымен Гарриет Бичерстоу пайда болды, одан соњ ж±мысшылар мен кедейлердіњ м‰ддесін ќорѓаѓан социалистер шыќты, осылардыњ бєріне ќарсы к‰ресуіміз ќажет деп шаќырды Ф.Ницше. Ницше этикасы сµзбе сµз маѓынасында µзін-µзі аќтап алу этикасы емес, ол, ±лы маќсаттар ‰шін спартандыќ тєртіптіњ болуына жєне асќан тµзімділікке, сол жолда біреулердіњ жапа шегуі тиіс екендігіне ќатты сенді. Ол ерік-жігер к‰шін бєрінен де жоѓары ќойды, ал жанашырлыќты єлсіздік деп танып, онымен к‰ресуге шаќырады. Б‰тін бір ±лттыњ баќытсыздыѓы, ±лы бір т±лѓаныњ ќиналысымен салыстырѓанда т‰кке т±рѓысыз деп санады.

          Єрине, Ницшені ±лтшыл деп айтуѓа болмайды, оныњ Германияѓа б‰йрегі б±рып, неміс халќын дєріптегені шамалы. Оѓан ќажеті, б‰кіл жер бетінде ‰стемдік ж‰ргізетін, интернационалдыќ билеуші нєсілдіњ болѓаны – “билеуші-философтар мен суреткер-тирандардыњ еркі мыњдаѓан жылдарѓа бейнеленген, барынша ќатал µзіндік ішкі тєртіпке негізделген жања аумаќты аќс‰йектер билігі”. [38., 104]

          Ницше философиясындаѓы екі нєрсені ерекше атауѓа болады: біріншіден, єйелдерге деген жеккµрушілік, екіншіден, христиан дінін ќатањ сынѓа алуы.

Оныњ ойынша, ер адам бойындаѓы кµптеген ќасиеттер єйел адамдарда м‰лде жоќ немесе кері баѓытта дамыѓан. Мысалы, єйелдер ешќашан да дос бола алмайды: олар мысыќ немесе ќ±с, тіпті жаќсы дегенде сиыр сияќты дейді. Еркек соѓыс ‰шін тєрбиеленуі, ал єйел – соѓыстан дем алуы ‰шін ќажет. Єйел адам, ер адамныњ ќуатты жєне жаны лєззат алуы ‰шін жаратылѓан. Єйелдіњ осы бір ќызыќтыратын жаќтары,  ер адамѓа баѓынышты болып т±рѓанда ѓана кµрініс береді, ал єйел ќашан бір тєуелсіздікке ќолы жетеді, сол кезден бастап µзініњ барлыќ с±лулыѓынан айырылады да, жан шыдатпайтын с‰йкімсіз бейнеге айналады. Олардыњ ±ялуына кµптеген негіз бар: бойларында жењілтектік, сайќалдыќ, ±саќтыќ, µсекке ќ±марлыќ, топастыќ сияќты жаѓымсыз ќасиеттері кµптеп жасырынѓан. Б±л кемшіліктердіњ барлыѓы, еркекке баѓынышты болып, ќорќып т±рѓан кезінде сыртќа шыќпай, іште т±ншыќтырылады. Ницше, Шыѓыс м±сылман елдеріндегі еркек пен єйел арасындаѓы ќарым-ќатынастыњ кейбір ережелеріне µте ќызыѓушылыќ танытады.

Христиан дініне ќарсы болуыныњ бір себебі,  б±л дін “ќ±лдыќ моралді” уаѓыздайды. Ницше христиан дінініњ де, басќа діндердіњ де метафизикалыќ шындыѓына м‰дделі емес; кез-келген дінніњ аќиќат еместігіне сенімді болѓан ол, барлыќ діндерді олардыњ єлеуметтік салдары бойынша баѓалайды. Ќ±дайдыњ еркіне баѓынуѓа ќарсы шыќќан француз философтарын ќолдай отырып, айырмасы, Ницше, ќ±дайдыњ еркін жердегі “суреткер - тирандардыњ” еркімен алмастырады. Француз революциясы мен социализм, оныњ ойынша, µзініњ мєні жаѓынан да, рухы жаѓынан да христиан дініне пара-пар. Осыныњ бєріне бір себеп негізінде теріске шыѓарып: барлыќ адамдарды ешбір жаѓдайда  бірдей деп ќарауѓа келіспеді.

Буддизм жєне христиан діні “нигилистік” сипатта екеуі де бірдей себебі, олар бір адам мен екінші адам арасындаѓы бастапќы ќ±ндылыќтар айырмашылыѓын теріске шыѓарады, дегенмен буддизм азыраќ ќарсылыќ туѓызады. Христиан діні дегенеративті сипатта, ыдыратушы элементтер µте кµп; оныњ ќозѓаушы к‰ші - “жетілмеген жєне толыќќанды емес” пенделердіњ кµтерілісі. Ницшеніњ пікірінше, б±л кµтерілісті бастаѓан еврейлер, христиан дініне оны алып келген єулие Павел сияќты, ±яты жоќ “єулие эпилептиктер”. Христиан діні – осы уаќытќа дейінгі µмір с‰рген жалѓан ілімдердіњ ішіндегі ењ баќытсызы жєне аярлысы. ¦лы т±лѓалардыњ ешќайсысы да христиандыќ идеалѓа ешќашан ±ќсас болѓан емес. Ницше бойынша, тєкєппарлыќ, ±лы жауапкершілік, µмірге ќуанушылыќ, ањѓа ±ќсаѓан мєрттік, соѓыс жєне баѓындыру инстинктері, ќ±штарлыќты, кекті, ашуды, сезімталдыќты, тєуекелдік пен білімділікті ќ±дірет деп кµрсеткен ќ±ндылыќтарды теріске шыѓарѓаны ‰шін ѓана христиан діні жазѓырылуы тиіс. Б±л нєрселердіњ бєрі де жаќсы, ал христиан діні оларды жаман деп жариялайды, - деп т±жырымдайды Ницше.

Христиандыќ дін адам ж‰регін мойынсынуѓа, баѓынуѓа шаќырады, б±л ќателік. Таѓы ањда, ќолѓа ‰йретілгеннен кейін жоѓалып кететін бір керемет мєрттік, ѓажайып ќасиет бар деп, µз ойын дєлелдеуге тырысады.

Ол Христиандыќ єулиеніњ орнына, б‰кіл халыќтыњ емес, билеуші аќс‰йектердіњ µкілін, “сыйлы адам” деп аталатын т±лѓаны ќояды. “Сыйлы адам” керек кезде, ќарабайыр кµзќарас т±рѓысынан ќылмыс деп ќаралатын ќатыгездікке де бара алады. Ондай адам µзіне терезесі тењ жандардыњ алдында ѓана парызын сезінеді. Ондай адам, єйтеуір бірдење ќолынан келетін пенделерді емес, жоѓары дєрежедегі жан иесі ретінде шеберлік танытќан, бойында дарыны бар суреткерлер мен аќындарѓа ќамќорлыќ кµрсетеді. Ондай адам, жауынгер сияќты, µзі к‰рескен маќсат ‰шін µлімді м‰ддемен байланыстыруды ‰йренген, ісі ‰шін ќ±рбандыќќа барып жєне байсалдылыќ таныта алады, б±лжымас тєртіпке баѓынады жєне ешкімді аямайды, соѓыста зорлыќ пен айлакерлікке бара алады. Ол адам аќс‰йектік артыќшылыќта ќатыгездіктіњ ќандай рµл атќаратынын жаќсы т‰сінеді: “Біздіњ “жоѓары мєдениет” деп ж‰ргеніміздіњ бєрі де, ќатыгездікті рухтандыру мен жетілдіруге негізделген. Шын мєнінде “Сыйлы адам” деген, еріктіњ билікке ±мтылуыныњ іске асуы”,- деп Ницше, µз ойын, одан єрі бекіте т‰седі.[38.,151]

Ницшеніњ ілімі туралы біз не ойлауымыз керек? Ол ќаншалыќты шындыќќа жаќын? Оныњ белгілі бір дєрежеде пайдасы бар ма? Осы ілімде объективті бірдење бар ма, єлде б±л сырќат адамныњ билік туралы бос сандыраѓы ма?

Ницшеніњ, философ-мамандарѓа емес, єдебиет пен µнер адамдарына тигізген елеулі ыќпалын теріске шыѓаруѓа болмайды жєне де оныњ болашаќ туралы айтќан сєуегейлігі єлі к‰нге дейін, либералдар мен социалистердіњ болжамына ќараѓанда д±рысыраќ болѓандыѓын мойындауымыз ќажет. Егер, Ницше жєй сырќаттыњ белгісі болса, онда ќазіргі заманѓы єлемде б±л сырќат µте кењ таралѓан болуы керек. Дегенмен, оныњ кµзќарасында жєй ±лылыќ маниясы (ауруы), м‰лде ќабылдамайтын нєрселері µте кµп деп ќараймыз. Оныњ ояу ж‰ріп кµрген т‰стерінде Ницше профессор емес, жауынгер сияќты, оныњ сыйлап мадаќтаѓан т±лѓаларыныњ барлыѓы да єскерилер. Ал єйелдер туралы пікірін алсаќ, кез-келген ер адамда єйел алдындаѓы ќобалжу мен ќорќыныш сезімдерін объективтендіру ќасиеті бар. Себебі, µз µмір тєжірибесінде єйел заты алдында µзімшілдігі немесе еркектік намысы тапталѓан еркек, кµпшілік жаѓдайда олардан ќашќалаќтап немесе жаралы жанын ызалы міншілдікпен ж±батады.

Ол христиандыќ с‰йіспеншілдікті жазѓырады, себебі, оны ќорќыныштыњ нєтижесі деп санайды: мені кµршім ренжіте ме деп ќорќамын, сондыќтан оны “сені жаќсы кµремін” деп сендіруге тырысамын. Шіркін, егер де, мен к‰штірек жєне батылдау болсам, онда мен оѓан µзім сезінетін, жеккµрушілігімді ашыќ кµрсеткен болар едім. Адамныњ, барлыќ адамзатќа, шын кµњілімен с‰йіспеншілік сезіммен ќарай алатынын, µзіне елестете алмаѓаны т‰сінікті де, себебі, µзі барлыѓына да жеккµрушілікпен ќарады жєне жалѓан немќ±райдылыќтыњ астарында ќорќынышын жасыруѓа тырысты. Оныњ “сыйлы адам” деп ж‰ргені, жанашырлыќтан ж±рдай, ќатыгез, ќу, ызалы, µзініњ ѓана билігін ойлаѓан арман мен ќиялындаѓы Ницшеніњ µзі еді.

¤зініњ “±лы адамыныњ” бойына тањѓан, билікке ±мтылушылыќтыњ µзі ‰рейден туындайтыны Ницшеніњ ойына ешќашан да келген емес. ¤зініњ кµршісінен ќорыќпайтындар, оларѓа билік ж‰ргізудіњ ќажеттілігі жоќ екендігін кµреді. Ќорќынышты жење білген жандар, Ницше айтќан “суреткер - тирандар” сияќты музыка мен ќанќ±йлылыќтан лєззат алу м‰мкіндігіне ие емес, тіпті сол тирандардыњ µзі де шынайы лєззат ала алмайды, себебі, олардыњ ж‰регіне айырылып ќалам ба деген ќорќыныш ±ялаѓан.

Єулиеліліктіњ екі т‰рі бар: табиѓатынан єулие жєне ќорќыныштан “єулие”. Табиѓатынан ќасиетті адам адамзатты тікелей жєне шын кµњілімен с‰йеді, ол жаќсылыќ жасаѓаннан µзін баќытты сезінеді. Ќорыќќанынан сопы болып ж‰рген адам, полициядан ќорыќќанынан ±рлыќ жасамай, тозаќ отынан немесе кµршілерініњ ќаћарынан ‰рейленіп арамдыќтан µзін тартып ±стап ж‰рген пендеге ±ќсайды. Ницше сопылыќтыњ екінші т‰рін ѓана пайымдай алѓан сияќты: оныњ жаны ќорќыныш пен ќатыгездікке толы болѓаны сондай, адамдарѓа деген таза махаббаттыњ болуы ол ‰шін м‰мкін емес сияќты. Ол, барлыќ ерж‰ректілігі мен ±лы адамѓа тєн бірбеткей тєкєппарлыќ иесі бола т±ра, басќаларѓа зиянын тигізуді ќаламайтын адамды ешќашан да µзіне елестете алмаѓан.

Енді  Ницше ќойѓан басты этикалыќ мєселені талдау: этика аќс‰йектер ‰шін ѓана ма, жоќ єлде ол белгілі бір ќатынаста барлыќ адамдарѓа тењ дєрежеде ќолданылады ма? С±раќтыњ дєл осылай ќойылуы, оныњ маѓынасын аныќ етіп кµрсетпейді, сондыќтан алдымен талдап отырѓан нєрсеміздіњ бетін ашып алайыќ.

Ењ алдымен біз аќс‰йектер этикасын аќс‰йектердіњ саяси теориясынан  ажыратып алуѓа тырысайыќ. Бентамдыќ,  этика неѓ±рлым кµпшілік адамѓа кµбірек баќыт єкелейік шартын жаќтаушы демократиялыќ кµзќарас этика т±рѓысынан ќарайды, дегенмен, ол бєріміздіњ баќытымыз аристократиялыќ (аќс‰йектік) басќару формасы арќылы ќамтамасыз  етілгені жаќсы болар деп ойлауы м‰мкін. Ницшеніњ кµзќарасы м‰лде басќаша. Ол, ќарапайым халыќтыњ баќыты сондай бір ізгіліктіњ нышаны емес, барлыќ µзінше бір жаќсы немесе жаман нєрсе азшылыќ болып табылатын аќс‰йектер ‰шін ѓана µмір с‰реді, ал басќалардыњ жаѓдайы ќалай болады, оныњ ешќандай да мањызы жоќ деп санайды.  

Келесі с±раќ: жоѓарѓы азшылыќты ќалай аныќтауѓа болады? Тєжірибе ж‰зінде олар не басќыншы нєсіл µкілдері  немесе аќс‰йектердіњ ±рпаќтары, ал аќс‰йектерге жататын адамдар кµп жаѓдайда, теория ж‰зінде болса да, басќыншы нєсілдіњ ±рпаќтары болып жатады. Біздіњ ойымызша: “Жаќсы тексіз ешќандай да моралдіњ болуы м‰мкін емес” – деп айтќан Ницшеніњ µзі осы аныќтамамен келіскен. Ол, сыйлы єлеумет алѓашында ќарабайыр болѓан, дегенмен µзініњ єрбір жоѓары кµтерілуімен адам аќс‰йектер ќоѓамына ќарыздар деп санады.

Ницше аќс‰йектердіњ артыќшылыѓын тумасынан деді ме немесе тєрбие мен ортаѓа байланысты деп ќарады ма, ол жаѓы белгісіздеу. Егер соњѓысы єділеттірек болса, онда неге басќалар барлыќ артыќшылыќтан ж±рдай болѓан, оѓан олар да тењ дєрежеде ќ±ќылы болса да, м±ндай жаѓдайды бірдење деп аќтап алу ќиынѓа т‰седі. Осы жерде біз, Ницше аќс‰йек басќыншыларды жєне олардыњ ±рпаќтарын µздеріне баѓынышты халыќтарѓа ќараѓанда, тура ‰й жануарларынан адамдары жоѓары ќойѓандай-аќ, биологиялыќ т±рѓыдан асыл ќанды адамдар санаѓан деп ќорытынды жасауымызѓа болатын сияќты.

“Биологиялыќ т±рѓыдан жоѓары” деген ойдыњ астарында не жатыр?  Ницшені д±рыс т‰сінсек, оныњ кµзќарасы бойынша жоѓары нєсілдегі жєне олардыњ ±рпаќтары болып саналатын кісілер “±лы адамдар” ±ѓымына жаќын т±р: оларда ерік к‰ші кµп, батылдыќта, билікке деген ќ±лшыныс та кµбірек, аяушылыќ аз, ‰рей мен ж±мсаќтыќ та аздау. Сол себептен оныњ этикасы бойынша, соѓыста жењіп шыќќандар жєне олардыњ ±рпаќтары кµп жаѓдайда биологиялыќ т±рѓыдан жоѓары т±р, сондыќтан м‰мкіндігінше барлыќ билік солардыњ ќолында болуы керек, солардыњ м‰ддесіне ж±мыс істеуі ќажет.

Ницше, алдыѓа ќойѓан маќсатќа жетпек болѓан талпыныстардыњ тарихта ќандай нєтиже бергені бесенеден белгілі. Аристократиялыќ билік формасыныњ кµпшілігі фашистік немесе нєсілшіл партиялардыњ пайда болуына алып келді. Ондай партия билік ќ±рѓан ќоѓамда сенім мен адалдыќ орнына жалаќорлыќ пен бір-бірін ањдушылыќ ж‰рсе, ал “±лы адамдар” ќ±раѓан аќс‰йектердіњ µздері ‰рейленген ќорќаќтар тобырына айналды.

Ойымызды ќорыта айтсаќ, Ницше, д‰ниені ±стап т±рѓан ±лы к‰ш, єлемдік махаббатты теріске шыѓарды. Ал, махаббат зањы адамды, д‰ниедегі “жамандыќты” кµруге шаќырмайды, тек ќана “жаќсы болып жетілмегенді” аныќтап, оѓан ќарсы “к‰ресуге” емес, керісінше жан жылуын беріп, бар к‰ш жігеріњді салып жаќсы етуге шаќырады.    

1.3 Д‰ниеніњ жања бейнесі жєне “шыѓармашылыќ эволюция”  идеясы

ХХ ѓасырдыњ басында д‰ниеніњ бірлігін іздеу философия єлемінде ќайтадан жандана бастады. Классикалыќ емес ѓылым д‰ниеніњ жања бейнесін жасау ‰шін “µмір” ±ѓымын пайдаланбаќшы болды. Классикалыќ д‰ниетанымдаѓы, негізінде тепе-тењдік шарты немесе болмыс пен ойлаудыњ абсолютті біртектілігі идеясы жатќан идеалистік жєне материалистік кµзќарастар ендігі уаќытта аяусыз жєне орынды сынѓа ±шырады.

ХХ ѓасырдыњ басында, Еуропада француз ойшылы А.Бергсонныњ ілімі ‰лкен беделге ие болды. Ф.Ницше жєне О.Шпенглер философиясындаѓы “µмір” ±ѓымы А.Бергсон ілімінде де негізгі рµлді атќарды. Ол - єлемге µзін ќатты ќызыќтырѓан рухани тєжірибе элементтері - “бейсаналыќ рухпен” шекаралас т±рѓан, белгісіз бір жартылай инстинкті сананы “енгізбекші” болды. Біраќ оныњ концепциясындаѓы басты нєрсе – табиѓат эволюциясын, адамныњ дамуын жєне олардыњ бірт±тастыѓын жањаша т‰сіндіре алатын д‰ниеніњ бейнесін жасауѓа ±мтылыс.

А.Бергсон классикалыќ философияныњ тым абстрактілі ±ѓымдарын: “болмыс”, “сана”, “материя” т.б. ќатты сынѓа алып, ќалыптасќан дихотомияны мойындамады. ¤мір – “жоѓарыѓа”, ал  материя – “тµменге” ±мтылады, - деп т‰сіндірді. А.Бергсон философиясында, “Материя” - ‰зіліспен, кењістікпен, “ќатты денелер” єлемімен ѓана тењестіріліп, µмір жєне ќалыптасуѓа ќарсылыќ кµрсетеді. Оныњ ойынша, адам материя єлеміне µте жаќсы бейімделіп алѓан, бейімделудіњ ќ±ралы деп зердені, ес жєне аќыл арќылы тануды санайды (ењ жоѓарѓы жетістігі физика, математика ѓылымдары мен олардыњ тєсілі). Зерде бірт±тас д‰ниені денелерге денені – элементтерге бµлшектейді, ал содан соњ, олардан жасанды бірлікті, т±тастыќты ќ±растырады. Єлем жєне оныњ ќозѓалысы зерде арќылы дєл кинодаѓыдай, “ќамтылады”, кинопленканыњ ќозѓалысыныњ кµмегімен табиѓи µмір аѓысы жасанды, жекелеген µлі кадрлардан т±ратын ќ±былыспен алмастырылады. Зерде ±ќсас, ќайталанатын, жалпыны ±стап т±рады. Ѓажайып, ќайталанбас нєрселерді ќ±рбандыќќа шалып, ол болашаќтаѓы осыѓан ±ќсас процестерді елестете алатын ќабілетке ие болады. А.Бергсон “µмірді” табиѓаттаѓы ѓажайып, ќайталанбас нєрселердіњ туып жєне саќталып жатќан бірт±тас, ‰зіліссіз (континуум) аѓыспен, тоќтаусыз ќалыптасумен тењестіреді. Оныњ ойынша осы ‰зіліссіз жєне т±раќты т±тастыќќа ењ тєуір бейімделген, инстинкт, интуиция формалары т‰ріндегі д‰ниені рухани тікелей жєне т±тас игеру. Сонымен, А.Бергсон ‰зіліссіз шыѓармашылыќ ќалыптасу деп т‰сінген “µмір” ±ѓымын, µз философиясында бірінші орынѓа ќояды. Материя, µмірге “ќарсылыќ” кµрсеткенімен, бєрібір оѓан баѓынышты, соныњ арќасында єлем, табиѓат эволюциясы “шыѓармашылыќ эволюциясы” болады. Аќыры осыныњ нєтижесінде єлем біртекті, ‰зіліссіз жєне тоќтаусыз дамудаѓы ш±ѓыл жєне “шыѓармашылыќ” т±рѓыда жања формаларды ‰сті-‰стіне тудырушы ќ±былыс болып кµрінеді. ¤мір философиясы, интуиционизм, экзистенциализм сияќты философиядаѓы белгілі аѓымдардыњ негізгі идеяларыныњ ќалыптасуы мен дамуына А.Бергсонныњ ќосќан ‰лесі зор. Ол жања, классикалыќ емес философияныњ ќажеттілігін, д‰ниеніњ жања бейнесін жасаудаѓы адам проблемасыныњ орнын, ХХ ѓасыр адамыныњ д‰ниеге деген кµзќарасыныњ ерекшеліктерін сезіп ќана ќоймай, оныњ басты-басты мєселелерін (уаќыт, еркіндік, µмірдіњ мєні, жауапкершілік, сана жєне интуиция т.б.) жања т±рѓыдан талдаѓан даналардыњ алѓашќы ќатарына жатады. Оныњ негізгі шыѓармалары: “Сананыњ тікелей берілгендері туралы тєжірибе”, “Материя жєне жады”, “Шыѓармашылыќ эволюция”, “¤згермелілікті ќабылдау”, “К‰лкі”, “Т‰с кµру”, “Парасат пен дінніњ екі ќайнар кµзі” жєне басќалары. “Сананыњ тікелей берілгендері туралы тєжірибе” атты шыѓармасын А.Бергсон алѓаш 1889 жылы жариялаѓан. Б±л шыѓарманыњ басты идеясы созылу мен ±заќтыќтыњ арасын ашу, бір-бірінен айыру, сол арќылы кењістік пен уаќыт ±ѓымдарыныњ сапалыќ ерекшеліктерін кµрсету, адам психологиясын т‰сінудегі механистік, позитивистік жєне ескі рационалистік кµзќарастарды сынау, сана туралы жања концепция жасау, сµйтіп, адам µміріндегі еркіндіктіњ рµлін негіздеу, ерік бостандыѓын т‰сінудегі детерминизм жєне индетерминизм арасындаѓы бітпес тартыстыњ кµзін ашып, еркіндік мєселесін шешуге баѓыт сілтеу болып табылады.

“Материя жєне жады” атты ењбегінде А.Бергсон сана мєселесіне байланысты адамныњ жадысы, оныњ мєні жєне адам µмірінде алатын орны туралы пайымдай келе, материя мен рух туралы с±раќќа ерекше кµњіл бµліп, материализм мен идеализм араќатынасын ашып, екеуініњ де сыњаржаќтылыѓын кµрсетеді. М±нда ол ќабылдау, интуиция, материя, сана, ми ќызметі, жады, дене мен рух, ішкі реалдылыќ пен сыртќы реалдылыќ сияќты ±ѓымдарѓа талдау жасап, “материя мен рухтыњ бір-бірімен жанасу н‰ктесіне” дейін жетуді маќсат т±тады.

Бергсон философиясы да дуалистік сипатта. Оныњ ойынша б‰кіл єлем, екі ќарама-ќарсы ќозѓалыстыњ соќтыѓысуы жєне жанжалы: жоѓарыѓа ±мтылѓан µмірдіњ жєне тµменге ќ±лаѓан материяныњ өмір єлемініњ бастауында берілген жалѓыз ±лы к‰ш, бірден-бір µмірлік шабыт; материя оѓан ќарсылыќ кµрсетеді, µмір материя арќылы оны жарып шыѓып жарыќќа шыѓу ‰шін к‰реседі.

Бергсонныњ ойынша шыѓармашылыќ сипаттаѓы эволюция суретшініњ ењбегі тєрізді болады. Жердегі µмірдіњ даму жолы белгісіз бір ќалаудыњ ќанаѓаттандырылуыныњ нєтижесі. ¤мір аѓысы - µсімдіктер мен жануарлар д‰ниесіне бµлінді; µсімдіктер энергияны бір ортаѓа жиыстыру ‰шін жаратылады, жануарлар – энергияны т±тќиылдан жєне тез ќозѓалу ‰шін пайдалануѓа тиіс болды. Кейінірек жануарлар арасында жања б±таќтар пайда болып: єрт‰рлі дењгейге зерде мен инстинкт бµлініп кетті. Олар ешќашан толыќ бір-бірінсіз бола алмайды, дегенмен, зерде негізінен адамныњ сорына берілген ќасиет. Зерде мен инстинкт арасындаѓы айырмашылыќ - Бергсон философиясындаѓы негізгі мєселе.

Инстинктіњ ењ жаќсы кµрініс беруі интуиция деп аталады. “Интуиция дегеніміз - инстинкт, ол тек риясыз, µзін-µзі тани алатын, µз заты туралы ойлай алатын жєне оны шексіз кењейтіп отыратын инстинкт болып табылады”, - деп жазды А. Бергсон. [6., 51-55]

Табиѓат ќолынан шыќќан зерде, сол ќалпында, µзініњ басты объектісі етіп органикалыќ емес ќатты денеге ие болды, ол µзіне тек ќана бµлшектенген жєне ќозѓалмайтын нєрсені ѓана елестете алады, оныњ ±ѓымдары кењістіктегі объектілер тєрізді бір-бірінен тысќары жєне бірдей т±раќтылыќта орналасќан. Зерде кењістікте бµліп жєне уаќытта тіркейді, ол эволюцияны ойлау ‰шін жаратылмаѓан, біраќ ќалыптасуды єр т‰рлі жаѓдайлар тізбегі деп ќарайды. Зерденіњ табиѓатынан бар кемшілігі µмірді т‰сіне алмайтыны, - дейді Бергсон; зерденіњ ќатарындаѓы жемістері болып табылатын геометрия мен логика ќатањ т‰рде тек ќана ќатты денелерге ќолдануѓа жарайды, ќалѓан жаѓдайларда зерденіњ естік іс-єрекеті ой таразысына салынып тексерілуі тиіс. Ќатты денелерді, зердені пайдалану ‰шін жасап отырѓан аќыл, шахмат ойнау ‰шін ойлап табылѓан шахмат таќтасындай. Зерде мен материалды денелердіњ шыѓу тарихы бізге салыстырмалы деректер береді; екеуі де бір-біріне µзара бейімделу процесі барысы