Ќазаќстан Республикасы

Кґкшетау университеті

Ќазаќ этнопедагогикасы ћјм этнопсихологиясы зертханасы

Кґкшетау, 2007 жыл

ББК 74.213 (Ї)

Ќ 77

Єылыми-јдістемелік ќўрал Кґкшетау университеті этнопедагогика зертханасында орындалып КУ Єылыми кеѕесі шешімі мен Ќазаќстан балалар ўйымдарыныѕ Одаєы Орталыќ Кеѕесініѕ Ќаулысы негізінде баспаєа ўсынылєан.

Рецензенттер:

педагогика єылымдарыныѕ докторы, профессор Ќалиев С.Ќ.

педагогика єылымдарыныѕ докторы, профессор Ж.Наурызбай

педагогика єылымдарыныѕ кандидаты С.Т.Сеѕкібаев

Ќ 77

Ќўрсабаев М.Ќ.,- Тјуелсіз Ќазаќстандаєы балалар ўйымдарыныѕ тарихы ћјм ўлттыќ тјрбие: Єылыми-јдістемелік ќўрал.– Кґкшетау, 2006 жыл, 77 бет.

Елімізге белгілі єалым-педагог, 1980 жылдырдыѕ ортасында ќазаќтыѕ ўлттыќ педагогикалыќ іргетасыныѕ ќалануына зор їлес ќосќан «Атамекен» баєдарламасыныѕ авторы Мўхамедрахим Ќўрсабаевтыѕ аталмыш еѕбегі – Ќазаќстандаєы балалар (оќушылар) ўйымдарыныѕ тарихына арналєан.

Онда ќазіргі таѕда ќоєам дамуыныѕ аса ґзекті мјселелерініѕ біріне саналатын ўлттыќ сана-сезім, тјлім-тјрбие, ўлттыќ ќасиет ћјм менталитет, сондай-аќ мінез-ќўлыќ пен танымдыќ јрекеттердіѕ соѕєы педагогикалыќ технологияларєа негізделе отырып мектептегі оќушылар ўйымдарында жїзеге асырылуы баяндалады. Зерттеу барысында ќол жеткізген этнопедагогикалыќ-этнопсихологиялыќ эксперименттік нјтижелер арќылы жалпыадамзаттыќ ќўндылыќтар ћјм ўлттыќ мјдени-рухани ќазыналар негізінде оќушы балалар ќоєамдыќ ўйымыныѕ моделі ўсынылады.

Јдістемелік нўсќау ўстаз-тјлімгерлерге, єылыми ізденушілер ћјм ата-аналарєа арналєан.

4306000000

Ќ ——————

00(05)-04

ISBN 9965 – 721 – 05 – ХББК 74. 213

МАЗМЎНЫ

КІРІСПЕ

ОЌУШЫЛАР ЎЙЫМЫНЫЅ ЌАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН

ТЕОРИЯЛЫЌ НЕГІЗДЕРІ

Оќушылар ўйымыныѕ пайда болу генезисi

Оќушылар ўйымыныѕ мiндеттерi мен

маќсаттарын айќындаудаєы теориялыќ еѕбектер

Тјуелсiз Ќазаќстанда оќушылар ўйымыныѕ

ўлттыќ тјрбиеге негiзделген моделі

ОЌУШЫЛАР ЎЙЫМЫНДА ЎЛТТЫЌ ТЈЛІМ-ТЈРБИЕ

ЖЇЙЕСІН КЕШЕНДІ ПАЙДАЛАНУДЫЅ ЖОЛДАРЫ

Оќушыларєа ўлттыќ тјрбие беруге арналєан “Атамекен” баєдарламасыныѕ

мазмўны мен ерекшелiктерi

Мектептегi тјрбие жїйесiнде “Атамекен” баєдарламасын пайдаланудыѕ

јдiстемелерi

Эксперименттiк баќылау жўмысыныѕ нјтижесi

ЌОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛЄАН ЈДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ЌОСЫМША МАТЕРИАЛДАР

КІРІСПЕ

Єаламдыќ жаћандану жаєдайындаєы жаѕа ќоєамда орын алєан iрi экономикалыќ ґзгерiстер мен технологиялыќ жетiстiктер – ќоєам дамуыныѕ ќозєаушы кїшi болып табылатын бiлiм жїйесiне орасан ыќпалын тигiзiп отыр. Јлемдiк ќауымдастыќтыѕ бiртўтас бiлiм кеѕiстiгiн ќалыптастыруєа баєытталєан ортаќ мїддеге барынша јрекеттенуi – жалпыадамзаттыќ жјне ўлттыќ ќўндылыќтарды бойына сiѕiрген саналы ћјм парасатты тўлєаны тјрбиелеу ќажеттiгiн де алєа тартып отырєаны шындыќ.

Егемендi елiмiзде соѕєы жылдар тiзбегiнде жїргiзiлiп келе жатќан бiлiм реформаларына ќатысты тїбегейлі бетбўрыстар – ќоєамдыќ ортадаєы адамдардыѕ ґзгеше пiкiрлерi мен кґзќарастарын ќалыптастыруєа негiз болєаны рас. Кґптеген ґнеркјсiп орындарыныѕ жаѕа технологиялыќ ќондырєылармен ќайта жабдыќталуы - бiлiм сапасыныѕ басќа деѕгейге кґтерiлуiне ґзгеше талап ќойды. Бўл ќўбылыс – бiлiм параметрлерiнiѕ заман талабына сай неопедагогикалыќ- неопсихологиялыќ сипат алуына мїмкiндiк туєызуда. Аса ќарќынды белеѕ ала бастаєан аталмыш ќўбылыстарєа мемлекет тарапынан да тереѕ талдаунамалар жасалып, ортаќ проблеманы бўќара халыќпен бiрлесе отырып атќару мјселелерi жолєа ќойылуда. Мемлекеттiк “Мјдени мўра” баєдарламасыныѕ халыќ игiлiгiне айналуы, бiлiм туралы ЌР Заѕыныѕ заман талаптарын ескере отырып ќайта толыќтырылуы соныѕ кујсi болмаќ.

Ел Президентiнiѕ сґйлеген сґзінде: “..Барлыќ дїние мектептен басталады. Сондыќтан 2008 жылдан бастап 12 жылдыќ жалпы орта білім беретін жїйеге кґшіп, педагогтардыѕ профессионалдыќ деѕгейі мен жаѕа оќулыќтар мен біліми технологиялардыѕ сапасын арттыруымыз ќажет..”,- деп, атай келе “Ќазаќстан – 2030” баєдарламасында: “...бiздiѕ жас мемлекетiмiз ґсiп-жетiлiп кемелденедi. Бiздiѕ балаларымыз бен немерелерiмiз онымен бiрге ер жетедi. Олар ґз ўрпаќтарын жауапты да жiгерлi, бiлiм ґресi биiк, денсаулыєы мыќты ґкiлдерi болмаќ. Олар бабаларыныѕ игi дјстїрлерiн саќтай отырып, ќазiргi заманєы нарыќтыќ экономика жаєдайында жўмыс iстеуге даяр болады...”,- десе, жастарєа патриоттыќ тјрбие берудіѕ маѕыздылыєын «мемлекеттік «Мјдени мўра баєдарламасы» негізінде бїгінгі ўрпаќтардыѕ бойына ўлттыќ патриоттыќ сезімдерді ќалыптастыру керек...»деп, баяндалєан аманатында ўлт болашаєы мен ўрпаќ таєдырына деген зор жауапкершiлiктіѕ биігін кґреміз. Ќазаќстан Республикасы Президентініѕ «ЌР азаматтарына патриоттыќ тјрбие берудіѕ 2006-2008 жылдарєа арналєан мемлекеттік баєдарламасы туралы» Жарлыєыныѕ (№200, 10.Х.2006) дїниеге келуі – бїгінгі жас ўрпаќќа халыќ дјстїрлері мен ќўндылыќтары негізінде ўлттыќ тјрбие берудіѕ маѕыздылыєын арттыра тїседі.

Замана жетiстiктерi негiзiнде жас ўрпаќќа сапалы бiлiм берудi маќсат еткен кґпшiлiк ќауым, ата-бабаларымыз сан єасырлар бойы саќтап-жинаќтап келген халыќ педагогикасыныѕ асыл мўралары негiзiнде саналы тјрбие берудi јрќашан жадынан тыс ќалдырєан емес. Соѕєы жылдары ґткiзiлiп жатќан єылыми-практикалыќ конференциялар мен зерттеушi єалымдардыѕ еѕбектерiнде этнопедагогика мўраларыныѕ назарєа iлiнуi – аталмыш проблеманыѕ кґкейкестiлiгiн айќындап отыр. Болашаќта гїлденген Ќазаќстанныѕ одан ары ќарыштап ґркендеуiнiѕ негiзгi тўтќасы болатын демократиялыќ ќоєамды ќўратын парасатты ћјм бiлiмдi тўлєаларды дайындауда ўлттыќ тјлiм-тјрбиенiѕ атќаратын жўмысы зор екенi даусыз. Озыќ жетiстiктерге негiзделген бiлiм нјрiмен ќатар, ўлттыќ тјрбие ќўндылыќтарын бойына сiѕiрген ўрпаќтар єана ўлт таєдырын тереѕiнен таразылап, болашаєын барынша болжайтын тўлєа ретiнде танылатыны аныќ.

Демек, педагогика єылымыныѕ осы кезге дейiн ќалыптасќан озыќ тјжiрибелерiне сїйене отырып, оќу-тјрбие жўмыстарында этнопедагогика мўраларын барынша пайдалану – басты талаптардыѕ негiзi болуы шарт.

Бўл жґнiнде Ќазаќстан Республикасында бiлiм берудi дамыту тўжырымдамасында: “...тјрбие мен оќыту мазмўны бiрiншi деѕгейде ќызметтiѕ ґзiндiк тїрлерiн жјне баланыѕ даму баєытын, оныѕ кейiнгi мектеп жаєдайына бейiмделуiн ќамтамасыз етуге тиiстi...”,- делiнген.

Тјрбие ќўралыныѕ адам ґмiрi мен тўрмысында айырыќша кґрiнiс табатыны Ќазаќстан Республикасыныѕ Конституциясында : “...неке мен отбасы, ана мен отбасы жјне бала мемлекеттiѕ ќорєауында болады. Балаларына ќамќорлыќ жасау жјне оларды тјрбиелеу ата-ананыѕ етене ќўќыєы жјне мiндетi”,- деп атап кґрсетеді.

Бiздiѕ назарымызєа iлiккен осы уаќытќа дейiн зерттелген еѕбектерге жасаєан талдауымыз тґмендегiдей сараптама бойынша аныќталды.

1.Тјрбие теориясына ќатысты еѕбектер (Контор И.М, Ќоянбаев Ж.Б, Журавлев В.И, Бержанов Ќ, Мусин Ж, Скатин М.Н, Мўхамбаева А.Х, Битинас Б, Сейталиев К, Подласый И.П)

2.Ќазаќ этнопедагогикасындаєы ўлттыќ тјрбие мјселелерi (Жарыќбаев Ќ.Б, Ќалиев С, Јбiлова З.Ј, Сарыбеков Н.Ќ, Ўзаќбаева С.А, Наурызбай Ж, Ќожахметова К.Ж, Дїйсембiнова Р.Ќ, Ќабдыразаќўлы Ќ, Саєындыќов Е, Табылдиев Ј, Мўхамбетова С.К, Сјдуаќасов Ј, Ќоѕыратбаева Т.Ј, Ашайўлы Ј)

3.Ўлттыќ тјрбиенiѕ моделі мен терминологиясы жґнiнде (Бґлеев Ќ,

Беркімбаева Ш.К, Оразбекова К.А)

4.Оќушылар ўжымындаєы тјрбие мјселелерi (Коротков И.М,Гончаров Н.К, Савин Н.В, Легенький Г.И, Новикова Л.И, Полукарев В.В)

5.Ўйымдыќ тјрбиенiѕ теориялыќ аспектiлерi (Ильина Е.Г, Батракова И.С, Кґпжасарова М.Д, Байназаров А, Белогоров В.М, Буадзе А.Б, Галузинский В.М, Титова С.В)

6.Оќушыларєа сыныптан тыс тјрбие берудiѕ јдiстемелерi (Ќўнантаева К.Ќ, Кузьмина М.Н, Омаров Е.О, Нўрмаєамбетов С.Х, Овчинникова Р,

Садыќова М.К)

7.Оќушылардыѕ ќоєамдыќ бiрлестiктерiндегi тјрбие жўмыстары (Иржанова Р.Д, Лебединский В.В, Вульфов Б.З, Ходоровская З.А, Абаева Н.Б, Мўќанова Б.Ы, Бекмаєанбетова Р.К, Ќасенов Е.Р, Татаурова Н.Л)

8.Халыќ педагогикасы материалдары негiзiнде оќушыларєа ўлттыќ тјлiм-тјрбие беру (Тґлеубекова Р.К, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Сјдiрмекова Ж.Б, Ќаплиева А.Ќ, Ќисымова А.Ќ, Егенисова А.Ќ, Арзымбетова Ш.Ж, Садыќова М.К, Јбдiєаппарова У.М, Јбдiлдина С.Ќ, Ґтемўратова Б.С, Аманжолова А.А, Хасанова Ж.С) т.б.

Аталєан еѕбектерде мектептегi оќу-тјрбие жўмыстарында жас ўрпаќќа кешендi бiлiм мен тјлiм-тјрбие беруде ќажетi мол єылыми кеѕестер мен јдiстемелiк нўсќаулар кґрсетiлген. Оќушылар ўжымындаєы тјрбие мјселелерi, јсiресе сыныптан тыс жўмыстар, ќоєамдыќ ўйымдар негiзiнде тјлiм-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру, оќушылардыѕ ґзiн-ґзi басќару жїйесi мјселелеріне арналєан еѕбектердiѕ кґпшілігінде жан-жаќты ќарастырылєаны байќалады.

Мектеп оќушыларына ўлттыќ тјрбие берудiѕ педагогикалыќ маѕызы жґнiндегi мјселелерге Ќалиев С, Наурызбай Ж, Беркімбаева Ш.К, Бґлеев Ќ, Ўзаќбаева С.А, Оразбекова К.А, Ќожахметова К.Ж, Дїйсембiнова Р.Ќ жјне басќа єалымдар ґз еѕбектерiн арнаєан. Ол еѕбектерде ўлттыќ тјлiм-тјрбиенiѕ генезизi єылыми-методологиялыќ тўрєыда сарапталынып, ґз ретiнде мектептегi оќу-тјрбие жўмыстарына ендiру ќажеттiлiктерi ўсынылады. Аталєан єалымдардыѕ еѕбектерiне сїйене отырып зерттеулер жїргiзген

Тґлеубекова Р.К, Јбдiєаппарова У.М, Јбдiлдина С.Ќ, Ґтемўратова Б.С, Аманжолова А.А, Хасанова Ж.С, Жетпiсбаева К.Б, Ембергенова Ж, Ќаплиева А.Ќ, Ќисымова А.Ќ, Егенисова А.Ќ, Арзымбетова Ш.Ж, Садыќова М.К жјне басќа єалымдардыѕ еѕбектерiнде ўлттыќ тјрбие мјселелерi жеке сала бойынша (экологиялыќ, эстетикалыќ, адамгершiлiк, патриоттыќ, экономикалыќ т.б) зерделенiп, оны оќушылар ўйымы арќылы ўйымдастырудыѕ жїйелi јдiстемелерi толыєынан баяндалмаєанын аѕєардыќ.

Мектептегi оќушылар ўйымында тјрбие жўмысын кешендi ўйымдастыру Иржанова Р.Д, Ќўнантаева К.Ќ, Татаурова Н.Л, Абаева Н.Б, Мўќанова Б.Ы, Кузьмина М.Н, Бекмаєанбетова Р.К, Ќасенов Е.Р зерттеулерiнде негiзiнен бўрынєы кеѕестік дјуірдегі пионер (балалар) ўйымдарыныѕ iс-тјжiрибелерi тўрєысынан ќарастырылєан. Аталмыш єылыми еѕбектіѕ зерделенуіне автордыѕ кґп жыл бойєы практикасыныѕ ґзегі болєан мектептегі жјне басќа жерлердегі балалар ўйымдарыныѕ ќўрылуы мен ќалыптасуына їлес ќосып, тјжірибе жинаќтаєаны негіз болды [1-сурет].

1-сурет. Халыќарыќ «Артек» пионер лагерінде «Атамекен» ўйымын ќўру жґніндегі идеяныѕ

пайда болуы, 18 аќпан 1986 жыл

Дейтўрєанмен, аталєан еѕбектердiѕ маѕыздылыєына баєа бере отырып, ўлттыќ тјлiм-тјрбие беру iсiн бїгiнгi таѕдаєы мектеп оќушыларыныѕ ќоєамдыќ бiрлестiктерi мен ўйымдыќ жїйе арќылы ўйымдастыру жјне басќару жолдарыныѕ педагогикалыќ мјнi мен јдiстемелiк мїмкiндiктерiнiѕ толыєынан ашылмаєанын байќадыќ. 1980 жылдардыѕ аяєына таман кґптеген мектептерде ўзаќ жылдар бойы оќушылар арасындаєы шыєармашылыќ ќарым-ќатынастыѕ тўтќасы болып келген пионер ўйымдарыныѕ жўмыс жїйесіне негізделген оќушылар ўйымдары жјне олардыѕ ўжымдыќ ќўрылымдарыныѕ даєдарыстарєа ўшырауы – орта мектептердегі бўрыннан тјжірибе жинаќтап келген оќушылардыѕ ќоєамдыќ бірлестіктерініѕ тјлім-тјрбиелік жўмыстарын одан ары тиімді ўйымдастыруды ќиындатты. Оныѕ негізгі себептерініѕ бірі – оќушылар ўйымындаєы тјрбие жўмыстарыныѕ коммунистік идеологияєа жјне бірыѕєай тјртіп пен саясатќа бейімделе жїргізілгенінен деуге болады. Осы мјселе тґѕірегіндегі педагогикалыќ зерттеулер негізінен мектептегі оќушылар ўйымында тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру - бірыѕєай тјртіп пен авторитарлы-педагогикалыќ жїйеге сїйенген пионер жўмысымен тыєыз байланыста ќарастырылды.

Бертін келе мектептегі тјрбие жўмысыныѕ ґзекті саласы оќушылар ўжымы арасындаєы тјрбие жўмыстарыныѕ “бірыѕєай жалпыєа ортаќ тјрбие жїйесініѕ” даєдарысќа ўшырау себептері – оќушылар ўйымыныѕ жўмыс мазмўнына тїп ќазыќ болатын идея, яєни жалпыадамзаттыќ ќўндылыќтарєа сїйенген халыќтыќ-демократиялыќ принципке негізделген жаѕа моделініѕ ќажеттігін туындатќаны аныќ еді.

Ќорытындылай айтар болсаќ, оќушылар ўйымыныѕ ўзаќ жылдар бойы бірыѕєай саяси тјртіпке негізделіп, ўйым жўмысыныѕ халыќтыќ-демократиялыќ принципке сїйенген, ўлттыќ тјлім-тјрбие негізінде ќўрылєан жаѕа моделініѕ ќажеттігі жґнінде арнайы зерттеу жўмыстарыныѕ жїргізілмегені “Ќазаќстандаєы балалар (оќушылар) ўйымыныѕ тарихы” атты єылыми-зерттеу таќырыбымыздыѕ ґзектілігіне айєаќ болды.

Зерттеу нысаны: мектептегi оќушылар ўйымындаєы тјлiм-тјрбие жїйесi.

Зерттеу пјнi: мектептегі оќушылар ўйымы арќылы ўлттыќ тјрбие берудіѕ жолдары.

Єылыми болжам: Егер халыќ педагогикасындаєы ўлттыќ тјлiм-тјрбие берудіѕ єылыми педагогикалыќ негіздері айќындалса, онда оќушы-жастардыѕ ўлттыќ сана-сезімі жетіліп, тўлєалыќ ќасиеттері жан-жаќты дамиды, ґйткені оќушыларєа јлемдік ќўндылыќтар мен ўлттыќ ерекшеліктерді кіріктіре меѕгертуге мїмкiндiк туєызылады.

Зерттеудіѕ маќсаты: Мектептегі оќушылар ўйымыныѕ ўлттыќ тјрбие беруге негізделген жаѕа моделін жасап, оны оќу-тјрбие їрдісінде іске асыру арќылы жан-жаќты дамыєан, ўлтжандылыќ ќасиеттері ќалыптасќан азамат тјрбиелеу.

Зерттеудіѕ мiндеттерi:

- Оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасу тарихы мен теориялыќ негіздерін єылыми-педагогикалыќ тўрєыда зерделеу;

- Оќушылар ўйымы арќылы ўлттыќ тјрбие берудіѕ жаѕа моделін жасап, оны іске асырудыѕ жолдарын айќындау;

- Мектептегі оќушылар ўйымында ўлттыќ тјрбие беру жўмыстарын ўйымдастыру маќсатында “Атамекен” баєдарламасы жјне оны ќолданудыѕ кешенін жасау;

- “Атамекен” баєдарламасы жјне оны ќолданудыѕ јдістемелік кешенін іс-тјжірибеден ґткізу;

Зерттеудіѕ єылыми жаѕалыєы мен теориялыќ мјнділігі:

- Оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасу тарихы сараланды;

- Оќушылар ўйымы ќалыптасуыныѕ єылыми негіздері педагогикалыќ тўрєыда зерделенді;

- Бїгінгі кїн талаптары мен жалпыадамзаттыќ рухани-мјдени ќўндылыќтарєа сай оќушылар ўйымын ќайта ќўрудыѕ жаѕа моделі жасалып, оны іске асырудыѕ єылыми-јдістемелік жолдары айќындалды;

Зерттеудіѕ практикалыќ мјнділігі:

- Оќушылар ўйымында ўлттыќ тјрбие берудіѕ жолдарын кґрсететін “Атамекен” баєдарламасы јзірленді;

- Баєдарламаны оќу-тјрбие їрдісіне ендірудіѕ јдістемелік кешені жасалып, мектеп тјжірибесіне пайдалану жолдары кґрсетілді;

Ќорєауєа ўсынылатын ќаєидалар:

- Оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасу тарихы мен теориялыќ негіздері;

- Оќушылар ўйымы арќылы ўлттыќ тјрбие берудіѕ жаѕа моделі;

- Оќушылар ўйымында ўлттыќ тјрбие берудіѕ “Атамекен” баєдарламасы мен оны іске асырудыѕ єылыми-јдістемелік кешені;

Жетекшi идея: Бїгінгі ґркениет пен ўлттыќ мјдениет їлгілерін кіріктіре отырып, демократиялыќ халыќтыќ мјдени мўра негізінде оќушылар ўйымын ќайта ќўрып, сол арќылы ўлттыќ сана-сезімі оянєан, жан-жаќты жетілген ўлтжанды азамат тјрбиелеу.

Зерттеудiѕ теориялыќ жјне јдiснамалыќ негiздерiне ќазаќстандыќ, ресейлік жјне шет ел єалымдарыныѕ тјрбие теориясы жґнiндегi философиялыќ еѕбектері, тарихи-педагогикалыќ деректер, этнопедагогика ћјм этнопсихология мјселелеріне арналєан теориялыќ еѕбектер жјне жеке тўлєа дамуыныѕ јлеуметтiк ќаєидалары, халыќ педагогикасы дјстїрлерініѕ жетістіктері, этномјдени жјне рухани ќўндылыќтарды дамыту мен пайдалану жайындаєы еѕбектер жатады.

Зерттеу кґздерi: Педагогика тарихы мен теориясы саласындаєы ќазаќстандыќ жјне шет ел єалымдарыныѕ классикалыќ еѕбектері, ресми оќу-јдiстемелiк ќўралдары мен басылымдар, ўлттыќ тјрбие мјселелерiне арналєан мемлекеттiк ћјм авторлыќ жобалар, бiлiм мен тјрбие жїйесiне арналєан ЌР Заѕдары жјне ЌР бiлiм жјне єылым Министрлiгi ќўжаттары.

ЌР білім жјне єылым министрлігініѕ тўжырымдамалары, ЌР Єылым академиясыныѕ єылыми ќоры жјне диссертанттыѕ авторлыќ тјжірибелері.

Зерттеу базасы: Ќазаќстан Республикасыныѕ Ўлттыќ кiтапханасы. Ы.Алтынсарин атындаєы Ќазаќ бiлiм академиясыныѕ єылыми-педагогикалыќ кiтапханасы. Алматы ќаласыныѕ А.П.Чехов атындаєы орталыќ кiтапханасы. М.Жўмабаев атындаєы Аќмола облыстыќ жјне Кґкшетау университетiнiѕ кiтапханасы. Зерттеу жўмысына №34 (Аќтґбе), №49, 59, 112 (Алматы), I.Жаќсыбеков атындаєы Ќараќол, С.Сейфуллин атындаєы Маќаншы (Шыєыс Ќазаќстан), М.Єабдуллин атындаєы №3 (Кґкшетау), Аќсу ќаласындаєы №1 (Павлодар), №2, 21 ( Астана), Керей орта мектебі (РФ, Алтай ґлкесі, Ќўлынды ауданы), С.Сауытбеков атындаєы Балуан орта мектептерiнiѕ (Солтїстiк Ќазаќстан) жјне Кґкшетау ќазаќ лицейiнiѕ ўстаз-тјлiмгерлерi мен оќушылары тартылды.

Зерттеу кезеѕдерi:

Бiрiншi кезеѕде (1985-1990 ж.ж) педагогикалыќ јдебиеттер мен газет-журналдар негiзiнде тјрбие теориясына ќатысты єылыми-јдiстемелiк нўсќаулармен танысу жўмыстары жїргiзiлдi. Диссертация жўмысына тiкелей ќатысы бар “Атамекен” баєдарламасыныѕ алєашќы жобасы жасалды.

Екiншi кезеѕде (1990-2000 ж.ж) зерттеу жўмысыныѕ жалпы баєытыныѕ жоспары жасалды. Озыќ педагогикалыќ тјжiрибелер негiзiнде зерттеудiѕ таќырыбы жјне кейбiр јдістемелік жобалардыѕ мектеп практикасына ендiрудiѕ эксперименттiк жўмыстары ќолєа алынды. Жинаќталєан тјжiрибелер дјрiс оќу барысында пайдаланылып, конференция, семинар жўмыстарында баяндалды.

Yшiншi кезеѕде (2001-2007 ж.ж) эксперимент нјтижелерi мен теориялыќ бiлiмдердi пысыќтау, жинаќталєан материалдарды талдау мен сараптау негiзiнде диссертациялыќ жўмыс бір жїйеге келтіріліп, єылыми талап пен ережелерге сай диссертацияныѕ жалпы мазмўны айќындалып, жобасы тїзілді.

Зерттеу нјтижелерiнiѕ дјлелдiлiгi мен негiздiлiгi: зерттеу объектiсiндегi негiзгi тўжырымдардыѕ јдiснамалыќ тўрєыда дјйектi дјлелденуiмен, зерделеу назарына iлiккен теориялыќ материалдарды объективтi тўрєыда талдаумен, алєа ќойєан маќсаттарєа сай пайдалануымен жјне зерттеу јдiстерiнiѕ тиiмдiлiгiмен ќамтамасыз етiлдi.

Зерттеу нјтижелерiнiѕ маќўлдануы мен ендiрiлуi.

Єылыми еѕбектіѕ негізгі ой-тўжырымдары халыќаралыќ жјне республикалыќ єылыми-практикалыќ конференцияларда - Абай атындаєы Ќазаќ мемлекеттік педагогикалыќ университеті єалымдар мен аспиранттарыныѕ дјстїрлі єылыми-практикалык конференциясыныѕ 40 жылдыєына орай ґткен (Алматы, 14-20 наурыз, 1989 жыл), Ы.Алтынсаринныѕ 150 жылдыєына орай ґткен “Ы.Алтынсаринныѕ тјлім-тјрбиелік мўрасы жјне ќазіргі мектеп” (Ќостанай, 16-18 ќазан 1991 жыл), “Халыќ педагогикасы материалдарын оќу-тјрбие їрдістеріне ендірудіѕ єылыми-јдістемелік негіздері “ (Алматы, 10-12 желтоќсан, 1991 жыл), “Халыќ педагогикасы мен психологиясы дјстїрлерініѕ оќу-тјрбие ісінде ќолданылуы” (Алматы, 19-20 мамыр, 1992 жыл), “Халыќ педагогикасыныѕ озыќ дјстїрлерін оќу-тјрбие жўмыстарында пайдалану” (Оѕтїстік Ќазаќстан облысы, Жетісай ќаласы, 1999 жыл), “Сейтен Сауытбековтыѕ ўлттыќ тјлім-тјрбиелік мўраларын оќу-тјрбие жўмыстарында жїзеге асырудыѕ єылыми-јдістемелік жолдары” (Кґкшетау, 9-10 тамыз, 2003 жыл), “Сейтен таєылымдары” халыќаралыќ єылыми-практикалыќ конференциясы (4-5 маусым 2004 жыл), Ж.Баласаєўн атындаєы Ќырєыз Ўлттыќ университеті мен Кґкшетау университеті арасындаєы бірлескен халыќаралыќ семинар-мјжілісі (Бішкек 22-23 ќазан 2004 жыл) жјне басќа єылыми мјжілістерде, педагогикалыќ оќуларда, семинар жўмыстарында, білім жетілдіру мекемелерінде дјрісбаян ћјм тјжірибе алмасу негізінде баяндалды.

Эксперименттік жўмыстар Кґкшетау ќазаќ лицейі жјне С.Сауытбеков атындаєы Балуан орта мектебінде (Солтїстік Ќазаќстан) жїргізілді. Эксперимент жўмысына 450 оќушы жјне 60 ўстаз-тјлімгерлер ќатысты, ондаєы 225 оќушы эксперимент тобында, 225 оќушы баќылау тобында болды.

Зерттеу таќырыбына байланысты автордыѕ жиырмадан астам єылыми еѕбектерi жарыќ кґрдi. Диссертация Кґкшетау университетініѕ этнопедагогика зертханасында орындалып, Ы.Алтынсарин атындаєы Ќазаќ бiлiм академиясыныѕ тўлєаны јлеуметтендiру институты мен педагогикалыќ єылыми-зерттеу орталыєыныѕ бірлескен мјжілісінде талќыланды.

Єылыми жўмыстыѕ ќўрылымы.

Зерттеу жўмысы кiрiспеден, екi тараудан, алты таќырыптан, тўжырымдардан, ќорытындыдан, пайдаланылєан јдебиеттер тiзiмi мен ќосымшалардан тўрады.

Кiрiспе бґлiмiнде зерттеудiѕ кґкейкестiлiгi, маќсаты мен мiндеттерi, зерттеу объектiсi мен пјнi, зерттеу жўмысыныѕ єылыми болжамы мен практикалыќ мјндiлiгi, єылыми жаѕалыєы жјне басќа маєлўматтар берiледi.

“Оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасу тарихы мен теориялыќ негiздерi” атты бiрiншi тарау їш таќырыптан тўрады. Онда оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасуы мен дамуы жјне сол мјселелер бойынша зерттеу жїргiзген єалымдардыѕ теориялыќ еѕбектерiне талдау жасалып, тјуелсiз Ќазаќстан мемлекетiнде оќушылар ўйымыныѕ пайда болу себептерініѕ ўлттыќ тјлім-тјрбиеге негізделуіне арналєан талдау-сараптау жўмыстары баяндалады.

“Оќушылар ўйымында ўлттыќ тјлiм-тјрбие жїйесiн кешендi пайдаланудыѕ жолдары” атты екiншi тарауда оќушылар ўйымында ўлттыќ тјлiм-тјрбие ќўндылыќтарын пайдалану маќсатында “Атамекен” баєдарламасыныѕ негiзгi мiндеттерi баяндалады. Баєдарлама моделi негiзiнде 5-8 сынып оќушыларына халыќ педагогикасыныѕ озыќ дјстїрлері негiзiнде ўлттыќ тјрбие беру жўмыстарын тїрлi јдiс-тјсiлдер арќылы ўйымдастырудыѕ жолдары кґрсетiледi. Ўлттыќ тјлім-тјрбие жўмыстарын оќушылар ўйымындаєы ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ ќўрылымы негізінде ўйымдастыруєа ўйытќы болатын ќосымша материал ретінде Ќазаќстан оќушылар Ассамблеясы оќушылар ўйымыныѕ жаѕа їлгісі ўсынылады.

Ќорытынды бґлiмiнде тарихи-педагогикалыќ теориялыќ тјжiрибелер мен практикалыќ нјтижелер жјне єылыми-эксперименттiк кґрсеткiштерге негiзделген ўсыныстар мен тўжырымдар баяндалады.

1 ОЌУШЫЛАР ЎЙЫМЫНЫЅ ЌАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ МЕН

ТЕОРИЯЛЫЌ НЕГІЗДЕРІ

1.1.Оќушылар ўйымыныѕ пайда болу генезисі

Оќушылар ўйымы, немесе – балалар мен жасґспiрiмдердiѕ ґз ерiктерiмен белгiлi бiр маќсат ќойып, бiлiм даєдылары мен пайдалы істерді игеруде ўйымдыќ тїрде арнайы топќа бiрiккен жас ґскiндердiѕ шыєармашылыќ јрекеттерiнiѕ їрдiсi болып табылады. Демек, бiздiѕ ќарастырып отырєан объектiмiздiѕ пайда болуы жјне оныѕ пайда болуына јсер еткен факторлар мен басќа ќўбылыстарды ажырату мен талдау – кез келген проблеманы тереѕ зерттеу жўмысына негiзгі тўтќа болары хаќ.

Оќушылар ўйымы деген атау – ўжым, оќушы, бала, оќушы балалар ўйымы, мектеп, тјрбие жјне басќа атаулармен тыєыз байланыста дами отырып, педагогикалыќ зерттеулерде жиі ќолданылып келеді. Оќушылар ўйымын – балалар ўжымы деп атау єылыми басылымдарда кездеседі. Бўл жґнінде Педагогикалыќ энциклопедиялыќ сґздікте тґмендегідей аныќтама беріледі:

“.. Балалар ўжымы (коллектив детский) – ќоєамєа пайдалы јрекет жасауда (еѕбек ету, ќоєамдыќ шыєармашылыќ ќызмет, білімін шыѕдау, туристік-ґлкетану жўмыстарымен айналысу т.б) ґз алдына їлкен маќсат ќойып, кґздеген игіліктеріне жету барысында ўжымды тўрєыда бірлескен балалар мен жасґспірімдердіѕ ќоєамдыќ топтасулары.

Аталмыш ќоєамдыќ топтасудыѕ (ўйымдасудыѕ) – негізгі ерекшелігі – бір маќсат пен бір мїддедегі іс-шараларды бірлесе отырып атќару болмаќ. Балалар ўжымыныѕ ересек адамдар ўжымынан ґзгешелігі – олардыѕ іс-јрекеттеріне ўстаз-педагогтар мен тјрбиеші-тјлімгерлердіѕ баєыт-баєдар беріп жасауы ќажет. Социалистік мемлекеттерде еѕ белсенді жјне бір маќсатќа жетуде ірі ўжымдыќ топтасуєа жататын ќоєамдыќ бірлестіктер – пионер ўйымдары болып табылады; Кеѕестер Одаєында олар В.И.Ленин атындаєы бїкілодаќтыќ пионер ўйымына біріккен. …”[7,430].

Сондай-аќ ўжым туралы салааралыќ єылыми тїсіндірме сґздіктерде: “..ўжым – бір маќсатќа баєытталєан мекемелерде жўмыс істейтін адамдардыѕ немесе білім беру орындарындаєы оќитын студенттердіѕ, оќушылардыѕ тобы” жјне “..Ўжымтоп – мектеп жјне мектептен тыс тјрбие ўжымы кеѕесініѕ шешімі бойынша ќўрылєан оќушылар ўйымыныѕ негізгі ќўрылымдыќ бґлігі..”,- деп, аныќтама береді [9,221-222].

Ўжым туралы Їлкен Кеѕес энциклопедиясында: “..Ўжым (коллектив) – социалистік ќоєамныѕ негізгі ќўрылымдарыныѕ бірі; ол – белгілі бір маѕызды ќоєамдыќ мјселелерді шешуде ерікті тїрде адамдарды біріктіруші ўжымды тїрде топтасќан јлеуметтік топ болып табылады. Ўжым - ґз мїшелерініѕ ой-армандарын бір маќсатќа біріктіретін, јр мїшеніѕ (индивидтіѕ) жеке мїддесін ќорєайтын жјне олардыѕ шыєармашылыќ ќарым-ќатынастарыныѕ дамуына, јрекет нормалары мен белсенділіктерініѕ дамуына жаєдай туєызу болмаќ.

Ўжымдыќ ќалыптасудыѕ негізгі функцияларына: ўжымныѕ ныєаюына ўйытќы болатын негізгі міндет-маќсаттарды іс-жїзіне асыру; ўжым мїшелерініѕ јр тїрлі маќсаттаєы ой-армандарын ќоєам игілігіне айналдыру; ўжым мїшесі мен ќоєам мїдделерін ўштастыру ќаєидалары жатады. …”[10,1262] жјне балалар ўйымы жґнінде: “... Балалардыѕ демократиялыќ ўйымдары – балалар мен жасґспірімдердіѕ ґз еріктерімен ќўрылєан бўќаралыќ ќоєамдыќ бірлестіктері болып табылады; жас жеткіншектерге саяси-идеялыќ жјне адамгершілік тјрбие беру маќсатында бірлесе отырып атќарады.

Балалар мен жасґспірімдер ґздерініѕ танымдыќ-шыєармашылыќ іс-јрекеттерін жїзеге асыру барысында ўжым мїшелерініѕ педагогикалыќ-психологиялыќ ерекшеліктеріне негізделе отырып, демократиялыќ принцип негізінде оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару жїйесін ќўрып, кешенді тјлім-тјрбиелік жўмыстар жїргізеді. Ўйымныѕ рјміздері, шыєармашылыќ јрекеттерініѕ јдістері мен тјсілдері, ќўрылымы мен рјсімдік белгілері – ўйым ќабылдаєан ќўжаттардыѕ міндет-маќсаттарына сјйкестендіріле отырып жїргізіледі...”[11,463-464], делінген. Сонымен бірге Педагогикалыќ сґздіктегі: “.. Мектеп ўжымы (коллектив школьный) – мектептегі тјрбие жўмысы жїйесініѕ ордасы (ядросы) болып табылатын, бір-бірімен тыєыз байланысќан мўєалімдердіѕ, оќушылардыѕ жјне ата-аналар комитетініѕ бірлескен педагогикалыќ топтасулары. Мектеп ўжымы мектепте ќызмет атќаратын жјне тјрбие мен білім алатын адамдарды біріктіре отырып, педагогикалыќ басќаруды жјне оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару ќўрылымдарын, ґздерініѕ міндет-маќсаттарына сай жїргізілуін ќамтамасыз етеді.

Оќушылар ўжымын шартты тїрде бірнеше ўжымдасќан јр тїрлі ќўрылымдаєы бастауыш ўжымтоптар (сынып ўжымы, пионер ўжымтоптары, їйірмеге ќатысушы балалардыѕ ўжымдары т.б) ќўрайды. Мектептегі оќушылар ўйымыныѕ ґзін-ґзі басќару ќаєидаларына негізделе отырып жїргізілуі – ўжым мїшелерініѕ ўйымшыл болуларына, шыєармашылыќ-танымдыќ ќасиеттерініѕ ашылуларына зор ыќпал етеді..” [8,103-104],- деген аныќтамалар зерттеу жўмысымызєа негіз болмаќ. Оќушылар ўйымындаєы тјрбие мјселелерініѕ маѕызы мен јлеуметтік мјніне Луначарский А.В, Крупская Н.К, Макаренко А.С, Сухомлинский В.А, Блонский П.П, Лебединский В.В, Бабанский Ю.К, Болдырев Н.И т.б тоќталып ґткен.

А.Луначарский: “...адамды тјрбиелеу, јсіресе бїгінгі ќоєамдаєы наєыз ўйымшыл тўлєаны тјрбиелеу, оныѕ ґмірін жеке ќызыєушылыєынан гґрі, ќоєамдыќ пайдалы еѕбек етуге деген парасатты кґзќарасыныѕ ќалыптасуына арналуы керек. Отбасы мен ќоєамдыќ орта негізгі јрекетін бала тјрбиесіне ден ќоюды маќсўт тўтса, онда аталмыш тјлімдік їрдісті ќоєамныѕ јлеуметтік тјлім-тјрбие жетістігі деп танимыз..”,-деп бала тјрбиесіндегі ґзекті мјселелердіѕ бірі – жас ўрпаќтыѕ бойына ўжымшылдыќ ќасиеттерді барынша сіѕіру ќажеттігін атап кґрсетеді [13,227].

Кґрнекті ќоєам ќайраткері Н.К.Крупская коммунистік тјрбие теориясыныѕ негізін салушылардыѕ бірі болды. Єалым-педагог Ю.К.Бабанскийдіѕ: “..кеѕес педагогикасыныѕ негізін салушылар Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский… жаѕа адамды ќалыптастырудыѕ негізгі алєышарттары – ўйымдыќ бірлестік, ал оныѕ негізгі маќсаты – ўйымшыл тўлєаны тјрбиелеу атты ќаєиданы ўстанєан..” [16,343],- деп айтќан тўжырымына назар аударсаќ, ўжымдыќ тјлім-тјрбие жўмыстарын мектеп практикасында педагогикалыќ талаптарєа сай оѕтайлы ўйымдастыра білу – жан-жаќты дамыєан жаѕа ќоєамныѕ парасатты тўлєасын тјрбиелеуге ўйытќы болатынын кґрсетеді.

Н.Крупскаяныѕ ойынша оќушылар ўйымындаєы тиімді тјрбие жўмыстарыныѕ їлгісі – мектептегі пионер жўмысы екенін баса айтады. Ол ґзініѕ “Пионер ќозєалысы – педагогикалыќ проблема” атты еѕбегінде:

“.. ќазіргі таѕдаєы тјрбие жўмысындаєы аса ґзекті мјселелердіѕ бірі – жас жеткіншектерді ўйымшыл жјне еѕбекшіл болуєа баулу. Жас жеткіншектіѕ мјн-жайын жете тїсінетін јрбір тјрбиешініѕ педагогикалыќ ќызметі – ўрпаќтыѕ жандїниесініѕ мазмўнды, ќызыќты жјне шыєармашылыќ еркіндікке толы болуына арналуы тиіс..”,- дей отыра, мектептегі пионерлер ўжымдарындаєы тјрбие жўмыстарыныѕ – заман талабына сай, алдыѕєы ќатарлы педагогикалыќ озыќ тјжірибелерге негізделуі керек деп болжам жасайды [14,313], [15,115].

Јрине Н.Крупская еѕбектерініѕ ґз заманында жаѕадан ќўрылєан жас Кеѕес їкіметініѕ білім мен тјрбие саясатына ќатысты кїрделі мјселелерді шешу барысында (жаѕа їлгідегі кеѕес їкіметініѕ мектебін ќўру, кеѕестік педагогикалыќ жїйеніѕ єылыми негізін ќалау, коммунистік тјрбие теориясыныѕ єылыми ќаєидаларын айќындау т.б) їлкен їлес ќосќанын атап ґткен жґн. Крупскаяныѕ Патшалы Ресей кезінде ќўрылєан скауттар ўйымдарыныѕ коммунистік тјрбие негіздеріне ќайшы келетін јрекеттерін ќатты сынєа алып, еѕбек жазєаны белгілі. Н.К.Крупскаяныѕ пионер ўйымыныѕ жетекшілері “вожатыйларды” - сарыауыз балапандарын ќызєыштай ќорєайтын ќўстар дїниесімен байланыстырып, јр тјрбиеші-педагогтыѕ јрбір жас ґскінніѕ таєдырына ерекше алаѕдаушылыќ білдіруі – азаматтыќ парыз екенін атап ґтеді. Ґкінішке орай, Крупскаяныѕ ўйымдыќ тјрбие жґніндегі салиќалы таєылымдары, кейінгі жылдары тјрбие теориясын зерттеуші єалымдар тарапынан ќатты сынєа алынды. Оныѕ айќын бір кґрінісі – мектептегі пионер жўмысыныѕ коммунистік идеология ќўралына айналуы демекпіз.

Оќушылар ўйымы арќылы тјрбие жўмысын ўйымдастырудыѕ педагогикалыќ проблемалары жайында А.С.Макаренко жјне В.А.Сухомлинский кґлемді еѕбектер жазды. Оќушылар ўжымыныѕ даму кезеѕдерін А.С.Макаренко ґзініѕ кґп жылєы педагогикалыќ тјжірибелеріне сїйене отырып, оєан тереѕ педагогикалыќ талдау жасайды.

Макаренко оќушылар ўйымыныѕ ќалыптасуы – мектеп практикасында 3 этаптан (стадиядан) ґтеді деп санаєан. Бiрiншi этапќа мектеп ґмiрiнде болып жатќан жаѕалыќтарєа ќызыќпайтын, шыєармашылыќ жўмыстарды ўйымдастыруда белсендiлiк танытпайтын, белсендi кґсемдері (лидерлерi) шамалы ўжымды жатќызса, 2 этапќа балалар ўжымыныѕ кґпшiлiгi ґз жауапкершiлiктерiн онша сезiнбейтiн, бiраќ араларында ўйым жўмысын ќызыќты iстердi ўйымдастыру арќылы жаќсартуєа тырысатын бiрен-саран санаулы єана оќушылар кездесетiн ўжымды, ал 3 этапќа мектептегi ќоєамдыќ жўмыстарєа белсене араласатын, сынып жетекшiсi жјне басќа ўстаздардыѕ тапсырмаларын орындауєа ат салысатын белсендi ўжым мїшелерiн жатќызады.

Ґз ойын сабаќтай келе, А.С.Макаренко ґз сґзінде: “.. меніѕ ойымша біздіѕ негізгі педагогикалыќ маќсатымыз – жеке адамды єана тјрбиелеу емес, сонымен бірге адамдар ўйымын тјрбиелеу болмаќ. Бўл - јрекетіміз еѕ ўтымды тјлім-тјрбиелік баєыт болмаќ...”,- дей келе, мектептегі немесе белгілі бір білім-тјрбие ордаларындаєы тјрбие жўмысыныѕ негізгі арќауы, тек ќана жеке адам тјрбиелеу мјселесімен єана шектеліп ќалмай, јр адамныѕ жан-жаќты дамуына зор ыќпал ететін ўжымдыќ тјлім-тјрбие дјстїрлерін кеѕінен пайдаланєан жґн деп санайды [17,174]. Макаренконыѕ ойынша оќушылар ўйымы арќылы тїрлі іс-шараларды ўйымдастыру – тјрбие жўмысыныѕ жетекші ќўралы болу керек. Оныѕ єылыми мазмўнын ашуда педагог-єалым тґмендегідей педагогикалыќ шарттарды басшылыќќа алєан:

1. Оќушылар ўйымы жјне оныѕ ќалыптасу кезеѕдері.

2. Ўйымныѕ жалпы іс-јрекеттері жјне јрекет барысында ќалыптасќан ўжымдыќ дјстїрлер.

3. Ўжымдыќ дјстїр жјне тјрбие жўмыстарын жоспарлау мен ўйымдастыру.

4. Мектептегі педагогикалыќ ќауым мен оќушылар ўйымдары арасындаєы ќарым-ќатынас.

5. Ўжым іс-шараларыныѕ ўйымдастырылу тјртібі.

6. Ўжымдыќ јрекет пен ќоєамдыќ тјртіп. Ґзін-ґзі басќару жїйесі

7. Ўйым жјне ќоєамдыќ орта

8. Ўжым ішіндегі жеке тўлєа тјрбиелеу мјселелері

9. Ўжым ішіндегі микротоптар жјне оныѕ кґсемдері (лидерлері).

10. Ўйымдыќ дјстїрлердіѕ саќталуы мен салтанатты жалєасуы.

Аталмыш педагогикалыќ тўжырымдар бїгінгі таѕдаєы мектеп оќушылары арасындаєы ќарым-ќатынастар ќайшылыќтары мен жетістіктерін єылыми тўрєыда зерттеу барысында жиі кездесетін ќўбылыс екені аныќ. А.С.Макаренко балаларды ўйымдыќ тјрбие арќылы тјрбиелеудіѕ маѕыздылыєын атап ґткенімен, тјлім-тјрбие їрдісінде ќатал тјртіпті саќтаудыѕ ќажеттігін талап етіп отырєан. Оныѕ ойынша, педагогикалыќ этикадан тым алшаќ кетпеген, ќатал тјртіп жїйесін тјрбие жўмысымен байланыстыру – ўжым мїшелерін бўрынєыдан бетер ўйымдасуларына ўйытќы болады деп санаєан. Оныѕ мўндай тўжырымєа келуі автордыѕ ќиын оќушыларды тјрбиелейтін Ф.Э.Джерзинский атындаєы арнайы коммуна мектебіндегі кґп жылєы ўстаздыќ тјжірибесі арќау болды деп санаймыз. Бўл жґнінде ол: “.. Мен јлі кїнге дейін ќалыптаспаєан, біраќ тїбі Кеѕестер Одаєында негізі ќаланатын арнайы тјрбие тјртібініѕ ережесін жасауды ќалаймын. Ол ережелер аталмыш шарттарєа негізделуі керек деп санаймын:

1. Сыйластыќ пен талап ќою;

2. Шынайы ниеттілік пен еркін јрекет;

3. Єылыми ќаєидаларєа сїйену (принципшілдік);

4. Ќамќорлыќ жјне назар аударушылыќ, білім негіздері;

5. Жаттыєулар;

6. Шыныєу;

7. Еѕбеккерлік;

8. Ўжымдыќ;

9. Отбасы жјне балалыќ шаќ;

10. Бала ќуанышы мен ойындары. Баланы жаќсы кґру мен жазалау шараларыныѕ шектеулігі;

11. Марапаттау мен сґгіс беру мґлшері..”,- атты ой-пікірлерінде бала тјрбиесінде педагогикалыќ талаптарєа негізделген ќаталдыќ пен тјртіп шараларын ќолдануды ўсынєанын кґреміз [18,46]

В.А.Сухомлинский ўйымдыќ тјрбиеніѕ маѕыздылыєын атай келе, оќушылар мен ўстаздар ќарым-ќатынасын шынайы їйлестірудіѕ гуманистік баєытын ўстанады. Оныѕ: “.. мен јр баланыѕ ґз ўжымына ќолынан келгенше жаќсылыќ жасауына, оныѕ шынайы сезімініѕ ќалыптасып, ґз досына жјне ўжымдастарына деген маќтаныш сезімініѕ оянуына, кґпшілікпен тыєыз ќарым-ќатынас жасау барысында, адам бойындаєы ізгі ќасиеттерді тануєа мїмкіндік туєызуєа жаєдай жасау керек деп санаймын [19,101] жјне “... Осындай достыќ пен ізгі ќарым-ќатынас, јр адамныѕ ішкі рухани дїниесін тереѕ тануєа арналєан шынайы сезімдермен ўштасќан ўжымдыќ ортаќ жетістіктердіѕ – ќоєамдыќ рґлі мен салмаєы зор болмаќ ..” ,- деген пiкiрi арќылы јрбiр ўйым мїшесiнiѕ бойындаєы барлыќ ќасиеттердi ўстаз-тјлiмгерлердiѕ ерекше дамуына жаєдай туєызатын тјлiм-тјрбиелiк iс-шараларды ґткiзуге кеѕес бередi [19,464]. Ол ўйымдыќ тјлім-тјрбиеніѕ тїпкілікті маќсаты – наєыз адамды тјрбиелеу жўмысы болмаќ деген. Наєыз адамды тјрбиелеудіѕ 59 баєыттан тўратын негізгі ќаєидаларын В.Сухомлинский отансїйгіштік, патриоттыќ, отбасылыќ жјне коммунистік тјрбие таєылымдары бойынша кешенді жїргізу жїйесін ўсынады. Жўмыс сипатыныѕ кешенді жїргізілуі – оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстарыныѕ ойдаєыдай жїзеге асырылуын ќамтамасыз етпек. Оныѕ: “.. Бїгінгі кїндегі басты мјселе – наєыз адамды тјрбиелеп шыєару. Демек, біздіѕ ойымызша тјлім-тјрбиелік јрекетіміз - ґне бойына барша адами ќўндылыќтарды сіѕіре білген, парасатты тўлєаларды дайындау ісіне арналуы керек ..”,- деген ой-пікірлері айтар сґзіміздіѕ айєаєы болып тўр [20,10].

В.А.Сухомлинскийдiѕ ойынша тјжiрибелi педагог-тјрбиешiлердiѕ ўжымдыќ тјрбиенi ўйымдастырудаєы басты маќсаттарыныѕ бiрi – шјкiрт санасыныѕ рухани-психикалыќ дїниесiне басты назар аудару керек деп санаєан.

В.Сухомлинский негізінен ґз еѕбегін мектеп ўжымын (коллективін) ќалыптастыру ќажеттігінен бастайды. Ондаєы айтпаєы – мектептегі оќушылар мен педагог-ўстаздар ўйымыныѕ ынтымаќтастыєы екені аныќ. Ол тјрбие жўмыстарын балалардыѕ жас ерекшеліктеріне ќарай ўйымдастыру идеясын жјне А.С.Макаренконыѕ балалар коллективініѕ (ўжымыныѕ) ќалыптасу кезеѕдері (сатысы) туралы педагогикалыќ тўжырымдарын тілге тиек етеді.

Мектеп ўжымын ќалыптастыруда В.А.Сухомлинский: “... Мектеп коллективі – бўл азаматтыќ мектеп, коммунистік ќўрылысќа белсенді ќатысушыныѕ сапа ќасиеті осында ќалыптасады, бейнелеп айтќанда, бўл балапанныѕ ќанаттанып, ґздігінен ўшуєа аттанатын ўясы..”-, деп, оќушылар мен ўстаздардыѕ педагогикалыќ ынтымаќтастыєы мен бірлескен шыєармашылыќ јрекеттері арќылы їлкен жетістіктерге ќол жеткізуге болатынын атап ґтеді [34,7].

Зерттеу барысында ўжымдыќ тјрбие мјселелеріне арналєан педагогикалыќ еѕбектердіѕ ішінде В.А Сухомлинский мен А.С.Макаренконыѕ идеялары мен ўстанымдары бір-біріне ўќсас екені байќалады. Макаренконыѕ пайымдауынша, ўжымныѕ дамуы мен ќалыптасу тенденциясы бірнеше сатылыќ деѕгей бойынша айќындалса, Сухомлинскийдіѕ ойынша, ўжымдыќ тјлім-тјрбиеніѕ тїпкілікті маќсаты жан-жаќты дамыєан наєыз адамды тјрбиелеу ќаєидаларына негізделу керек деп ќорытќан таєылымдары бір-бірін толыќтырып тўр.

Ал, Н.К.Крупская мен А.В.Луначарский кґзќарастары бір-бірімен ўќсастыєы жјне А. Макаренко мен В. Сухомлинский идеяларынан ґзіндік ерекшеліктерімен айќындалады. Н.Крупская коммунистік тјрбие негіздерін практика жїзінде ўластырудыѕ тиімді педагогикалыќ жолы – оќушылар ўжымдарындаєы шыєармашылыќ ќарым-ќатынас јрекеттерін ўтымды педагогикалыќ јдіс-тјсілдерді пайдалана отырып їйлестіру жолын ўсынды. Аталмыш ўсыныстыѕ оќу-тјрбие їрдісіндегі кґрінісі – пионер мен комсомол жўмыстары болды.

Кґрнекті єалым П.Блонскийдіѕ пайымдауынша, балалар ўйымыныѕ табиєатын тереѕ тану їшін, ўжымныѕ јр мїшесініѕ мінез-ќўлыќ ерекшеліктеріне мјн беру керек деп санаєан. Ол 1928 жылы жарыќќа шыќќан “Педагогикалыќ энциклопедия” басылымыныѕ белсенді єылыми авторларыныѕ бірі бола жїріп, аталмыш жинаќтыѕ “Балалар ўжымындаєы ґзін-ґзі басќару жўмыстары” атты бґлімде ўжымдыќ тјлім-тјрбие мјселелерін педология єылымдары негізінде ќарастыру туралы пікір білдірді. Оныѕ: “..біз педагогика єылымындаєы аєымдардыѕ бірі – мектептегі оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару жїйесіне тіреліп тўрєанын кґреміз. Оќушылардыѕ мўндай тјжірибелерін ќоєамдыќ пайдалы істермен ќатар, сынып ўжымыныѕ жўмысын жаќсартуєа арналєаны дўрыс болар еді. Мўндай талап - јр оќушыныѕ ґзіне жїктелген жўмыстарына їлкен жауапкершілікпен ќарауына мїмкіндік туєызады. Осы орайда, жауапты міндеттерді бірнеше оќушыєа жїктей отырып тапсыру – оќушылардыѕ ўжымдыќ бірлікке деген кґзќарастарыныѕ ќалыптасуына тїрткі болмаќ..”,- деген пікірі мектептегі оќушылар ўжымында ґзін-ґзі басќару жўмыстарын ўйымдастыру барысында ўжым мїшелерініѕ мўєалімніѕ берген тапсырмасы немесе ґздері жоспарлаєан іс-шараларды жїзеге асыруда жауапкершілік сезімдерініѕ ќалыптасуы мјселесін ќозєайды [26,71].

Оќушы бойындаєы жауапкершілік кґріністері Н.Крупскаяныѕ пайымдауы бойынша - ўжымныѕ шыєармашылыќ јрекеті болса, А.Макаренконыѕ ойы бойынша – ол тјртіп. В.Сухомлинскийдіѕ теориясы бойынша оќушылардыѕ жауапкершілік ќасиеттерініѕ артуы – тјрбиеші-педагогтардыѕ гуманистік ўстанымдары. Ал, П.Блонскийдіѕ ойынша, оќушылар ўжымыныѕ ќалыптасуына сыныптаєы микротоптыќ ерекшеліктер шешуші јсер етуі ыќтимал.

Јдетте, ўйымдыќ топтыѕ ішіндегі ерекше кґзге тїскен оќушылардыѕ тез байќалатыны белгілі болса, онда микротоптар “жетекшілерініѕ” бір-бірімен ќарым-ќатынасы жалпы ўжымныѕ іс-јрекет кґрсеткіштерін аныќтайды. Бўл ќўбылысты П.Блонский “ўйым кґсемдерініѕ” (вожактардыѕ) ќарым-ќатынастары деп атады. Байќап отырєанымыздай, П.Блонский ўжымдыќ топтасуды тек оќушылардыѕ ќоєамдыќ пікірлері негізінде ќалыптасќан јлеуметтік ќўбылыс ќана емес, сонымен бірге ол ќўбылыстар єылыми талдаулар мен сараптамаларды ќажет ететін кїрделі мјселе ретінде ќарастыруды ўсынады. Оныѕ басты зерттеу объектісі - ўжым ґміріндегі жеке тўлєаныѕ мінез-ќўлыќ јрекетін баќылау ќажет деп санайды.

Бўл жерде біздер “ўжым” жјне “ўйым”, “оќушы” жјне “бала” деген зерттеу объектіміздегі ерекше назар аударатын мјселелер жґнінде тїсініктеме беруді жґн деп санаймыз. Біздіѕ ойымызша “ўжымныѕ” да, “ўйымныѕ” да негізгі маќсаты бір, біраќ “ўйым” белгілі бір маќсатты кґздей ўйымдасќан оќушылардыѕ кїрделі тобы болса, ал “ўжым” сол топтыѕ ішіндегі ой-пікір, кґзќарас бірлігінен туєан жеке-жеке топтар. Ўжымныѕ ўйымдыќ топтасуєа ўласуы – балалардыѕ бірыѕєай ќарым-ќатынастары мен шыєармашылыќ јрекеттерініѕ жиынтыєы десек, ўйымдыќ ќўрылымды – ўжым жетістіктері мен мјртебесін анаєўрлым жоєарєы деѕгейге кґтеруге баєытталєан јлеуметтік ќўбылыс демекпіз.

Айталыќ, белгілі ўжымныѕ озыќ дјстїрлерін, немесе шыєармашылыќ жетістіктері мен бастамаларын жинаќтау, тарату, насихаттау їшін жјне ол жетістіктердіѕ ќоєам ќажеттілігіне айналуы їшін бір емес, бірнеше ўжымдыќ топтарды біріктірген ўйымдыќ бірлестіктіѕ јрекеті мен талабы анаєўрлым тиімдірек болады деп санаймыз. Оныѕ тиімділігініѕ таєы бір ерекшелігі – ўжым мен ўйымныѕ педагогикалыќ тўтастыєында. Олардыѕ тўтастыєы - оќушылар арасындаєы ќарым-ќатынастарды реттеуге, мектеп пен ќоєамєа пайдасы тиетін ауќымды тјлім-тјрбиелік іс-шараларды ґзара ынтымаќтаса отырып жїргізуге, оќушылар ўжымында ґзін-ґзі басќару жўмыстарын оѕтайлы їйлестіруге жјне мектептегі педагогикалыќ ќауымдастыќпен бірлесе отырып мазмўнды-маќсатты жўмыстар жїргізуге зор мїмкіндік тудыртатыны сґзсіз. Јр ўжымда ќалыптасќан дјстїрлердіѕ уаќыт ґткен сайын молайып, кейін ол дјстїрлердіѕ бірнеше ўжымтоптардыѕ ќажеттілігіне айналуы – маќсаты мен ой-арманы бір ўжымдардыѕ бір ўйымєа бірігуіне себепші болды. Демек, ўжым јрекеттерініѕ айырыќша белсенділік танытуы – олардыѕ ўйымдыќ ќўрылымыныѕ ќалыптасуына негіз болмаќ.

Оќушылар ўжымы туралы ерте уаќыттардаєы деректерді біз Педагогикалыќ энциклопедиядан (Мјскеу, 1928) кездестірдік. Ондаєы: “..Балалар ўжымындаєы ґзін-ґзі басќару тјжірибелері Ќайта ґрлеу (Европа Ренессансы) дјуірінде ґмір сїрген аєартушы Витторино де Фельтре ґз мектебінде ўйымдастырєан “Ќуаныш мектебі” атты білім ордасындаєы шыєармашылыќ бастамадан басталады. Аталмыш дјуірдегі оќымысты Лютердіѕ замандасы Тротцендорф ґз шјкірттеріне Рим мемлекеті їлгісінде сынып ўжымында оќу-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыруєа кеѕес береді. Бўл идея Плант (ХЇІІ є) атты аєартушыныѕ ґзі ўстаздыќ ететін семинариялыќ білім ордасында дјріс беру негізінде ќолдау табады. Аталмыш бастаманы аєартушылар - Стефани жјне Фелленберг те ґз тјжірибелерінде ќолданады.

Ол жылдары ќоєамда оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару туралы пікірлер ќалыптаспаєан да еді. Біраќ Ўлыбританиядаєы кейбір оќу орындарындаєы талантты жјне дарынды оќушыларєа шыєармашылыќ еркіндіктерініѕ дамуына мїмкіндік туєызуєа баєытталєан тјлім-тјрбиелік бастамалар – оќушылар ўйымында ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ ќалыптасуына оѕ јсерін тигізді. 1866 жылы Ресейде, белгілі педагог Резенер јрбір мектепте артельдік їлгі ретінде оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару органдарын ќўру жґнінде єылыми маќала жазады. Онда бўл іске мўєалім-педагогтардыѕ да ќатыстырылуы айтылєан болатын. Осы бастамаларєа ўќсас Мјскеу ќайырымдылыќ пансионатында бірќатар тјжірибелер жинаќталды. Оєан сґзсіз Ўлыбританиядаєы педагогикалыќ бастамалар ыќпал етті. Оќушылар ўжымындаєы ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ негізін салушы американдыќ педагог Э.Джилль болды. Бўл жґнінде ол ґзініѕ “Мектеп республикасы – Republic of shcool” (1897) атты еѕбегінде баян етеді. Оныѕ идеясы бїкіл Солтїстік Америка ќўрлыєын шарпып, Ресейге дейін тарады.…”,- делінген[21,516].Американдыќ єалым-педагог Э.Джилльдіѕ “Мектеп республикасы - Republic of shcool” атты оќушылар ўжымында тўѕєыш ќалыптасќан ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ пайда болуы - јлеуметтік ќўбылыс екені рас. Аталмыш ќўбылыстыѕ ќоєамдыќ ќажеттілікті ќалыптастырмаєандыќтан, оныѕ педагогикалыќ бастама ретінде жер-жерге таралуы мїмкін болмас еді. Мўндай тјжірибелердіѕ білім мекемелерінен ќолдау табуы – оќушылар ўйымындаєы тјрбие жўмыстарыныѕ тїрлі јдіс-тјсілдер арќылы жїргізілуіне ерекше жаєдай туєызды. Солардыѕ бірі Ўлыбританияда пайда болєан “скауттар” атты балалар мен жасґспірімдердіѕ бірлестіктері болып табылады. Бўл жерден балалар (оќушылар) ўйымыныѕ ќоєамдыќ сипат алєанын кґреміз [2-сурет].

Ол жґнiнде алєашќы деректер аєылшын офицерi, полковник Р.Бадэн Поуэлл (1857-1941) негiзiн салєан Скауттар ўйымыныѕ ќўрылуынан басталады. Скаут, аєылшын тiлiнде Scouts, яєни жас барлаушы деген ўєымды бiлдiредi. Скауттар ўйымы жґнiнде орталыќ басылымдарда мынадай деректер келтiрiледi: “...Скаутизм – балалар мен жасґспірімдер ўйымыныѕ негізін ќўрап, буржуазиялыќ баєыттаєы мектептен тыс тјлім-тјрбие беретін жїйе болып табылады. Скаутизмніѕ негізгі маќсаты – буржуазиялыќ ќоєамныѕ рухани ќўндылыќтары негізінде болашаќ ўрпаќты тјрбиелеу. Скауттар заѕы бойынша, јрбір мїше ґзініѕ тегі мен нјсіліне, јлеуметтік жаєдайына ќарамай, јрбір мїшеге ќолынан келгенше кґмек беруге, бір-біріне дос жјне жаќын болуєа даяр тўруы керек. Скаут ўйымдары ер балаларды - бойскаут (bouscouts) жјне ќыз балаларды - (girlscouts) гирлскаут деп бґлгеніне ќарамастан, екі ўйымныѕ да кґздеген міндет-маќсаттары бір болып табылады.. ”,- деген маєлўматтар берiледi [22,498].Скаутизм ўйымыныѕ идеясын насихаттау жјне кґпшiлiкке таныту маќсатында Р.Баден-Поуэлл “Скауттарєа арналєан Ереже” (1898), ”Балаларєа арналєан скаут ґнерi”, ”Ер балаларєа арналєан скаут Ережесi” жјне “Жас барлаушы” атты еѕбектер жазды [3-сурет].

1907 жылы Британия Корольдiгiнiѕ ќолдауымен, Лондон ќаласында тўѕєыш скауттар ўйымыныѕ Ќўрылтайы ґтедi. Ќўрылтайєа ќатысќан Англияныѕ тїпкiр-тїпкiрлерiнен келген балалар їйде емес, ґздерi арнайы јкелiп тiккен шатыр-лагерлерде ќоныстанды. 1907 жылдыѕ аяєына таман скаут ўйымына мїше болып кiрген оќушы балалардыѕ саны 60 мыѕєа жеттi.

1909 жылы Скауттар ўйымы бойскаут (ер балалар) жјне герлскаут (ќыз балалар) ўйымдары болып екiге бґлiнедi. 1910 жылы Скауттар ўйымы ресми тїрде мемлекеттiк тiркеуден ґтiп, Ўлыбритания Корольдiгi Хартиясы шешiмiмен, заѕды тўрєыда айырыќша мјртебесі бар ўйым ретiнде танылады.

Скауттар ўйымы оќушы балалардыѕ јр тїрлi шыєармашылыќ жјне јскери-жауынгерлiк тапсырмалар мен ўжым маќсатына ќатысты басќа iс-шаралар атќару барысында – жеткіншектердіѕ ўйымшыл, белсендi, кґпшіл жјне жауапкершіл тўлєа болып ґсулеріне мїмкiндiк туєызды. Скауттар ўйымыныѕ кґп жаєдайда јскери тјртiпке бойўсынуы, яєни ґздерi ќабылдаєан Ереженiѕ талаптарын јр мїшенiѕ ќатаѕ саќтауына, сонымен ќатар кґмек ќажет еткен жандарєа кез келген уаќытта ќол ўшын беруге, ґтiрiк айтпауєа жјне сабаќты їздiк оќуєа даєдыландыру сезiмдерiн ќалыптастырды.

Ереже баптарында христиан дiнiнiѕ рјсiмдерi мен уаєыздарын ќастерлеуге арналєан ґсиеттер бар. Скаут ўйымдарыныѕ тјрбие жўмыстарын жїргiзу тјсiлдерi - мемлекет белгiлеген талаптар мен бiлiм беру жїйесiне ќайшы келмейтiн ґзара ынтымаќтасыќ негiзде ґрбiдi. Балалар мен ересек адамдардыѕ бiрлесе отырып атќарєан iс-шаралары негiзiнде ќол жеткiзiлген жетiстiктер мен озыќ педагогикалыќ тјжiрибелер мемлекет тарапынан ескерiлiп, ќажет жаєдайда марапатталып отырды, ќаржылай кґмек те кґрсетiлдi.

Скауттар ўйымыныѕ Ережесi бойынша, оларєа 8 бен 18 жас аралыєындаєы балалар мен жасґспiрiмдер мїше бола алды. Ережеге ќосымша салтанатты Ант беру, моральдiк-этикалыќ заѕ, јскери тјртiп, ўжымтоп ўраны, јнўран, дiни-христиандыќ ќаєидалар жјне басќа мемлекет пен басќару органдары белгiлеген ќўжаттарды, јдiстемелiк оќулыќтарды иелендi. Јсiресе, соєыс шежiресi мен ата-баба тарихын оќып-тану, ґлкетану (туризм), денешыныќтыру, елтану, јдептану сияќты оќу-тјрбие жўмыстарына кґп кґѕiл бґлiндi. Мемлекет ќайраткерлерi, дiнбасылар жјне патша ханшайымдары мен оныѕ жаќын туыстары ўйымныѕ ќўрметтi мїшелері болып сайланды.Мемлекет тарапынан жасалєан їлкен ќамќорлыќтыѕ нјтижесiнде скауттар ўйымындаєы тјрбие жўмыстары жандана тїсті. 1921 жылы Дїниежїзiлiк скауттар ўйымы ќўрылды. Оєан 63 мемлекеттiѕ (Патшалы Ресей, Америка, Германия, Италия, Франция, Швеция, Индия т.б) ґкiлдерi мїше болды.Скауттар ўйымындаєы оќушы балалардыѕ ќарым-ќатынастары мен шыєармашылыќ јрекеттері жґніндегі єылыми еѕбектерді біз зерттеу жўмыстарыныѕ арасынан кездестіре алмадыќ. Оныѕ айќын бір себебі - Кеѕес їкіметі кезіндегі коммунистік идеологияныѕ тјрбие жўмысыныѕ негізгі ќўралына айналуына байланысты, Скаут ўйымдарыныѕ тјлім-тјрбиелік жўмыстарын єылыми тўрєыда зерттеу мен насихаттауєа тыйым салєаны негіз болды деп санаймыз.

Оєан Н.К.Крупскаяныѕ “РКСМ жјне бойскаутизм” (1922) атты еѕбегі дјлел бола алады. Онда автор жаѕа социалистік ќоєамды орнатуда мемлекет тарапынан жастар мјселесіне ерекше назар аудару керектігін алєа тартады. Жастарды жјне олардыѕ орнын басатын кішкентай мўрагерлерді коммунизм рухында тјрбиелеу – ќоєамныѕ еѕ басты міндеті болуєа тиіс. Ал, кґздеген маќсатќа жетуге їлкен кедергі келтіретін шет елдіѕ капиталистік баєыттаєы буржуазиялыќ идеологияны кґксеген скаут ўйымдары, оныѕ ішінде Ресей территориясында јрекет етіп жатќан “Русский скаут” ўйымдарыныѕ жастар мен жеткіншектер арасында жїргізген тјрбие жўмыстарын јшкерлеп, олардыѕ ќанаттарыныѕ кеѕінен жайылуына мїмкіндік бермеу керек екендігін атап ґтеді. Крупскаяныѕ ойынша, скауттар ўйымдарыныѕ оќушы балалар ўжымдары арасында жїргізіп келген тјрбие жўмыстары – мемлекет саясатына ќайшы келетінін байќар болсаќ, онда Кеѕес їкіметі тўсындаєы тјрбие жўмыстарыныѕ саяси ќўралдыѕ рґлін атќарєаны жґніндегі кїмјніміз рас болып шыєады.

Патшалы Ресейде Царское Село (Пушкин ќаласы) ќаласында 1909 жылы тўѕєыш Скауттар ўйымы тўсауын кестi. Олар скаутмастерлердiѕ (тјрбиешiлер, тјлiмгерлер) кґмегiмен бўќара халыќтыѕ арасынан ќолдау тауып, жас ўрпаќты отансїйгiштiк рухта тјрбиелеуде їлкен жетiстiктерге ќол жеткiздi. 1914 жылы Ресей Императоры Николай II “Русский скаут” атты ќоєамдыќ ўйымды ќўру жґнiндегi Патша Жарлыєына ќол ќояды. Аталмыш ўйым Дїниежїзiлiк скауттар ўйымы бекiткен Ереже негiзiнде јрекет жасады.

Ресейдегi скаут ўйымдарыныѕ тарихы жґнiнде Їлкен Кеѕес энциклопедиясында маєлўматтар келтірген Фурин С.А, Соколова Э.С, Лебединский В.В жјне басќалар, 1917 жылы Ресейдегi скаут ўйымдары мїшелерiнiѕ саны 50 мыѕєа жеткенi жјне олардыѕ коммунистік идеология баєытындаєы пионер мен комсомол ўйымдарыныѕ ќўрылуына їлкен ќарсылыќ кґрсеткендерi жайында баяндайды.

Ресейдегi Николай II Императордыѕ ќолдауына ие болєан “Русский скаут” ќоєамы, кейін Патша їкiметiн ќўлатып, мемлекет билiгiн ќолына алєан Кеѕес їкiметiнiѕ тiкелей араласуымен ќўрылєан пионер жјне комсомол ўйымдарыныѕ жалпы ўйымдыќ ќўрылымыныѕ (структурасыныѕ) негiзiн ќалады. Ресейде ќанатын кеѕ жая бастаєан скаут ўйымдарыныѕ ќызметтерiн тоќтату мен тарату жґнiнде комсомол съездерi мен пионерлер слеттерінде саяси маѕызы бар мјселелер талќыланєаны белгілі.

Р.Бадэн-Поуэлль негізін ќалаєан скауттар ўйымы американдыќ Джиллдіѕ “Мектеп республикасы” атты идеясы сияќты дїние жїзіне тарады. Скауттардыѕ ўжымдыќ бірлестігі - ґз еріктерімен біріккен балалар мен жасґспірімдердіѕ јлеуметтік ќўќыќтарыныѕ ќорєалуына жјне јр мїшеніѕ шыєармашылыќ-белсенділік мїмкіндіктерініѕ ашылуына жаєдай туєызды. Ґз бойындаєы кейбір ќасиеттердіѕ (ґнерге икемдігі, сурет салу, спорттыќ жетістіктер, ўйымдастырушылыќ ќабілеттер т.т) ашылуы - јр оќушыныѕ ўжымдыќ топтасуєа деген ынтымаќтастыќ сезімініѕ ќалыптасуына ўйытќы болды. Ўйымныѕ ќўрылуына Ўлыбритания мемлекетініѕ јскери жорыќтар шерулері мен ќаћармандыќ дјстїрлері јсер етті. Англияныѕ империалистік жолєа тїсіп, кґптеген шет мемлекеттерді ґзініѕ отар еліне айналдыру саясаты – мемлекеттіѕ тўраќты Ќарулы кїштерін ќўруєа итермеледі. Јсіресе, Британ јскерлерініѕ Тыныќ мўхит жаєалауына жасаєан отаршылдыќ соєыс жорыќтарындаєы ірі жеѕістері, ґз еліндегі жас ґскіндердіѕ патриоттыќ рухтарын оятып, маќтаныш сезімдерін ќалыптастырды. Жас бїлдіршіндер їлкендердіѕ кґмегімен аєа ўрпаќтыѕ ќаћармандыќ дјстїрлері жґнінде маѕызды маєлўматтар алып, болашаќта ґз елініѕ айбынды жауынгерлері болып ґсуді армандады. Сондыќтан Ўлыбритания Ќарулы кїштерініѕ полковнигі Р.Бадэн Поуэлль бастамасын балалар мен жасґспірімдер ўжымдары ќызу ќолдады. Скауттар бірлестігінде балалар ўжымына жан-жаќты тјрбие беру жўмыстары кей жаєдайларда ќатал јскери тјртіпке негізделді. Ўйымныѕ жалпы ќўрылу жїйесі јскери жарєыларда кґрсетілген талаптар (сап тїзеу, јскери јндер орындау, јскери ойындар ўйымдастыру, јскери шатырларда ґмір сїру т.б) бойынша жїзеге асырылды. Јскери ойындардыѕ балалардыѕ жїріс-тўрысы мен ќозєалысына ыѕєайлы болєаны олардыѕ бір жаєынан ќызыєушылыќтарын білдірсе, бір екіншіден кїнделікті тўрмыстыѕ негізгі їрдісі јскери тјртіпке баєынуєа баєытталєаны – балалар мен жасґспірімдерге ќажетті жаєдайда еркіндік берілмегенін аѕєарамыз.

Жоєарыда педагогикалыќ энциклопедиялыќ сґздікте атап ґткендей, кґптеген мемлекеттерде, јсіресе социалистік даму баєытын ўстанєан мемлекеттерде (Болгария, Куба, Германия, Венгрия, Вьетнам т.б.) балалар мен оќушылардыѕ ўжымдыќ топтасуларыныѕ аса белсенді кґріністері – пионер ўйымыныѕ ќўрылуына негіз болды.

Пионер ўйымы туралы Їлкен Кеѕес Энциклопедиясында: “...Бїкілодаќтыќ В.И.Ленин атындаєы пионер ўйымы балалар мен жасґспірімдердіѕ ґзін-ґзі басќаратын, бўќаралыќ коммунистік ќоєамдыќ бірлестігі болып табылады. Пионерлерді комсомолдар мектеп, ата-аналар ўжымы, мемлекеттік жјне ќоєамдыќ ўйымдар арќылы тыєыз байланыста жан-жаќты тјрбиелейді. Жас жеткіншектерден ќўрылєан тўѕєыш пионер топтары, алєашында комсомол ўяларында (ячейкаларында) пайда болды. Олар Патшалы Ресей тўсында негізі ќаланєан, кейін Бїкілресейлік (ќазан 1919) ІІ комсомол съезініѕ (РКСМ) шешімімен тарќатылєан скаут ўйымдары ќызметініѕ тоќтатылуына ґз їлестерін ќосып, идеологиялыќ кїрес жїргізді. (Директивы и документы по вопросам пионерского движения,М:1962, КПСС о комсомоле и молодежи,М:1958,Соколова Э.С, Таборко В.А.,- ВПО им. В.И.Ленина,М:1963, Книга вожатого.,-М:1968)...”деген тарихи деректерге сїйеніп, пионер ўйымыныѕ скаут ўйымын ќўлатып, ґз ретiнде бїкiл одаќ кґлемiндегi мектеп оќушыларын бiрiктiрiп кешендi тўрєыда тјрбие жўмыстарын жїргiзгенiн байќауымызєа болады. [22,460]

Пионер ўйымыныѕ тарихы жґнiнде энциклопедиялыќ сґздікке материалдар жинаєан Соколова Э.С, Таборко В.А , Симонова Л.С, Мальковская Т.Н, Иванова Н.П, Куценко С.А маєлўматтарына зер салсаќ, 1970 жылдары пионер ўйымына мїше болып кiрген оќушылар саны 23 миллионєа жетiп, мектептерде 118 мыѕєа жуыќ пионер ўйымордалары (дружиналары) ќўрылєан. Пионер ўйымыныѕ скауттар Ережелерiне негiзделген “Пионерлер мен оќушылардыѕ Заѕы” атты ќўжаты ќабылданды. 1924 жылы 4 тамызда РКП/б/ “Пионерлер ќозєалысы туралы”, 1932 жылы 21 сјуiрде “Пионер ўйымындаєы тјрбие жўмысы” атты ќабылдаєан Їкiмет Ќаулысыныѕ пионер ўйымыныѕ ќоєамдыќ бірлестік ретіндегі мјртебесініѕ кґтерілуіне їлкен јсерiн тигiздi. [Сурет 2]

1945 жылдары “тимуршылар” атты мектеп оќушыларыныѕ ќайырымдылыќ ќозєалысы бїкiл одаќты шарпыды. Ќозєалыс оќушы балалардыѕ ўйымдыќ тїрде ќоєамєа пайдалы ортаќ iске жўмыла кiрiсулерiне, жауапты iстердi бiрлесе отырып атќарудыѕ тиiмдi екендiгiн танытуда тјрбиелiк маѕызы зор болды. Соєыс зардаптарын шегiп отырєан, ќайєырєан халыќ пен ќарт адамдарєа оќушылардыѕ ќайырымдылыќ жасаєан игi јрекеттерi пионер ўйымыныѕ беделiн арттырды. Мемлекет пионер ўйымы жјне оныѕ мїшелерiнiѕ ќажырлы еѕбектерiн ескерiп, мемлекеттік ќўрмет белгілерімен марапаттады.

Јсiресе, пионер кґсемдері мен белсенділерiн дайындау барысында бїкiлодаќтыќ “Артек” пионерлер лагерiнiѕ маѕызы ґте зор болды.Кеѕес їкiметi тўсында пионер ўйымындаєы тјрбие мјселелерi жан-жаќты зерттелдi. Зерттеушi педагог єалымдар Вульфов Б.З, Хозе С.Е, Ященко М.М, Иванова Л.М, Иванова Л.П, Ходоровская З.А, Черный Г.П, Сокрута О.И, Ширвиндт Б.Е. Петрусевич А.А, Падалко Т.В, Самойлова Т.Я, Розенберг А.Я, Суховейко Г.С т.б пионер ўйымындаєы ґзiн-ґзi басќару, сыныптан тыс жўмыстарда тјрбие iсiн ўйымдастыру жґнiнде диссерациялыќ єылыми еѕбектер жазды [4-cурет].

Бўл орайда профессор В.В.Лебединскийдiѕ “Теория и методика пионерской и комсомольской работы в школе” (1976), Н.И.Болдыревтыѕ “Методика воспитательной работы в школе” (1981) еѕбектерініѕ Кеѕес їкіметі оќу аєарту Министрлiгiнiѕ нўсќауымен жоєарєы оќу орындарындаєы студенттер їшiн жазєан оќулыєы - сол кездердегi кґлемдi єылыми еѕбектердiѕ бiрiне саналды.

Пионер ўйымына деген мемлекеттiк ќамќорлыќтыѕ артуы алдымен мектеп, завод, фабрика жанынан оќушылардыѕ танымдыќ-интеллектуалдыќ ќызыєушылыќтарын дамыту маќсатында їйiрме жўмыстарыныѕ кґптеп ашылуына себебiн тигiздi. Ол жўмыстардыѕ ерекше сипат алуы жјне бiрќатар жетiстiктерге ќол жеткiзгенi арнайы пионерлер мен оќушылар Сарайларыныѕ ашылуына ўйытќы болды. Ќарапайым їйiрме жўмысынан бастау алєан техника ќўралдарын меѕгеру, жабайы аѕдар мен ґсiмдiктердi ќорєау, бейнелеу ґнерiмен, журналистика мамандыєымен айналысу жјне мектеп белсенділерiмен шыєармашылыќ жўмыс атќару барысында жинаќталєан мол тјжiрибелер мен жетiстiктер, ґз саласына байланысты газет-журналдарда жарияланып, кеѕ насихатталды.Мектеп оќушылары арасында ўжымдыќ тјрбиенi жїзеге асыру маќсатында “Вожатый” жјне “Пионерская правда” басылымдарыныѕ оќушылар ґмірініѕ ќызыќты болуына, тјлімгерлер мен тјрбиешілер жўмыстарыныѕ мазмўнды болуына јсерін тигізді.

Пионер ўйымы халыќаралыќ ќоєамдыќ бірлестік ретінде танылды. Халыќаралыќ балалар мен жасґспiрiмдер ўйымыныѕ комитетi (СИМЕА) пионер ўйымыныѕ жетiстiктерiн баєалап отырды. Оныѕ басты себептерiнiѕ бiрi – СИМЕА комитетiне мїше 80 елдiѕ iшiндегi экономикалыќ жаєынан артта ќалєан мемлекеттердегi балалар ўйымына (Монєолия, Эфиопия, Чад, Сальвадор, Вьетнам т.б) бїкілодаќтыќ пионер ўйымы тарапынан кґмек кґрсетiлгенi жјне басќа да ќайырымдылыќ шаралардыѕ жасалєаны ўйымныѕ халыќаралыќ мјртебесін кґтерді.

Скауттар ўйымдарыныѕ басќару мен ќўрылымдыќ жїйесіне негізделген пионер ўйымынан басќа, јлемдегі кґптеген мемлекеттерде балалар мен оќушылар ўйымдары ќўрылды. Олар скауттардыѕ дјстїрлерін толыќ саќтамаса да, ўжымдыќ ќўрылу барысында ґз елініѕ ўлттыќ ерекшеліктері мен мемлекеттік рјміздеріне негізделе отырып жўмыс атќарды. 1922 жылы негізі ќаланєан Бїкілодаќтыќ пионер ўйымыныѕ жарєысына жјне оныѕ кейбір саяси-идеологиялыќ ыќпалдарына негізделген социалистік баєыттаєы елдерде жјне басќа мемлекеттерде балалар мен пионер ўйымдары ќўрылды.

Олар Монєолияда “Монєол пионер ўйымы” (1925), Герман Демократиялыќ Республикасында “Э.Тельман атындаєы пионер ўйымы” (1948), Вьетнам Демократиялыќ Республикасында “Хо Ши Мин атындаєы белсенді пионерлер ўжымдары” (1941), Болгарияда “Димитров атындаєы пионер ўйымы” (1944), Корей Халыќ Республикасында “Корей пионерлерініѕ одаєы” (1946), Венгрияда “Венгр пионерлерініѕ одаєы” (1946), Кубада “Пионерлер одаєы” (1961), Польшада “Поляк харцерлерініѕ одаєы” (1956), Румынияда “Румын пионерлерініѕ одаєы” (1949), Ќытайда “Сунь Ят Сен атындаєы пионер ўйымы” (1949), Гана Республикасында “Жас пионерлер” (1960) Индияда “Индия пионерлерініѕ ўйымы” (1962), Гвиней Республикасында “Гвинея пионерлерініѕ ўйымы” (1959), Аргентинада “Доминго Фаустино Сармьенто атындаєы пионерлер одаєы” (1953) жјне басќа мемлекеттерде ќўрылды. Аталєан мемлекеттердегі пионер ўйымдарына Кеѕес їкіметі тарапынан жан-жаќты ќолдау мен кґмек жасалды.

Бїкілодаќтыќ пионер ўйымыныѕ жалпы басќару жїйесі мен ўйымдыќ ќўрылымдарыныѕ тјжірибелерін ґз практикаларында пайдаланєан, біраќ Кеѕестік пионер ўйымыныѕ коммунистік идеологияєа негізделген саяси баєыттарын мойындамаєан балалар мен пионер ўйымдары Жер шарыныѕ европалыќ бґлігіндегі капиталистік мемлекеттерде ќўрылды. Оларєа Ўлыбританияда “Орман халќы” (1925), Францияда “Ќаћарман балалар одаєы” (1945), Италияда “Пионерлер ассоциациясы” (1945), Бельгияда “Пионерлер одаєы” (1945), Норвегияда “Жас пионерлер одаєы” (1945), Грецияда “Жас ќырандар” (1943), Жапонияда “Жапон балаларыныѕ јуендері” (1948) жјне басќа балалар мен пионерлер ўйымдарын жатќызуєа болады. Аталмыш ўйымдардыѕ жўмыс жїйесі – бїкілодаќтыќ пионер ўйымыныѕ ережелері негізінде жїргізілді.

Пионер деген ардаќты атаќты (пионер – француз тілінде “Pioneer” бастаушы деген ўєымды білдіреді) јрдайым маќтан тўтып, јр ўрпаќтыѕ ґз шыєармашылыќ ісімен, белсенділігімен жјне сабаќты їздік оќуымен ўйым мјртебесініѕ артуына їлес ќосуєа деген педагогикалыќ талаптармен ерекшеленді.

Пионер ўйымыныѕ єылыми-педагогикалыќ тўрєыда зерттелуi - Кеѕес Одаєы (СССР) педагогика єылымдары Академиясыныѕ жанынан “пионер жўмысыныѕ теориялыќ негiздерi” кафедрасыныѕ ашылуымен тыєыз байланысты. Кафедра жоєарєы комсомол мектебi жјне халыќаралыќ “Артек” пионер лагерiндегi оќу-тјрбие жўмысы мен єылыми-зерттеу лабораториясы арќылы пионер жўмысыныѕ тјлiм-тјрбиелiк рґлi, оны мектептегi оќушылар ўйымы арќылы жїргiзу мен басќару жјне мектептен тыс мекемелерде тјрбие жўмысын ўйымдастырудыѕ јдiс-тјсiлдерi, сондай-аќ, халыќаралыќ балалар мен жасґспiрiмдер ќозєалысы жайындаєы теориялыќ мјселелердi зерттеп, саралап ауќымды жўмыстар жїргiздi. Кафедраныѕ ауќымды жўмыстарыныѕ бiрi - 1930 жјне 1963 жылдары оќу-тјрбие їрдiстерiнде пионер жўмыстарын ўйымдастырудыѕ педагогикалыќ проблемаларына арналєан Бїкiлодаќтыќ єылыми-практикалыќ конференция ґткiзгенi болып табылады. Пионер жўмыстарын мектептегi тјрбие жўмыстарында жїзеге асыратын мамандар дайындау iсi алєа ќойылды. Мамандарды дайындау (вожатыйларды) скаутмастерлердi скаут ўйымдары дайындаєандай жїйе негiзiнде оќытуєа – мемлекет тарапынан ќолдау кґрсетілді. Кеѕес Одаєындаєы кґптеген жоєарєы жјне арнаулы орта оќу орындарында пионер ќызметкерлерiн (ќосымша мамандыќ ретiнде) дайындау iсi ќолєа алынды. Елімізде 80 мыѕєа жуыќ арнайы кјсiби мамандыєы бар пионервожатыйлар жўмыс iстедi. Пионервожатыйлар – скаут ўйымдарындаєы скаутмастерлер сияќты арнайы дайындыќ курстарынан ґтіп, мектепте оќушылар ўйымы арасында жоспарлы тўрєыда ґзініѕ педагогикалыќ жўмыстарын жїргізді.

Ќазаќстанда пионер ўйымы 1922 жылдыѕ 26 ќараша айында ќўрылды. Ал, Бїкiлодаќтыќ В.И.Ленин атындаєы пионер ўйымы 1922 жылдыѕ 19 мамыр айында ќўрылды. Ќазаќстан пионер ўйымы тарихын зерттеушi єалымдардыѕ (Иржанова Р.Д, Ќўнантаева К.Ќ, Абаева Н.Б, З.Байназаров, Мўќанова Б.Ы,Татаурова Н.Л, Ќасенов Е.Р) еѕбектерiне талдау жїргiзу барысында, Ќазаќстан мектептерiнде 1922-1991 жылдар аралыєында сыныптан тыс жўмыстар, оќушылар ўжымындаєы ґзiн-ґзi басќару, мектептен тыс мекемелердегi жјне балалар мен жасґспiрiмдер ўйымдары мен мекемелерiндегi тјлiм-тјрбие жўмыстары негiзiнен Бїкiлодаќтыќ пионер ўйымы бекiткен Ережелер негiзiнде жїргiзiлгенiн кґрсетеді.Осыдан, мектепте жјне басќа мекемелерде жїргiзiлген тјрбие мјселесiне ќатысы бар зерттеу жўмыстары аталмыш проблемалардыѕ себеп-салдары мен педагогикалыќ мазмўнын ашуєа, пионер жўмысыныѕ јдiстемелiк баєыттарын айќындауєа негiзделе отырып зерделендi деген ќорытындыєа келемiз [5-сурет].

5-сурет. Республикалыќ «Жўлдыз-1989» оќушылар лидерлерініѕ жиынындаєы «Атамекен» идеясын ќолдаушы оќушылар тобы, Алматы, 19 ќыркїйек, 1989 жыл

Бiздiѕ зерттеп отырєан мјселемiзге байланысты Ќазаќстандаєы єылыми деректер мен энциклопедиялыќ аныќтамалар жґнiнде маєлўмат алу барысында назарымызды Ќазаќ совет энциклопедиясы, (9-том,А:1976,229 бет) жјне Ўлттыќ энциклопедия, (2-том,А:1999, 101 бет), атты ресми єылыми басылымдарєа кґѕіл аударєанда байќаєанымыз - Ќазаќ совет энциклопедиясында (ЌСЭ) “Пионер” деген атауєа аныќтама беру (9-том,229 бет) Большая советская энциклопедия (БСЭ), )М:1971,с. 462, т 5) кiтабындаєы деректердi ќысќаша ќазаќ тiлiне аударумен єана шектелген. Ал, Ўлттыќ энциклопедиядаєы “Балалар ўйымдары” атауына берілген аныќтама БСЭ (Большая Советская энциклопедия.,- т 23, М: Сов.энциклопедия, 1976,с. 498) деректердi ќазаќшалаумен єана шектелген. Ал, Ќазаќстандаєы балалар ўйымы туралы: “...Ќазаќстанныѕ 1991 жылдан кейiн ќўрылєан балалар ўйымы ЌР заѕына сјйкес јрекет ететiн, ерiктi ќоєамдыќ бiрлестiктер болып табылады. Олар халыќаралыќ демократиялыќ жастар федерациясы ґткiзетiн халыќаралыќ семинарлар мен кеѕестерге ќатысып отырады...”,- деген, мардымсыз маєлўматтармен єана шектеліп, Ўлттыќ энциклопедияныѕ мјртебесіне сай толыќ мјліметтер жазылмаєаны байќалады. [23,101].

Осы энциклопедияныѕ (5-том, 347 бет.) “Ќазаќстан лениншiл коммунистiк жастар Одаєы (ЌЛКЖО)” деген бґлiмiнде Ќазаќстан пионер ўйымыныѕ тарихына ќатысты деректер келтiрiлмейдi. Біздіѕ ойымызша Ќазаќстандаєы балалар мен жасґспірімдердіѕ ўйымдарыныѕ дамуы мен ќалыптасу тарихы, мектеп жјне мектептен тыс мекемелер жанынан ќўрылєан оќушы балалар ўжымдарындаєы тјрбие мјселелері, оќу-тјрбие практикасындаєы оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару жїйесі мен оќушылар ўйымына педагогикалыќ басшылыќ жасау, сондай-аќ халыќ педагогикасыныѕ мўралары негізінде оќушылар ўжымында ўлттыќ тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру жґніндегі мјліметтер Ўлттыќ энциклопедияда толыќ сипатталєаны жґн болар еді.

Мектептегі оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстары Ќазаќстан мектептерінде жјне Кеѕес Одаєы ќўрамындаєы басќа республикалардаєы білім мекемелерінде, мектептен тыс мекемелерде, тіпті ірі ґнеркјсіп орындарында ќўрылєан пионер топтарында жїргізілді. Жаѕадан ќўрылєан жас Кеѕес їкіметі ґзініѕ мемлекеттік ќалыптасу кезеѕдерінде білім мен тјрбие мјселелеріне ерекше назар аударды. Пионер ўйымы ќўрылєанєа дейін Ресейде балалар мен жасґспірімдердіѕ ўжымдыќ топтары ќўрылєан болатын. Оларєа біз скауттар ўйымдарын (Р.Бадэн-Поуэлль), “Мектеп республикасы” (Джилль) жјне басќа оќушылардыѕ ўйымдыќ топтасулары негізінде ќўрылєан бірлестіктер болатын.

Кеѕес їкіметінде жаѕадан ќалыптасќан оќушылар ўйымын ќўру – мемлекеттіѕ ішкі саясатыныѕ алєышарттары негізінде жїргізілді. Ол жўмыстарды ўйымдастыру мемлекеттік деѕгейде ќарастырылып, ўйымныѕ болашаќтаєы баєыт-баєдарлары аныќталды. Мўндай мемлекет тарапынан жасалєан ауќымды идеологиялыќ іс-шаралар ґзініѕ нјтижесін берді. Оќушылар ўйымыныѕ негізгі топтарыныѕ бірі болып мектептегі тјрбие жўмысына байланысты јдістемелері жасалды, алєа ќойєан маќсатты жїзеге асыру їшін арнайы тјрбиеші-педагог мамандар дайындалды.

Пионер ўйымыныѕ жўмысы – Кеѕес їкіметініѕ мемлекеттік билікті ќолына алєан Коммунистік партияныѕ саяси баєдарламасы ретінде танылуы, ўйымныѕ мјртебесін кґтеріп, оныѕ жергілікті жерлердегі мектеп пен мектептен тыс мекемелердегі тјрбие жўмыстарында жетекші ќаєида ретінде ќабылдануын ќамтамасыз етті. Бўл їрдіс мектептегі тјрбие жўмысыныѕ бірыѕєай жїйеге негізделген педагогикалыќ шарттарын ќалыптастырды. Бірыѕєай тјртіп – тјрбие жўмысыныѕ халыќтыќ-демократиялыќ ќаєидаларымен санаспай, жоєарєы жаќтан алдын-ала жоспарланєан, жаттанды жўмыс жоспары бойынша жїргізілуді талап етті.

Кейін тарихи оќиєалар ќайта зерделеніп, тарихи шындыќ ќайта ќалпына келгенде, єалымдар мен саясаттанушылардыѕ еѕбектері арќылы, оќушылардыѕ саяси ґмір мен ґткен тарих беттерініѕ ќаншалыќты аќиќатќа жаќын екенін сезінулері олардыѕ еркін кґзќарастарын ґзгерте бастады. Ґз ретінде олар аталмыш тапсырмаларды орындау барысында тјрбие саєатыныѕ ќўрєаќ, жаттанды жјне жыл сайын сынып жетекшісі мен педагогикалыќ ќауымдастыќ тарапынан талап етіп отыратынына кґз жеткізді. Мўндай талап – оќушыныѕ шыєармашылыќ-интеллектуалдыќ еркіндігініѕ дамуына ќайшы келді.

Пионер ўйымыныѕ ќўрылуына тек ќана скауттар ўйымыныѕ жинаќтаєан тјжірибелері јсер етіп ќана ќойєан жоќ, сонымен бірге Ќайта ґрлеу заманындаєы Витторино де Фельтреніѕ “Ќуаныш мектебіндегі” жјне Джиллдіѕ “Мектеп республикасы” атты оќушылардыѕ ўжымдыќ ґзін-ґзі басќару їлгілері жјне жоєарыда аталєан басќа педагогикалыќ тјжірибелер јдістемелік материал ретінде ќолданылды деуімізге болады.

Мысал ретінде скаут ўйымдары мен пионер ўйымдарыныѕ ќўрылымдыќ жїйесін салыстырмалы тїрде ќарастыруымызєа болады. Екі ўйымныѕ басты маќсаттары – оќушылар ўжымыныѕ топтасуы негізінде ґзін-ґзі басќару жїйесін жїзеге асыру. Оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ наќты ґміршеѕдік сипатќа кґшуі – балалар мен жасґспірімдердіѕ ќарым-ќатынастары жалпыєа ортаќ Ережеге негізделуі болып табылады. Оныѕ еѕ жоєарєы кґрсеткіші – оќушылар ўйымы ґздері ќабылдаєан Ережелер талаптарын бўлжытпай орындауы болып табылады. Оќушылар Ережесі скауттарда Хартия деп аталса, пионер ўйымында “Жас пионерлер Ережелері” деп аталады.

Јдетте, Ережелердіѕ барлыќ мїшелер їшін заѕдыќ мјртебеге айналуы, оны ўйымныѕ еѕ жоєарєы органы – Ќўрылтай жиынында, јр ўжымныѕ ґкілеттігін білдіретін делегаттардыѕ ќатысуымен ґткен салтанатты мјжілісте кґпшілік дауыспен ќабылданатыны белгілі. Оќушылар мјжілісі – скауттарда - Конгресс, пионер ўйымында – Слет деп аталады. Конгресс, немесе Слет ќабылдаєан шешімдер – оќушылар ўйымыныѕ азаматтыќ мјртебесін арттырып, мектептегі жјне басќа орындарда ќўрылєан бастауыш ўжымтоптар жўмысыныѕ жандануына ўйытќы болды. Оны оќушылардыѕ заѕы немесе кодексі деуімізге де болады. Оќушылар заѕы - мектептегі оќушы балалар ўйымдарыныѕ ќарым-ќатынастарын реттеп отыруєа кґп жеѕілдік жасады. Айталыќ, тјртіп бўзєан ўйым мїшесініѕ јрекетін сынып жетекшісі жјне сыныптаєы оќушылар ўйымыныѕ басќару органдары ґз жиындарында талќылап, оєан шара ќолдануы – ўжымтоп мїшелері арасында тјртіпсіздік јрекеттерініѕ кемуіне ыќпал етті.

Таєы бір ўќсастыќ – ўйым ќўрылымыныѕ негізі - оќушылардыѕ бастауыш їжымтоптарын ќўру болып табылады. Бастауыш ўйымныѕ да жјне басќа ўжымдыќ топтасулардыѕ ерекшеліктері – тјрбие жўмыстарыныѕ балалардыѕ ґзін-ґзі басќару жїйесі негізінде жїргізілуі болып табылады. Бўл жерде пионер мен скауттар ўйымдарындаєы балалар ўйымдарыныѕ ґзін-ґзі басќару жїйесінде жоєарыда аталып ґткен В. де Фельтре, Л.Тротцендорф жјне Джилль идеяларын басшылыќќа алєаны байќалып тўр.

Јлбетте, ўйым Жиыныныѕ шешімдерін жїзеге асыру балалардыѕ жеке јрекеттерініѕ негізінде кґздеген маќсатќа жетулері ќиын екені аныќ. Оныѕ їстіне балалар аталмыш іс-шараларды негізінен оќу їрдістерінен тыс уаќыттарда жїргізетіні белгілі. Сондыќтан, ўйымдаєы тјлім-тјрбие жўмыстарын білім жїйесімен ўштастыра отырып жїргізуде оќушылардыѕ психологиялыќ ерекшеліктерін, танымдыќ-интеллектуалдыќ, шыєармашылыќ жјне басќа тўлєалыќ ќасиеттерін білетін мўєалім-педагогтардыѕ кґмегі ќажет болды. Осы мјселелерді педагогикалыќ тўрєыда зерделеп, оѕтайластыруда – ўйым јрекетіне жалпы педагогикалыќ басшылыќ жасайтын пионервожатыйлар мен скаутмастерлер мамандыќтарыныѕ ќажет екенін ґмір тјжірибесі ґзі дјлелдеп берді.

Пионер мен скаут ўйымдары ќалыптасу барысында жергілікті жердіѕ салт-дјстїрлік ерекшеліктері мен мемлекеттіѕ аталмыш ўйымдыќ топтардыѕ іс-јрекеттеріне деген кґзќарастарына байланысты ґздерініѕ шыєармашылыќ јрекеттерініѕ јр тїрлілігімен ерекшеленді. Айталыќ, скауттар ўйымдарыныѕ басты маќсаты јр мїшеніѕ болашаќ ел ќорєайтын жауынгер болып ґсуіне дайындалу, ол їшін јскери тјртіпке баєыну, оныѕ ережелерін ќатаѕ саќтау, жазєы демалыс кезінде јскери-далалыќ жаєдайєа негізделген арнайы шатырларда ќоныстану; сондай-аќ, їлкен мен кішіге ілтипат кґрсету жјне діни-христиандыќ уаєыздарды тјрбие жўмыстарында пайдалану болды. Мўндай ќатал јскери-педагогикалыќ тјртіпке негізделген тјрбие жўмысы оќушылардыѕ шыєармашылыќ, интеллектуалдыќ, техникалыќ жјне басќа танымдыќ мїмкіндіктерініѕ ашылуына їлкен кедергілер келтіретінін біз атап ґттік.

Пионер жўмысыныѕ белгілі бір орталыќтан, кґп жаєдайда балалар мен тјрбиеші-педагогтардыѕ ой-пікірлерімен санаспайтын, сондай-аќ халыќтыќ-демократиялыќ тјлім-тјрбие ќаєидаларынан алшаќ, негізінен, мемлекеттіѕ ішкі саясатыныѕ ќаєидаларына оѕтайластырылєан, алдын-ала жоспарланєан ќатаѕ авторитарлы-педагогикалыќ талаптарєа негізделгені – ўйым мїшелерініѕ танымдыќ мїмкіндіктерініѕ толыєынан ашылуына жаєдай туєызбаєаны айќын. Міне осындай жетіспеушіліктердіѕ бір кґрінісі – ўйымдыќ (ќоєамдыќ) тјрбие їрдісіне халыќтыќ педагогикалыќ дјстїрлерді пайдаланудыѕ мїмкіндігі зор болар еді деп санаймыз.

ХIХ єасырдыѕ аяєы мен ХХ єасырдыѕ басында оќушылар ўйымы їлкен ќоєамдыќ-идеологиялыќ кїш ретiнде таныла бастаєан кезеѕдерi болды. Осы кезеѕге дейiн медресе, лицей, гимназия шјкiрттерiне ґз ерiктерiмен жјне ќызыєушылыќтарына ќарай ўйымдыќ топтар ќўруларына шектеу ќойылєан жоќ.

Ондай кґрiнiстер бiлiм шаѕыраќтарында дјрiс алып жатќан шјкiрттер арасында јрдайым ґзiндiк сипат алєанын жоќќа шыєаруєа болмайды. Ал, ол ўйымдыќ топтардыѕ ќоєамдыќ ќозєалыс ретiнде ґзiнiѕ ерекше мјртебесiн (статусын) иелене алмаєандыєында немесе ґзiн кґрсете-таныта алмаєандыєында деймiз.

Балалардыѕ ґздері білім жјне тјрбие алып жатќан мекемелерінде ерікті жјне ўйымдасќан тїрде, белгілі бір тјртіпке баєынуєа ниеттенген топќа бірігуі – олардыѕ жеке заѕдары мен дјстїрлерініѕ ќалыптасуына ўйытќы болды. Педагогтардыѕ жјне тјрбиеші-тјлімгерлердіѕ аталмыш ќўбылысќа шектен тыс араласпай, сырттай баќылау жїргізіп, ара-тўра педагогикалыќ ќайшылыќтар пайда болєан жаєдайда аќыл-кеѕес жјне јдістемелік баєыт беріп отырєаны – аталєан мјселелер жґнінде объективті пікір ќалыптастыруымызєа мїмкіндік туєызады.

Ўйымныѕ ќалыптасу кезеѕдері ґзініѕ мјресіне жеткен уаќытта, оќушылар ќарым-ќатынастарын реттеп отыратын ґзін-ґзі басќару ќўрылымы пайда болмаќ. Ґзін-ґзі басќару – ўжымтоп белсенділерінен жјне олардыѕ ўсыныстары негізінде ўйымныѕ жоєарєы органы – салтанатты жиында балалар ґздері таѕдаєан жјне бірауыздан сайлаєан ўжым кґсемі жјне оныѕ орынбасарлары арќылы ќалыптаспаќ. Ўйымныѕ жиыны – ўжымтоп мїшелерініѕ басым кґпшілігініѕ ќолдауымен жјне талап етуімен ґткізілуі шарт. Жиын жјне оныѕ оќушылар ўсыныстары негізінде талќыланєан маѕызды шешімдері – ўйым мїшелерініѕ Ережесін ќабылдауына мїмкіндік туєызады. [Сурет 4]

Демек, оќушылар Ережесі (ќандай ўйым болмасын) – балалардыѕ жеке кґзќарастары мен ўсыныстарыныѕ жиынтыєы ретінде талќылаудан ґткен ўйым мїшелерініѕ заѕдыќ-тјртіптік ќўжаттары болып табылады. Жоєарыда айтып ґткен єалым-педагогтар Чемберлен мен Друммондтыѕ балалардыѕ ґздері саналы тїрде ойлап тапќан заѕ ережелеріне баєыныштылыєы жјне оныѕ жас ерекшеліктеріне ќарай бала психологиясыныѕ ќабылдау мїмкіндіктерін ескеру мјселелерініѕ айтылуы – ўйым мїшелері ўжымтоптар арасындаєы ќарым-ќатынастарєа ерекше мјн беру керектігін меѕзейді. [21,518]

Осыєан орай Р.Баден-Поуэлль балалар мен жасґспірімдердіѕ бастарын ќосып їлкен ќоєамдыќ ўйым ќўруда жоєарыда аталєан тјжірибелерге сїйенгені байќалады. Р.Бадэн-Поуэллдыѕ негiзгi маќсаты - ґзi єўмыр бойы ыстыєын да, суыєын да кґрiп дјмiн татќан јскери-ќаћармандыќ дјстїрлердi адамгершiлiк, дiни-рухани жјне тарихи-мјдени ќўндылыќтармен ўштастыра отырып ўрпаќ пен ќоєам игiлiгiне айналдыру болды.

Бїгiнгi заманымыздаєы балалар мен жастар ўйымдарыныѕ басќару жїйесi мен ќўрылымы, негiзгi маќсаттары мен мiндеттерi, тјлiм-тјрбие жўмысын ўйымдастыру формалары скаут ўйымдарыныѕ ўзаќ жылдар бойы жинаќталєан тјжiрибелерiне сїйенiп келгенi шындыќ.

Скаутизм жїйесiне негiзделген пионер ўйымы – басќару мен ўйымдастыру функциясын саќтап, жалпы ўйымныѕ идеологиялыќ баєытын ґзгерттi. Скаутизмде айтылєан христиандыќ ќўндылыќтар – атеистiк, буржуазиялыќ демократиялыќ идея – коммунистiк, ал капиталистiк ќўндылыќтар – социализм ќўндылыќтарына ауыстырылды.

Жоєарыда айтылєан ой-тўжырымдарымызды ќорытындылай келе ўйымдыќ тјрбие беру генезисiнiѕ ќалыптасуына негiз болєан алєышарттарєа тоќталамыз:

1. Алєашќы ќауымдыќ ќўрылыс кезiндегi рулыќ-тайпалыќ дјстїрлер.

2. Антикалыќ дјуiрдегi данышпандыќ мектептердегi танымдыќ-философиялыќ бастаулар.

3. Мўсылман Ренессансы (ЇІІІ-ХІЇ є.є)

4. Европа Ренессансы (ХІЇ-ХЇІІІ є.є)

5. Орта Азиядаєы тїркi-араб медреселерiндегi таєылымдар.

6. Медресе шјкiрттерiндегi бiлiм жїйесi жјне ўйымдыќ тјрбие.

7. Тротцендорфтыѕ “Рим мемлекеті” мектебіндегі ўйымдыќ басќару жїйесі (ХЇІІІ є)

8. Витторино де Фельтреніѕ “Ќуаныш мектебіндегі” ўйымдыќ тјжірибелер (ХІЇ є)

9. Э. Джиллдіѕ (АЌШ) “Мектеп республикасы” оќушылар ўйымыныѕ їлгісі (1897)

10. Стефани жјне Фелленбергтіѕ оќушылар ўйымы жґніндегі идеялары (ХЇІІІ є)

11. Резенердіѕ Ресейде артельдік оќушылар ўйымын ќўру жґніндегі идеялары (1866)

12. Мјскеу ќайырымдылыќ пансионындаєы ўйымдыќ тјрбие тјжірибелері (ХЇІІІ є)

13. Скауттар (Р.Бадэн-Поуэлль) ўйымындаєы (1907) христиандыќ-гуманистiк баєыттаєы ўйымдыќ тјрбиенiѕ ерекшелiктерi.

14. “Русский скаут” ўйымындаєы православиелік-патриоттыќ баєыттаєы ўйымдыќ тјрбие (1909).

15. Жалпыєа бірдей Еѕбек мектебіндегі ґзін-ґзі басќару жїйесі (1918)

16. Пионер (оќушылар) ўйымындаєы саяси-идеологиялыќ коммунистiк баєыттаєы ўйымдыќ тјрбие негiздері (1918-1991)

17. Ќазаќстан пионер ўйымындаєы ўжымдыќ (ќоєамдыќ) тјлiм-тјрбие (1922-1991)

18. Тјуелсiз Ќазаќстан мемлекетiндегi оќушылар бiрлестiктерiндегi ўлттыќ педагогикалыќ баєыттаєы ўйымдыќ (ќоєамдыќ) тјрбие. [

Єалымдардыѕ пiкiрiнше, ўйымныѕ пайда болу генезисi – ќоєамдыќ ґмiрдiѕ заѕдылыќтарымен тыєыз байланыста ќалыптасатын процесс.

Ўйымныѕ ќажеттiлiгi екi тїсiнiктi аѕєартады: бiрi – кез келген ўжымдыќ бiрлестiктер; оєан жўмысшылар, еѕбеккерлер, јкiмшiлiк, мектеп, оќу орындары жјне басќа мекемелердегi адамдар; енді, екiншiсi – белгiлi бiр жоєарєы жетiстiктерге жетудi басты маќсат еткен арнайы топтар бірлестіктері. Олардыѕ басты маќсаттары – бiрлiк, ынтымаќтастыќ жјне мїдделiлiк ерекшелiктерi болмаќ.

Мектептегі оќушылар ўйымыныѕ ерекшелiгi – ўйым мїшелерi, яєни оќушыларєа педагогтар мен жўртшылыќтыѕ алдын-ала жоспарланєан, алдына белгiлi бiр маќсат ќойып, жас ўрпаќтыѕ жан-жаќты дамып жеке тўлєа болып ќалыптасуына ыќпал жасауєа баєытталєан тјлiм-тјрбие жїйесi деп ќарастырамыз.

Аталмыш єылыми педагогика мойындаєан ќаєиданы мектеп практикасында ўлттыќ тјлiм-тјрбие ќўндылыќтарын ендiруге баєытталєан баєдарламалар мен јдiстемелер басшылыќќа алынуы ќажет.

Мектептегi оќушылар ўжымыныѕ негiзгi ќалыптастырушы кїшi – оќушы балалардыѕ ќоєамдыќ ќарым-ќатынасы. Балалар арасындаєы ќарым-ќатынас, мектеп оќушылар ќауымыныѕ ќоєамдыќ пiкiрiн ќалыптастырады. Оќушылардыѕ ґмiрге жјне мектептегi педагогикалыќ ыќпалдарєа деген кґзќарастары олардыѕ жас ерекшелiктерiне ќарай јр тїрлi сипатта дамиды. Мiне, осы мјселелердi дер кезiнде дўрыс жолєа ќойып, озыќ тјжiрибелер мен технологияларєа негiздей отырып, оќушылар ќарым-ќатынастарыныѕ јрекеттерiне єылыми тўрєыда педагогикалыќ-психологиялыќ диагностика жасау арќылы дўрыс баєыт беру ќажет.

Бiз ќарастырєан проблеманыѕ скаут жјне пионер ўйымдарындаєы балалар јрекеттерiнiѕ єылыми педагогика белгiлеген заѕдылыќ шеѕберiнде ґрбiгенiн байќадыќ. Ол ойымыз ўйымдыќ ќўрылымныѕ жўмыс жїйесі јр тїрлi болєанымен, тїпкiлiктi маќсаттарыныѕ бiр екендiгi жґнiнде ќорытынды жасауымызєа негiз болды деп санаймыз.

1.2. Оќушылар ўйымыныѕ мiндетерi мен

маќсаттарын айќындаудаєы теориялыќ еѕбектер

Оќушылар ўйымындаєы тјлiм-тјрбие мјселесi жайлы сґз ќозєалєанда, тјрбие теориясы жґніндегі педагогикалыќ ой-пiкiрлер мен тўжырымдарєа басты назар аударуєа тура келеді.

Антикалыќ дјуiрде Сократ, Платон, Аристотель, Демокрит жјне басќа єўламалар балалардыѕ танымдыќ кеѕiстiгiнiѕ дамуына бiлiм мен тјрбие ќўралдарыныѕ аса ќажет екенiн ерекше атаєан.

Тјрбие теориясына байланысты Јл Фарабидыѕ “адамєа еѕ алдымен білім емес, тјрбие беру керектігі” жґніндегі наќыл сґзі кейінгі жылдары баспасґз беттерінде жјне педагогикалыќ жиындардаєы баяндамаларда жиі айтылуда. Фараби мўраларыныѕ бїгінгі ўрпаќ тјрбиесіне берер таєылымдыќ ќўндылыќтарыныѕ мол екені рас.

Тјрбие жґніндегі Фараби таєылымы оныѕ єылыми еѕбектерінде былай деп кґрсетіледі: “.. Ќоєамдаєы кґптеген адамдар ґздерініѕ табиєи жаратылысына орай, ґздерініѕ ерекшеліктерін иеленеді. Біраќ оларєа сырттан ґзгеше ыќпал жасалєанда адамдар ґздерініѕ табиєи болмыстыќ ќўндылыќтарын ґзгертуі мїмкін. Мўндай кїрделі ґзгерістерге тјрбиеніѕ де ыќпалы бар. Аталєан игі жјне тїпкілікті маќсаттарєа жету, адам еркі мен тјлім-тјрбие ќўралдарын пайдалана отырып жетуге негіз болады. Олар ќалыптасу барысында, аталєан талаптардан бґлек, кейде одан асып тїсетін жайттарєа назар аударєанда жјне тјрбие заѕдылыќтарынан алшаќтанєан кезде, бастапќы кїшті ќалпынан тайќып кетуі мїмкін. Табиєи заѕдылыќтардыѕ аќиќатын мойындаєан адамдардыѕ тјлім-тјрбие ыќпалдарына деген кґзќарастары, тјрбие ќўралыныѕ ќўдыреті мен ґздерініѕ икемдену пиєылдарына байланысты болмаќ.

Аталєан дїниелердіѕ ќыр-сыры мен ќайшылыќтарын тану јр жеке тўлєаныѕ ґз єўмырнамасын ќаншалыќты баєалаєаны мен болжауына байланысты, бўл ќасиеттіѕ сырын ўєу јркімніѕ ќолынан келе бермес. Міне, осы ќайшылыќтыѕ аражігін ажырату їшін бізге ўстаз бен тјлімгер ауадай ќажет. Бір ќаланыѕ тўрєындары білім мен таным жаєынан бір-бірінен асу їшін, немесе ерекшеленуі їшін, халыќќа ќызмет етіп, ел басќаруды ґркениетті жолєа ќоя білгені – оныѕ ўстазы мен тјлімгерінен алєан білімі мен тјрбиесіне байланысты..” [31,248-251].

Аталмыш ой-таєылымдардан Јл Фарабидыѕ тјрбие теориясына ќатысты мјселелердіѕ тек ќана баланыѕ жан-жаќты дамуына тірек болатын тјрбие тјжірибелерін ќалыптастырумен шектелмей, оныѕ жалпы адам тјрбиелеу ізгіліктерініѕ ќўралы болу керек деген єибраттарын кездестіреміз. Оныѕ осы мјселеге ќатысты тереѕ мјн берген тјлімдік алєышарты – біріншіден, јр адам ґзін-ґзі тануєа ерте бастап назар аударып, сол мјселеге байланысты табиєат пен адам ілімдерін їйренуге; екіншіден, аталєан ќасиеттердіѕ аса жауапты жјне кез келген адамныѕ ќолынан келе бермейтін ќиын іс екенін атай отыра, ол їшін ўстаз бен жол кґрсетуші тјлімгердіѕ ќажеттігін ескертеді. Мўныѕ ґзі бїгінгі педагогикалыќ зерттеулерде єалымдардыѕ назарын ґзіне аударып отырєан жан-жаќты дамыєан жеке тўлєаны оќыту мен тјрбиелеу жјне сол мјселелер тґѕірегінде педагогика єылымыныѕ ќол жеткізген тјжірибелері мен шешілмей жатќан тјлім-тјрбиелік проблемалармен жанасатынын айтпаќпыз.

Тјрбиенiѕ адамзаттыѕ аса ќўнды игiлiктерiнiѕ бiрi деп санап, оныѕ табиєи ќўбылысыныѕ себеп-салдарын єылыми тўрєыда айќындауды маќсат еткен Я.А.Коменский болды. Коменскийдiѕ ойынша ўйымдыќ тјрбиенiѕ негiзгi ошаєы отбасы дјстїрi мен тјрбиеленушi оќушылар ќауымдастыќтары – ата-баба таєлымдарынан бастау алєанда єана, оларєа бiлiм берудiѕ тиiмдiлiгi мен сапалылыєы жјне ќоєам їшiн ќажеттiлiгi арта тїседi деп санаєан. Автордыѕ “Тїрлі-тїсті суреттер арќылы ґмір ќўбылыстарын тану” атты еѕбегі осы ойымызєа дјлел. Коменский ґзініѕ тјлім-тјрбие жґніндегі кїрделі ой-толєамдар жиынтыєын айтпас бўрын, кґтеріп отырєан мјселеніѕ тїп-тґркінін іс-жїзінде кґз жеткізу їшін негізгі тјлімдік ойларын ќарапайым тјсілдер арќылы тјжірибе жїзінде сынаќтан ґткізуді маќсат еткен [28,234-284].

Бўл жерде Я.Коменскийдіѕ жас ўрпаќќа кешенді тјлім-тјрбие беруді басты маќсат еткенін байќаймыз.

Ґз сґзінде: “..балалар мен жастарєа білім мен тјрбие беру ісін меніѕ ойымша екі тїрлі жолмен ўйымдастыруєа болады; бірі – мектепке білім алуєа келген балалардыѕ бјрін бґлмей, баршасына бірдей ќамќорлыќ жасалса; екіншісі – оќушылардыѕ арасында єылым дїниесіне ќызыєушылыќтары бар ўйымтоптар ќўралса. Осындай талаптарєа негізделген білім жїйесін ќалыптастыруєа ќол жеткізсек, јр ќоєамдыќ мектеп пен ќоєамдыќ сауыќтыру орталыєын жасауымызєа болады..”,-деп, оќушыларєа білім мен тјрбие беруде ќоєамдыќ топтарєа арнайы єылыми-зерттеу объектісі ретінде ќарау керектігін айтады [29,407]

Коменский заманындаєы білім жїйесіне христиандыќ діни ыќпалдыѕ айтарлыќтай јсер еткені белгілі. Оныѕ “Тјрбие туралы заѕ (colendi)” деген еѕбегінде мынадай ґсиеттер кездеседі: “..Біздіѕ аспан кеѕістігінен орын алєан христиандыќ ќўндылыќтарымыз, ґзіміз тјрбиелеп отырєан балапандарымыздыѕ санасында тек ќўрєаќ ќаєида кїйінде ќалып ќалмай, таза практикалыќ јрекеттеріміз арќылы жїзеге асырылуы тиіс. Ол їшін:

1. Біздіѕ жеткіншектеріміз (питомцы) Христос ілімдеріне негізделе отырып, адам бойындаєы жат ќылыќтардан аулаќ болып, јділеттілік пен шындыќтыѕ дјнекері болулары керек.

2. Кїнді кїн кґзі арќылы кґру немесе тану мїмкін болмаса, сол сияќты Ќўдайды – Ќўдайдыѕ шапаєатынсыз тану, жаќсы кґру жјне ќастерлеу мїмкін емес. Сондыќтан, біздіѕ жеткіншектеріміз (ўрпаќтарымыз) Жаратушы Иеге ќалай таєзым ету рјсімін біліп ґсуі керек.

3. Ќўдай јлемі ґмірдіѕ басталуы мен жаѕаруыныѕ негізі болса, сол јлемде біздіѕ алаѕсыз єўмыр кешкеніміз аќиќат болса, онда јр жеткіншектіѕ ќўдайдыѕ ќўдыретіне табынуына жјне сыйынуына деген сезімдерініѕ ќалыптасуына мїмкіндік туєызуымыз керек.

4. Ќўдайєа ќўлшылыќ ету мен жалбарыну дўєасы, ереже ретінде сынып бґлмелерінде кґрнекі ќўрал ретінде ілініп тўруы керек..” [29,144].

Ўлы педагогтыѕ бала тјрбиесінде діни ќўндылыќтардыѕ айырыќша орын алатыны жґніндегі тўжырымы, ќазіргі кезде кґтеріліп жатќан діни-имандылыќ тјрбие мјселелерімен їндесіп тўрєаны ойланарлыќ жайт.

Ўлы гуманист Иоганн Песталоццидiѕ ойынша, адамзаттыѕ тјлiм-тјрбиелiк ќўндылыќтары, ўрпаќтарыныѕ тїрiне, нјсiлiне, ќабiлетiне жјне јлеуметтiк-таптыќ ерекшелiктерiне бґлiнбей “Ата-аналар таєылымдары – Книга матерей” деген бiртўтас тјлiм-тјрбие жїйесi ретiнде игiлiктенуi керек деп санаєан. [33,244, 246]. И.Песталоцци ўрпаќ тјрбиесінде адамгершілік ќўндылыќтардыѕ басты орын алуын меѕзеген. Оныѕ ойынша гуманистік ќасиеттерді бойына сіѕірген жјне оны ґмір тјжірибелері арќылы санасына саќтай білген адам, ґз ўрпаєына шынайы ізгілік таєылымдарын сыйлайтыны аныќ деген. Ќазіргі таѕдаєы педагогика єылымындаєы гуманистік баєыттаєы білім мен тјрбие мјселелерініѕ кґтерілуі – Песталоцци идеяларынан бастау алатыны аныќ. И.Песталоцци де Я.А.Коменский сияќты ґзініѕ негізгі идеяларын дін тјрбиесіне арнаєан. Оныѕ ойынша, дін тјрбиесі діни дјстїрлер мен уаєыздарды дјріптеумен шектеліп ќалмай, адамзат перзентініѕ рухани ќўндылыќтары негізінде бала дїниетанымында ерекше орын алу керек деген.

Ж.Ж.Руссо тјрбиенiѕ негiзгi кґзi – ата салтында деп санаєан. Ол жґнiнде Руссоныѕ: “...јр бала јкесініѕ діни салты негізінде тјрбиеленуі керек...”,- деген тўжырымы арќылы отбасы дјстїрiнiѕ ўлттыќ тјрбиеге ќаншалыќты жаќын жјне ќаншалыќты ќажет екенiн тїсiнемiз. [28,294]. Руссо таєылымдары тјрбие мјселесін философиялыќ тўрєыдан зерделеуге жетелейді. Оныѕ пайымдауынша ќоєамныѕ даму заѕдылыќтары – адам јрекеттерініѕ жемісімен тікелей байланысты болмаќ.

Ал, ўлы аєартушы Джон Лооктыѕ ойынша баланы тјрбиелеу, баланыѕ јке-шешесi немесе отбасы мїшелерiнiѕ ќатаѕ баќылауы арќылы жїргiзiлмеу керек деп санаєан. Сондыќтан бўл мјселелер ўйымдыќ тјрбие їрдiсiнде де ескерiлуi керек екенiн атап кґрсеткен [28,150]. Дж.Лоок бала тјрбиесі тек ќоєамдыќ, я болмаса јулеттік ќажеттілік ќана емес, ол адамзаттыѕ ґркениеттік ќозєаушы кїші ретінде єылым тўрєыда арнайы ќарастыруды ќажет санады. Оныѕ ойынша жас ўрпаќќа кешенді тјрбие беру ісі, аталмыш дїниеніѕ білім жїйесімен тыєыз байланыстылыєында деп ќарастырылды.

Ўлы жазушы Л.Н.Толстой ґзiнiѕ авторлыќ мектебiн ашып, оєан арнайы оќулыќтарды жазумен ќатар тјрбие жўмыстарына тереѕ мјн берген. Ол тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру барысында оќушылардыѕ шыєармашылыќ ќабiлеттерiне ерекше назар аудару керек деген.

Тјрбие теориясы мен бiлiм мазмўны жґнiнде ќўнды мўралар ќалдырєан К.Д.Ушинскийдiѕ педагогика тарихындаєы орны ерекше. Оныѕ ойынша кез келген халыќтыѕ ўрпаќты тјрбиелеудегi жјне бiлiм берудегi педагогикалыќ јрекеттерi ўлттыќ ерекшелiктерге, яєни халыќтыќ сипатќа негiзделуі деп санаєан. Ол: “...орыс халќыныѕ педагогикалыќ єылымы, халыќтыѕ ўрпаќ тјрбиесі жґніндегі тјжірибелерін ескерумен бірге, халыќтыѕ экономикалыќ, саяси-ќоєамдыќ жјне мјдени-аєартушылыќ кґзќарастарына да негізделуі керек ...”,- дей келе [35,161]: “.. тјрбиеніѕ єылым їшін де, біз їшін де еѕ керегі – наєыз адамды ќалыптастыру. Адамныѕ мінез-ќўлќы кјдімгі топыраќ болса, халыќтыќ ќўндылыќтар сол топыраќ арќылы тамырын жаяды...”,- деп, ґзініѕ тереѕ ойын білдіреді [37,195].

Єалым-педагог тјрбие мјселесін ауќымды єылым саласы ретінде ќарастырады. Оныѕ ойынша жас ўрпаќтыѕ санасына адами ќасиеттер мен ізгілік таєылымдарын ќалыптастыру біріншіден єылыми зерттеу жетістіктеріне негізделсе, екіншіден – халыќтыѕ тјлім-тјрбиелік ќўндылыќтарына сїйенуі керек деп, тјрбиеніѕ “халыќтыќ принципін” ерекше атауыныѕ мјн беруді ќуаттады.

К.Д.Ушинскийдіѕ пікірінше бала тјрбиесіндегі аса тереѕ назар аударатын мјселе – сабаќ їрдісінде жан-жаќты тјрбие тјжірибелерін пайдалана отырып оќыту болды. Осы мјселені шешуде ол балалардыѕ жас ерекшелік жјне танымдыќ ќабілеттеріне сјйкестендіре отырып оќу жјне тјлім-тјрбие жоспарын ќўруды ўсынады. Мјселен, ґзініѕ “Первая после азбуки” [37,588] деген еѕбегіндегі :

“..1. Оќу ќўралдары жјне ойыншыќтар

2. Киім жјне оныѕ тїрлері, аяќ киім

3. Балыќтар, жорєалаушылар мен ўсаќ жјндіктер

4. Тјулік бґліктері, ай, апта жјне жыл аттары

5. Христиандыќ есімдер мен аттар

6. Адамдардыѕ жас ерекшеліктері жјне ќызметтеріне ќарай бґлінуі

7. Не нјрсе жаќсы жјне жаман

8. Жан-жануарлардыѕ ќимылы мен дауыстары..”,- т.б педагогикалыќ іс-шараларды ўйымдастыруєа арналєан. Бўдан Ушинскийдіѕ тјрбие жўмыстарын білім жїйесінде кешенді ўйымдастыруєа баєытталєан шыєармашылыќ ізденістердіѕ кґбірек ќамтылу ќажеттігін меѕзеп отырєанын кґреміз.

Кґрнекті педагог С.Т.Шацский мектептегі оќушылар ўйымын – балалардыѕ ќоєамдыќ бірлестіктері деп санады[38,157]. Ол ґзініѕ “Дети работники будущего” (1908), “Бодрая жизнь (из опыта детской трудовой колонии)” (1919) атты еѕбектерінде балалар ўжымын ќалыптастыруда еѕбек тјрбиесініѕ педагогикалыќ маѕыздылыєына тоќталады. Баланы жастайынан еѕбек етуге жјне еѕбек јрекетініѕ адам ґміріндегі ерекше ќўбылыстардыѕ бірі екендігі жґніндегі таєылымдыќ ґсиеттер, мектептегі сабаќ їрдісі мен тјрбие жўмыстарындаєы ўйымдастыру шараларымен байланыстырыла жїргізілуін ўсынады. С.Шацскийдіѕ “мектеп-колония” атты еѕбегінде оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстары баланыѕ танымдыќ ерекшелігі мен мїмкіндіктеріне, денсаулыєы мен физиологиялыќ дамуына жјне эстетикалыќ талєамына байланысты жїзеге асырылу керек деді. С.Т.Шацкий еѕбектерінде мектептегі оќушылар ўжымына арналєан тјртіп пен тјрбие ережелері басты назарда ўсталынды. [39,123].

С.Т.Шацский Н.К.Крупскаяныѕ шјкірті бола жїріп, оныѕ балалар ўйымы жјне балалар ўжымындаєы тјрбие мјселелері жґніндегі педагогикалыќ идеяларыныѕ жалєастырушы бола білді. Атап айтќанда. Оныѕ балаларєа коммунистік тјрбие беру барысында Мјскеу тґѕірегіндегі (Марьиная роща) жўмысшы-пролетар ќауымдарыныѕ балаларына арналєан клубтыќ тјрбие мекемелерін ќўру жґніндегі педагогикалыќ ќызметі - Н.К.Крупскаяныѕ ќолдауымен жїзеге асќаны белгілі. Кейін ол тјлім-тјрбие мекемесі “Балалардыѕ еѕбек жјне демалыс мекемесі” атанып, мемлекеттік оќу-тјрбие кешенініѕ ќалыптасуына негіз болды. С.Т.Шацскийдіѕ бўл бастамасы бертін келе оќушылар мен пионерлер їйлері мен сарайларыныѕ пайда болуына септігін тигізді.

С.Т.Шацскийдіѕ идеясы бойынша ўйымдасќан оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќаруына негізделген шаєын ўжымныѕ, немесе бастауыш оќушылар ўжымтоптарыныѕ, бірте-бірте буындары ќатайып, айтарлыќтай тјжірибелер жинаќтаєаны балалар ўжымтоптарыныѕ неєўрлым кґлемді ўйымдыќ бірлестіктерге ўласќанын кґреміз. Аталмыш ќўбылыстыѕ пайда болуы бір жаєынан заѕды деп білеміз. Ґйткені, оќушылардыѕ ўжымдасќан шыєармашылыќ јрекеттері жјне ќол жеткізген елеулі жетістіктері ќоєамда жјне мектеп ґмірінде кґпшілік ќауым назар аударєан ќоєамдыќ пікір ќалыптастырды. Мўндай ќўбылыстарєа скауттар мен пионер ўйымдарындаєы ўжымдыќ тјрбие тјжірибелерін жатќызумызєа болады.

Зерттеу барысында Бїкiлодаќтыќ пионер ўйымыныѕ структуралыќ жјне функционалдыќ негiзiн ќалаєан скауттар ўйымындаєы тјлiм-тјрбие мјселелерi жайлы єылыми зерттеу жўмыстарын кiтапхана мўраєаттарынан кездестiре алмадыќ.

Болашаќта скауттар ўйымы жґнiндегi єылыми деректер мен јдебиеттердi шетелдiк єалымдар зерттеулерi мен басќа дерек кґздерінен iздестiру ќажет деп санаймыз.

Мектеп оќушыларына ўжымдыќ ќауымдастыќ негiзiнде жан-жаќты тјрбие беру жґнiндегi: оќушылар ўжымында жїргізілетін тјрбие жўмыстарыныѕ јдістемелері мен ерекшеліктері (Болдырев Н.И, Салестенин В.А, Болотина Л.Р) ўжымдыќ јрекеттердегi эмоциялыќ факторлар (Марьенко И.С, Петровский А.В, Кузьмин Е.С, Шорохова Е.В, Уманский Л.И), мектептегi пионер мен комсомол жўмысыныѕ теориясы мен методикасы (Лебединский В.В, Ходоровская З.А, Лобачева Т.И, Коротов В.М), оќушылар ўжымы мен педагогикалыќ ќауымдастыќтыѕ ќарым-ќатынастары (Виноградова М.Д, Мудрик А.В, Богданова О.С, Ахтаева Н.С), оќушылар ўйымындаєы ґзiн-ґзi басќару јрекеттерiнiѕ педагогикалыќ талаптары (Файнберг Р.И, Ширвиндт Б.С, Иванова Л.Л, Иващенко Г.М), мектеп, отбасы жјне ќоєамдыќ ќауымдастыќтардыѕ бiрлесе отырып оќушыларєа тјрбие беру (Фролова Л.И, Артыков Н, Костылева О.А), оќушылар ўжымыныѕ пионер белсендiлерiнiѕ ќалыптасуына јсерi (Буданова Г.П, Воропаев М.В, Кокис Т.Я), пионер ўжымындаєы жеке тўлєаныѕ педагогикалыќ-психологиялыќ ерекшелiктерi (Галузинский В.М, Вульфов Б.З,), сыныптан жјне мектептен тыс жўмыстардаєы пионер ўжымындаєы тјрбие мјселелерi (Янчевска Г, Журавлев М.И, Саѕєысбаев Н), Макаренко А.С жјне Сухомлинский В.А педагогикалыќ мўралары негiзiнде оќушыларєа ўжымдыќ тјрбие беру (Невмержицкий А.А, Бондарь Л.С, Базилевич Н.Г), пионер ќызметкерлерiн жоєарєы жјне арнаулы оќу орындарында дайындаудыѕ педагогикалыќ шарттары (Баранова Н.П) жјне Ќазаќстандаєы пионерлер мен оќушылар ўйымдарындаєы тјрбие мјселелерi бойынша: Ќазаќстан пионер ўйымыныѕ тарихы (Мўќанова Б.Ы, Абаева Н.Б), мектептегi комсомол мен пионер ўйымдарыныѕ ќарым-ќатынастары (Иржанова Р.Д, Татаурова Н.Л, Кузьмина М.Н), ауыл мектептерiндегi пионер мен комсомол жўмыстарыныѕ ерекшелiктерi (Бекмаєанбетова Р.К, З. Байназаров), пионер ўжымындаєы тјрбие мјселелері (Абаев Т.Б, Жўмаханов Ј, Бозжанова К), пионер отрядындаєы ґзiн-ґзi басќару (Ќасенов Е.Р, Жўмаќанов А.Р), пионерлердiѕ санасында ўжымдыќ тјрбие негiздерiн ќалыптастыру (Кґпжасарова М.Д, Ќўрманбекова Е), мектеп, отбасы жјне ќоєамныѕ оќушыларєа жан-жаќты тјрбие берудегi бiрлескен јрекеттерi (Урбисинов Б.У, Бґлтiрiкова Е), сыныптан жјне мектептен тыс жўмыстарда пионерлер мен оќушыларєа жан-жаќты тјрбие беру мјселелерi (Ќўнантаева К.Ќ, Нўрмаєанбетов С.Х, Овчинникова Р, Аќназаров Б.З, Тґрениязова С), сыныптан тыс жўмыстарда оќушылар ўжымына эстетикалыќ тјрбие беру (Јбiлова З.Ј), оќушылар тјрбиесiне ќоєамдыќ ортаныѕ ыќпалы (Озєанбаев Ґ), пионер отрядындаєы патриоттыќ жјне адамгершілік тјрбие мјселелерi (Айтаќов Ј, Ешiмханов С, Жаќыпов А.З ) жјне басќа єылыми зерттеулер мектептегi пионер жўмысыныѕ сан-ќырлы педагогикалыќ мјнi мен мазмўнын ашуєа арналєан. Аталєан еѕбектердіѕ ішінде оќушылар ўжымында ўлттыќ тјлім-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыруєа арналєан єылыми-зерттеу еѕбегініѕ болмаєандыєы – біздіѕ зерттеу жўмысымыздыѕ ґзекті мјселесі болып табылды.

Оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмысыныѕ теориясына арналєан кґлемдi єылыми еѕбектердiѕ бiрi профессор В.В.Лебединскийдiѕ “Теория и методика пионерской и комсомольской работы в школе” атты монографиясы болып табылады.

Онда автордыѕ: “.. пионер ўжымын – оныѕ мїшелерініѕ бірлескен маќсаты мен міндеттері ќўрайды. Жеке тўлєаныѕ болмыстыќ ерекшеліктерініѕ айќындалуына, оныѕ шыєармашылыќ белсенділігініѕ дамуына ўйытќы болатын – бастауыш пионер ўжымы болып табылады..”,- деген тўжырымында, жеке тўлєаныѕ белсендiлiгi мен ґмiрге деген патриоттыќ кґзќарасын ќалыптастыруда пионер отрядыныѕ маѕызы зор екенiн атап ґтедi. [41,86].

Пионер жўмысыныѕ теориясы мен методикасын ґзiнiѕ докторлыќ диссертация жўмысына (1976) арќау етіп, ўзаќ жылдар зерттеу жїргiзген профессор В.Лебединскийдiѕ пайымдауынша – ўжымдыќ тјрбие жїйесiн сынып топтарында ўйымдастыру, алдын-ала жоспарланєан iс-шараларды бiрлесе отырып атќарумен шектелмей, јр оќушыныѕ жеке тўлєа ретiнде танылуына жаєдай туєызылу керек деп санайды. Єалым пiкiрiнiѕ тиiмдiлiгiн, автордыѕ халыќаралыќ “Артек” пионер лагерiнде (1986-1988 ж.ж) тјлiмгер-вожатый болып тјжiрибе жинаќтау барысында пионер ўжымында тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру кезiнде ќолдану ісінде јдiстемелiк кґмек болєанын растайды.

В.Лебединский зерттеуінде пионер, яєни оќушылар ўжымындаєы тјрбие мјселесін педагогика єылымыныѕ бір саласы ретінде ќарастырєан. Оныѕ ойынша оќушылар арасындаєы ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ мектеп ќажеттілігіне айналуы – демократиялыќ ќаєидаларєа негізделе отырып жїзеге асырылуында дейді [41,4]. Ол мјселені В.Лебединский былай деп тїсіндіреді: “..Оќушылардыѕ ґзін-ґзі басќару жїйесі пионер ўйымыныѕ бастауыш жјне бїкілмектептік (дружина) ўжымдарыныѕ демократиялыќ баєыттаєы басќару јрекеттерініѕ бірі болып табылады...” [41,68]. Єалымныѕ аталмыш ойы біздер жоєарыда айтып кеткен ўжымдыќ ќўрылым жґніндегі їлгі-ўсыныстарымызды толыќтырып тўр. Бўл жерден біз ўжымдыќ ќўрылымныѕ екі бґліктен тўратынын, негізгі бґлігі – бїкілмектептік оќушылар ўйымы жјне екіншісі бастауыш ўйымдыќ бґлігі – оќушылар ўйымтоптары екенін пайымдаймыз. Осы екі бґліктіѕ арасындаєы шыєармашылыќ, тјлім-тјрбиелік іс-шараларды реттеу їшін оќушылар ўжымыныѕ ґзін-ґзі басќару жїйесі ќажет екені айдан аныќ болып тўр. В.Лебединскийдіѕ пионер жўмысыныѕ јдістемелік жолдарын айќындауда їлкен єылыми еѕбек жасаєанын айта келе, оныѕ халыќтыќ педагогикалыќ ќаєидаларєа негізделген јдістемелер жасауєа ерекше назар аудармай, негізінен коммунистік тјрбие теориясы тўрєысынан зерделегенін байќаймыз.

Болдырев Н.И ґзініѕ “Методика воспитательной работы в школе” (1981) атты еѕбегінде: “..Кеѕес мектебіндегі жаѕа баєыттаєы тјрбие жўмысы - оќушылар ўжымдарындаєы жаѕа жўмыс формасын ќалыптастырды..”,- деп, ўйымдыќ тјрбиеніѕ мектептегі рґлін ерекше атап ґтті [43,85]. Н.Болдырев: “..Оќушылар ўйымыныѕ негізгі кґрсеткіші – жалпыидеялыќ ортаќ јрекет, оќушылар арасындаєы тыєыз ќарым-ќатынас, жалпыєа ортаќ басќару жїйесі, кґпшілікке ортаќ жауапкершілік пен ўжымныѕ јр мїшесіне ќойылатын ортаќ талаптар болмаќ. Оќушылар ўйымы арасындаєы тјлім-тјрбие жўмыстарыныѕ мјртебесін кґтеру – кеѕестік мектептердіѕ дамуыныѕ басты тенденциясы болып табылады. Іс јрекеттерін жаќсы жолєа ќоя білген ўжымда мынадай їш кґрсеткіштерге ќол жеткізіледі:

1. Ўйымдастырушылыќ

2. Идеялыќ жјне тјлім-тјрбиелік

3. Јр тїрлі шыєармашылыќ јрекеттер..” [43,85].

Болдыревтыѕ ойынша ўйымдыќ топтасудыѕ негізгі ерекшеліктері – оќушылар мен мўєалімдердіѕ ортаќ мїдделерініѕ бір маќсатќа айналуы болып табылады. Бір маќсатќа ортаќтасатын белсенді ўйымды ќалыптастырудыѕ тїпкілікті нјтижесі – ќоєамєа пайдалы іс-шараны бірлесе отырып атќару болмаќ. Сондыќтан оќушылар ўйымы арасында мўндай педагогикалыќ маѕызы зор шараларды жоспарлау жјне оны іс жїзіне асыру - јр ўжым мїшесініѕ белсенділігі мен шыєармашылыќ мїмкіндіктерініѕ ашылуына жаєдай туєызбаќ.

Мектептегі оќушылар ўйымындаєы тјрбие мјселелері В.М.Коротовтыѕ еѕбегінде жан-жаќты ќарастырылады. Оныѕ ойынша мектептегі тјрбие жўмысы арнайы єылыми объект ретінде бґлек зерттеліп, тјлім-тјрбие жўмыстарыныѕ мектеп ґміріндегі алатын орны мен жас жеткіншектердіѕ санасына тигізетін ыќпалы, оны жоспарлау жјне мектеп ўжымы арќылы бірлесе отырып атќару шаралары жґніндегі тјжірибелер жиынтыєы єылыми тўрєыда сараланып, бір жїйеге келтірілуі шарт деп санайды.

В.Коротовтыѕ ойынша мектептегі тјрбие жўмысы негізінен їкімет белгіліген білім мен тјрбие саласы бойынша заѕ ќўжаттары мен ќаулы-ќарарлар жјне ережелер талаптарын орындаудан басталуы керек деген педагогикалыќ алєышартты алєа тартады. Бўл ойын автор: “..мектептегі тјрбие жўмысын ўйымдастырудыѕ негізгі маќсаттары мен принциптері - Кеѕес Одаєы мен одаќтас республикалардыѕ халыќќа білім беру туралы заѕ негіздерінде, жалпы білім беретін орта мектеп Уставында, сондай-аќ ВЛКСМ Уставында жјне В.И.Ленин атындаєы Бїкілодаќтыќ пионер ўйымы туралы Ережеде белгіленген..”,- деген, тўжырымдар арќылы жеткізеді [120,4].

В.Коротовтыѕ ойынша ўжымдыќ ынтымаќтастыќтыѕ негізгі кїші оќушылар арасындаєы саналы тјртіп делінген. Ол ґз пікірін: “.. Мектеп коллективін топтастыруєа негізгі екі міндетті кґздейтін коллективтіѕ ґзіне-ґзі ќызмет ету ісін дамытуєа кґмектеседі. Бірінші міндет – барлыќ оќушыларды мектептіѕ материалдыќ базасын ныєайтуєа, мектеп мїлкін саќтап, молайта беруге ќатыстыру. Екінші міндет : јрбір оќушыны мектеп мїлкіне, коллектив игілігіне шаруаќорлыќпен, ўќыпты ќамќорлыќпен ќарауєа тјрбиелеу керек.

Коллективті ўйымдастырудыѕ, мектеп оќушыларыныѕ ќоєамдыќ белсенділігін арттырудыѕ маѕызды ќўралы - ґзін-ґзі басќару. Ґзін-ґзі басќару арќасында мектеп пен класс коллективтерініѕ ґкілетті жјне пјрменді органдары ќўрылып, жўмыс істейді, ґзара талап ќою жјне бір-біріне сенім кґрсету негізінде оќушылардыѕ жеке ќарым-ќатынастары ґрістетіле тїседі..”,- деп тўжырымдайды [120,14].

В.Коротовтыѕ аталмыш мјселені ґзекті педагогикалыќ проблема ретінде кґтеруі жјне оны шешудіѕ жолдарын іздестіруге баєытталєан еѕбектеріне баєа бере отырып, кґп жаєдайда зерттеу жўмысыныѕ негізінен мектептегі тјрбие жўмыстарында пионер жўмыстарын ўйымдастыру мјселелеріне арналєаны байќалады.

Мектептегi пионерлер мен оќушылар ўжымын ќалыптастыруда жеке тўлєаныѕ психологиялыќ ерекшелiктерiне жете назар аудару ќажет екенiн профессор Галузинский В.М ґзiнiѕ “Идивидуализация воспитания учащихся в условиях школьного коллектива” (1984) атты докторлыќ еѕбегiнде атап ґтедi. Ґз еѕбегiнде автор оќушылар ўйымы негiзiніѕ ќалану барысында, ерекше рґл атќаратын јр субъектiнiѕ еѕ алдымен дїниетанымдыќ табиєатын зерттеу керек деп санайды. Алдаєы уаќытта кеѕес педагогикасыныѕ негiзгi маќсаты жеке тўлєаныѕ психикалыќ јрекетiнiѕ ўжымдаєы ќарым-ќатынасы мен ыќпалы жґнiндегi проблемаларды шешуге жўмсалуы керек дейдi. Осылайша ґз ойын ќорыта келе В.Галузинский: “..оќушылар ўжымындаєы ќоєамдыќ пікірдіѕ ќалыптасуы – ўжымтоптар арасындаєы кґсемдер (лидерлер) ќарым-ќатынасына байланысты. Јр ўжым мїшесініѕ жеке тўлєа ретінде сыныпта жекелей жјне топ жетекшісі болып даралануы бірнеше континиумдыќ кґрсеткіш бойынша айќындалмаќ. Ол кґріністер жекелеген оќушылардыѕ ўжым арасында ерекше социометриялыќ дјрежеге жеткізсе, енді біреулерін, одан едјуір тґмен ўжым мїшелері арасында жиі болып тўратын конфликтілерге кґп араласа бермейтін оќушылардыѕ јлеуметтік-психологиялыќ индексін аныќтауєа мїмкіндік береді...”,- деп, кез келген ўжымды ќалыптастыруда немесе онымен алєашќы педагогикалыќ байланыс (контакт) жасаєан кезде, тјрбиешi-педагогтыѕ ўжымныѕ жалпы маќсаты мен ќызыєушылыєын бiлдiруге јсер ететiн микротоптар кґсемдерініѕ (лидерлерiнiѕ) мiнез-ќўлыќтарын аныќтаудан бастау керек дегендi айтады [50,70]. В.Галузинскийдіѕ оќушылар ўжымыныѕ жалпы ќалыптасу тенденциясыныѕ дамуын єылыми-эксперименттік тўрєыда баќылауда, болжам жасауєа негіз болатын педагогикалыќ-психологиялыќ диагностиканыѕ ќўралуына себебін тигізеді деген пікірін атап ґткен жґн.

Зерттеушi єалым Т.В.Падалко А.С.Макаренконыѕ ўжымдыќ тјрбие жґнiндегi идеясын одан ары дамытудыѕ ќажеттiлiгiн айта келе, јр педагогтыѕ ўжымєа педагогикалыќ басшылыќ жасау барысында, оќушылар ўйымыныѕ тјрбие ыќпалына айналєан объектiден, тјрбиеленушi субъектiге айналуына ўжымныѕ белсендiлiгiн арттыратын ќыруар жўмыстар атќарудыѕ тиiмдiлiгi зор деп баєалайды. Бўл мјселеніѕ оѕтайлы тўрєыда шешудіѕ жолын – ол балалардыѕ бір-біріне деген жеке пікірлерініѕ жиынтыєын саралау жјне ќол жеткізген нјтижелерге сїйене отырып, кґздеген маќсатќа жету деп санайды. Іздену барысында автордыѕ педагогикалыќ мјселелерден гґрі психологиялыќ ќаєидаларєа тереѕірек ауытќып кеткені байќалады[51,21].

Зерттеушi Т.Я.Самойлованыѕ пiкiрiнше оќушылар ўжымыныѕ ынтымаќтастыєы мен бiрлiгiн ныєайтуда, алдын-ала жоспарланєан жјне єылыми тўрєыда ґзiнiѕ тиiмдiлiгiн дјлелдеген јдiс-тјсiлдер арќылы педагогикалыќ басшылыќты ўтымды ўйымдастырудыѕ маѕызы зор деп санайды. [52, 74]. Автордыѕ пікірінше оќушылар ўжымында ґзін-ґзі басќару жїйесініѕ тиімді жїргізілуін ќамтамасыз ететін педагогикалыќ тјсілдердіѕ бірі – ўстаздар мен тјрбиешілердіѕ ўжым јрекеттері мен бастамаларына ўдайы ќолдау кґрсету жјне жол сілтеуі дегенді айтады. Т.Самойлованыѕ зерттеуі Н.Болдыревтіѕ оќушылар ўжымы жґніндегі теориялыќ ўстанымдарына негіздей отырып толыќтыруды ќажет етеді.

Зерттеушi Р.И.Файнбергтыѕ айтуына ќараєанда оќушылардыѕ мектептегi ќоєамдыќ жўмыстарєа белсене араласуына, бiлiм алуына деген жауапкершiлiктерiнiѕ артуына жјне сынып, топ ўжымыныѕ ґмiрiнiѕ жаѕаруына їлкен ыќпал жасайтын педагогикалыќ ќўралдардыѕ бiрi – оќушылардыѕ ґзiн-ґзi басќару жўмыстары болып табылады дейдi. Оныѕ ойынша ґзiн-ґзi басќару жїйесi мектептiѕ педагогикалыќ ўжымыныѕ тiкелей талабымен емес, оќушылардыѕ ерiктi-демократиялыќ јрекеттерi негiзiнде жїзеге асырылу керек деп санайды [54,61]. Файнбергтыѕ оќушылар ўжымыныѕ мектеп ґміріндегі маѕызды педагогикалыќ ќўбылыстардыѕ бірі екені жґніндегі ўсыныстарыныѕ пайдалы екенін ескерумен бірге, ўжым жўмысыныѕ белсенділігін танытудыѕ бірден-бір жолы тјрбие жўмыстарын жоспарлау жјне оєан педагогикалыќ менеджмент мјдениетіне негізделген талап ќою мјселелерініѕ толыєынан ќамтылмаєанын, негізінен жалпы сипаттама тїрінде берілгенін айтпаќпыз. Бўл орайда профессор В.Лебединскийдіѕ [42] мектептегі пионер жўмысын жоспарлау жјне оєан ќойылатын педагогикалыќ талаптар жґніндегі теориялыќ пікірлеріне негізделе отырып, талданєаны дўрыс болар еді деп санаймыз.

Ќазаќстан мектептерiндегi пионер мен комсомол жўмыстарыныѕ теориясы мен методикасына арналєан зерттеу жўмыстарын алєаш жїргiзген Р.Д.Иржанова болды. Ол ґзiнiѕ “Комсомолецтердiѕ пионерлермен мектептегi жўмысы” (1973) атты еѕбегінде мектепте пионер мен комсомол жўмыстарын ўйымдастыруда сынып жетекшiсiнiѕ шешушi рґл атќаратынын атап ґтедi. Иржанованыѕ ойынша ўжымдыќ тјрбиенiѕ тиiмдiлiгi мен ќажеттiлiгi мектептегi пионер мен комсомол ўйымдарыныѕ бiрлiгiнде болмаќ. [55,62]. Автор ўйымдыќ тјрбие жґнінде пікір айтќан жјне зерттеулер жїргізген Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, С.Т.Шацский жјне В.В.Лебединскийлердіѕ теориялыќ еѕбектеріне тоќталып, аталмыш ќўнды ўсыныс-пікірлердіѕ Ќазаќстан мектептерінде жїзеге асырылуыныѕ педагогикалыќ баєыттарына талдау жасайды. Ол баєыттардыѕ негізгі арќауы Р.Иржанованыѕ зерделеуінше тґменгі жјне жоєарєы сынып оќушыларыныѕ ќарым-ќатынастарын ынтымаќтастандыру мјселесі болып табылады. Аталмыш мјселеніѕ шешілу жолы автордыѕ ойынша пионер мен комсомол ўйымдарыныѕ белсенділігін арттыру, ал оныѕ кепілі оќушылар ўжымындаєы ґзін-ґзі басќару жїйесін республика мектептерінде кеѕінен енгізу, осы сала бойынша жинаќталєан тјжірибелерді тарату деп санайды. Жўмысты ўйымдастыру барысында ўжым мїшелерініѕ жан-жаќты дамуына тиісті жаєдайлардыѕ жасалу керектігін ескертеді. Еѕбекте тґменгі жјне жоєарєы сынып ўжымдарында тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру барысында педагогикалыќ басшылыќ жасаудыѕ теориялыќ ўстанымдары жеткіліксіз ќамтылєаны байќалады.

Р.Иржанованыѕ пионер ўжымындаєы тјрбие мјселелері жґніндегі зерттеулерін Б.Ы.Мўќанова [114], Н.Л.Татаурова [115], Н.Б.Абаева [24] жалєастырды. Б.Мўќанова ґзініѕ “Ќазаќстандаєы пионер ўйымыныѕ тарихы” (1970) деген еѕбегінде Ќазаќстандаєы пионер ўйымыныѕ 1935-1945 жылдар аралыєындаєы тарихи ќалыптасуы, республика оќушылары мен пионерлерініѕ іс-шаралары, пионерлердіѕ јлеуметтік мјселелеріне арналєан їкімет пен басќару органдарыныѕ ќаулы-ќўжаттары жјне басќа маѕызды іс-шаралар жґнінде баяндап ґтеді. Автор пионервожатыйдыѕ (педагог-тјлімгердіѕ) мектепте тјрбие жўмысын оќушылар ўжымдары арасында, балалардыѕ жас ерекшеліктеріне негізделе отырып ќўру, тјрбие жўмысын жоспарлау, бїкілмектептік оќушылар ўжымыныѕ ќўрылымын аныќтау жјне сыныптарєа пионерлік тапсырмалар беруді ўйымдастыру барысында аса жауапты шаралар атќаратын тўлєа ретінде ќабылдау керектігін алєа тартады. Осы мјселе бойынша єылыми-зерттеу жўмысы авторыныѕ Б.Мўќановамен 1988 жылы єылыми-шыєармашылыќ ќарым-ќатынас орнатып, Алматы ќаласындаєы № 112 орта мектептіѕ базасында пионер ўйымыныѕ ўлттыќ ерекшеліктерін айќындау маќсатында оќушылар ўжымында тјлім-тјрбие жўмыстарын ўйымдастырып эксперименттік жўмыстар жїргізгенін атап ґтеді. Эксперименттік жўмыстыѕ нјтижесі Абай атындаєы мемлекеттік университеттіѕ 40 жылдыєына орай єалымдар мен аспираттардыѕ бірлесе ґткізген єылыми-практикалыќ конференциясыныѕ ґткен жиынында єылыми маќала ретінде баяндалды [116].

Профессор Ќўнантаева К.Ќ ґзiнiѕ “Оќушылардыѕ оќудан тыс бiрлестiктерi” деген еѕбегiнде (1970) мектеп оќушылары мен пионерлерiнiѕ белсендiлiгiн, ґмiрге деген ќызыєушылыќтарын, бiлiмге деген ќўштарлыќтарын жјне елiне деген патриоттыќ сезiмдерiнiѕ оянуына ўйытќы болатын їлкен сыныптан тыс тјлім-тјрбиелік жўмыс – ол їйiрме жўмыстарына оќушылардыѕ кґптеп ќатыстырылуында дейдi. К.Ќўнантаеваныѕ ойынша, жеке ќызыєушылыќтарымен бiрiккен їйiрме ўжымындаєы балалардыѕ, сынып ўжымдарымен салыстырєанда белсендiлiктерi мен шыєармашылыќ iзденiстерi анаєўрлым басым болады деп есептейдi. [57,64].

К.Ќўнантаева їйірме жўмыстары оќушылардыѕ білім алумен ќатар, бойындаєы ерекше ќабілеттер мен ќасиеттердіѕ ашылуына танымдыќ жол ашатын тјлім-тјрбие баспалдаєы деп санайды. Автор оќушылар ўжымында пионер жўмыстарыныѕ жїргізілуін ќажет нјрсе деп санап, біраќ шыєармашылыќ ќарым-ќатынас барысында коммунистік тјрбиеніѕ ќазаќ балаларыныѕ ўлттыќ ерекшеліктеріне негізделген тјрбие жўмыстарын жїргізу жґнінде ўсыныстар берді. Айталыќ, мектептен тыс мекемелерде їйірме жўмыстарында бїгінде халыќ педагогикасындаєы эстетикалыќ тјрбие мјселелерініѕ бірі болып саналатын ќазаќтыѕ этномузыкалыќ аспаптарын пионерлер мен оќушылардыѕ меѕгеруіне, їйренуіне жаєдай жасалу керек деген ўсыныстарды айтуєа болады. Осы мјселе Јбілова З.Ј еѕбегінде [113] кґрініс тапќан. З.Јбілованыѕ ойынша коммунистік идеологияєа негізделген пионер жўмысыныѕ ќазаќ балаларыныѕ мінез-ќўлыќтары мен танымдыќ ерекшеліктеріне негізделеген тјрбие жўмыстарын ўйымдастырудыѕ бір жолы – ол оќушыларєа халыќтыѕ этномузыкасы, ою-ґрнек, маќал-мјтелдер арќылы эстетикалыќ тјрбие беру ќажеттігін айтады. Бўл жерде К.Ќўнантаева мен З.Јбілованыѕ бірыѕєай саяси тјртіпке негізделген пионер жўмысы арќылы, мектептегі оќушылар ўжымына халыќ ґнер тїрлерін білу мен меѕгеруге баєытталєан ўсыныстар ендіре білгендерін атап ґту керек. Алайда, коммунистік тјрбиеге негізделген жјне ќатаѕ авторитарлы-педагогикалыќ тјртіп жїйесі мўндай іс-шаралардыѕ кеѕ ќанат жаюына мїмкіндік туєызбады. Нјтижесінде, осындай маќсатттаєы еѕбектер ќаєаз жїзінде єана ќалєаны белгілі.

Мектептегі пионер жўмысындаєы адамгершілік тјрбиесі А.З. Жаќыповтыѕ “Ґнеге ґрісі” (1975) атты еѕбегінде кґрініс тапќан. Зерттеушініѕ ойынша мектептегі оќушылар ўжымыныѕ белсенділігі мен шыєармашылыќ мїмкіндіктерініѕ ашылуына жаєдай туєызатын нјрсе – мўєалім-тјрбиешілердіѕ кґмегімен оќушылар арасында моральдік-этикалыќ жјне адамгершілік тјлім-тјрбие жўмыстарын кешенді жїргізілу жаєдайында ќалыптасады деп санаєан.

Єалым ґз еѕбегінде: “..Жалпыадамзаттыќ мораль јлеуметтік даму сатысыныѕ наќтылы дјрежесінде ќоєамєа ќызмет етеді. Јлеуметтік тўрмыстыѕ туындысы бола тўра мораль осы ќоєам ќўрылымындаєы адамдар санасына јсерін тигізеді. Бўл јсер ґздігінен болуы мїмкін емес. Оны жїзеге асыру їшін јлеуметтік болмыстыѕ јр саласында еѕбек ететін немесе тјрбиеленетін адамдар ќоєамдыќ мораль туралы жїйелі білім алуы ќажет. Бўл міндет оќу-тјрбие жїйесі арќылы іске асырылады. Балаларєа моральдік тјрбие берудіѕ маѕыздылыєына байланысты мўєалімге кјсіптік мораль туралы білім беру педагог кадрларды дайындаудаєы еѕ басты міндеттердіѕ бірі..”,-деп, оќушыларєа адамгершілік тјрбие беру барысында ўстаз-тјлімгерлердіѕ жауапкершіліктерініѕ мол екенін атап ґтеді. [117,14].

З.Жаќыпов оќушылар ўжымы арќылы адамгершілік тјрбиесіне баєытталєан педагогикалыќ іс-шаралар жан-жаќты дамыєан жаѕа адамды тјрбиелеп шыєарудыѕ кепілі болмаќ дейді. Еѕбектіѕ совет педагогикасыныѕ єылыми жетістіктеріне сїйене отырып баяндалєаны – мектептегі оќушылар ўжымында тјрбие жўмыстарын социализм рухында ўйымдастырудыѕ ќажеттілігін меѕзейді.

З.Байназаров оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстарын кґпшілік ќауыммен бірлесе отырып жїргізу керектігін атап ґтеді. Оныѕ ойынша бўл істі јулет пен отбасы дјстїрі, туыстыќ ќарым-ќатынас, сондай-аќ педагогтар мен ата-аналар ќауымдастыќтары арќылы ўйымдастыру оќушы санасында кґпшіл, ўйымшыл, шыєармашыл жјне басќа ерекше ќасиеттердіѕ ќалыптасуына јсер етеді деп санайды [118,60].

Ј.Жўмаханов оќушылар ўжымына жан-жаќты тјрбие беру жўмысына ата-аналар ќауымдастыєыныѕ да їлес ќосуын ќажет деп санайды.

Ол: “..јрбір ата-ана ќажет етсін, мейлі ќажет етпесін ол тјрбиеші. Егер де ата-ана тјрбиеніѕ маќсаты мен мазмўнына ќоєамдыќ мјн бере алса, онда ол жай тјрбиеші єана емес, педагог болуєа тырысќандыєы. Мўндай семья тјрбие маќсатын тґмендегідей талаптармен байланыстырады:

1. Ќоєамныѕ талабына байланысты балалардыѕ адамгершілік санасын ќалыптастыру, ќоєамдыќ мїддеге жеке бастыѕ мінез-ќўлќыныѕ сай келуі, јлеуметтік талапты ќабылдауєа дайын тўру.

2. Балаларды адамгершілік идеалмен, ќоєамдыќ талаптармен таныстыру, олардыѕ ґміршеѕдігін, маєыналы мјнділігін айќындап беру.

3. Адамгершілік сенім (ар-намыс) мен сапаларды ќалыптастыру.

4. Басќа адамєа, жолдасќа, досќа деген ќўрмет, сїйіспеншілік секілді еѕ жоєары мјдени мінез-ќўлыќты тјрбиелеу.

5. Адамгершілік јдет-даєдыларды кїнделікті ґмірде автоматты тїрде іске асыру..”,- деп, отбасылыќ жјне јулеттік дјстїрдіѕ оќушы санасында парасаттылыќ пен имандылыќ кґзќарастарыныѕ ќалыптасуына ўйытќы болатыны жґнінде ќўнды пікірлер айтады [119,35].

Ј.Жўмахановтыѕ пікірінше отбасы тјрбиесі мектептегі тјрбие жўмысында жетекші орынєа айналуы шарт деп санайды.

Ќазаќстандаєы пионер ўйымыныѕ тарихын зерттеген Н.Б.Абаеваныѕ ойынша, оќушылар ўжымында тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру саяси-патриоттыќ тјлiм-тјрбие жўмыстарымен ќатар жїруi керек, ол жўмыстарды пјрмендi жїргiзудiѕ негiзгi формаларына мектеп музейлерiн ашу, еѕбек жјне соєыс ардагерлерi туралы iзденістер, шыєармашылыќ жўмыстарды жїргiзу т.б жатќызады.

Н.Абаеваныѕ айтуына ќараєанда Ќазаќстан мектептерiндегi пионер ўжымдарындаєы саяси-идеологиялыќ жјне патриоттыќ тјрбие жўмыстарыныѕ жандануына 1967 жылы ґткен республикалыќ пионерлер белсенділерініѕ (активтерiнiѕ) жиыны їлкен јсер еттi деп санайды. Ол жиынныѕ маѕыздылыєына тоќтала келе автор: “..республика кґлеміндегі пионер мен оќушылардыѕ еѕбек науќандарына араласу барысында, ґздеріне жїктелген тапсырмаларды їлкен жауапкершілікпен атќаруы – жас жеткіншектерді ўжымдыќ бірлесу мен бірігу рухында тјрбиеледі...”,-деп, оќушылармен тарихи маѕызы бар кїрделi iстердi ўстаз-тјлiмгерлермен бiрлесе отырып атќарєан жаєдайда, ўжым мїшелерiнiѕ кез келген iске деген ерекше жауапкершiлiк сезiмдерiнiѕ ќалыптасатынын меѕзейдi[24,123]. Н.Абаеваныѕ ойынша оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстарын жандандырудыѕ педагогикалыќ жолы – ўжымдыќ топтардыѕ жоєарєы органы пионер жиыны болып табылады. Н.Абаеваныѕ негізгі зерттеуі пионер жўмысыныѕ јдістемелерін оќушылар ўйымында кешенді жїргізу, оныѕ ішінде пионер жўмысын жаќсартуда їкімет пен басќару органдарыныѕ ќаулы-ќарарларын басшылыќќа ала отырып тјрбие жўмыстарын жїргізу мјселелері кґбірек ќамтылєан. Зерттеудіѕ аталмыш баєытты ўстануы жўмыстыѕ саяси жјне авторитарлы-педагогикалыќ бірыѕєай жїйеге негізделгенін танытып тўр. Осындай жайттарєа ќарамастан автор еѕбегінде пионер жўмысыныѕ ўлттыќ ерекшелігін айќындауєа арналєан тўстары кездеседі. Ол жґнінде автордыѕ: мектептегі пионер жўмысына ќазаќ халќыныѕ ўлттыќ ерекшеліктеріне негізделген тјрбие жўмыстарыныѕ жїргізілуіне жеткілікті тўрєыда жаєдай жасалмай келе жатќандыєы жґнінде маєлўматтар келтіреді [24,140]. Н.Абаеваныѕ бўл ойы М.Кґпжасарова зерттеуінде кґрініс тапќан.

Ґз зерттеуінде М.Кґпжасарова мектеп-интернат жїйесі негізінде оќушылар ўжымында пионер жўмыстарын ўйымдастырудыѕ сан тїрлі жолдарын кґрсетеді. Сол тјрбие јдістерініѕ бірі јр жастаєы оќушылар тобынан ќўрылєан ўжыммен жўмыс істеу болып табылады. Јр жастаєы оќушылар ўжымындаєы тјлім-тјрбиелік ерекшеліктер жайында А.С.Макаренконыѕ “јр жастаєы балалар ўжымында жїргізген іс-шаралар ґзініѕ тиімділігін кґрсетті” [17,309] деген теориялыќ идеясына автордыѕ жеткілікті деѕгейде назар аудармаєаны байќалады. Дегенмен, М.Кґпжасарова еѕбегінде мектеп-интернат жїйесіндегі јр жастаєы балалардыѕ ўйымында пионер жўмысын халыќтыќ педагогика дјстїрі негізінде ўйымдастырудыѕ ќажеттігі туралы маєлўматтар кездеседі [56, 149]. Ќарап отырсаќ, Н.Абаева мен М.Кґпжасарованыѕ мектептегі пионер жўмысыныѕ ўлттыќ ерекшеліктерін айќындау маќсатына баєытталєан ой-пікірлерініѕ бір маќсатты ўстанєаны оќушылар ўжымында халыќтыќ демократиялыќ ќаєидаларєа негізделген тјлім-тјрбие жўмыстарыныѕ јуел бастан ќолєа алынуыныѕ ќажет екенін сезінгендік. Бўл жерде ескертіп кететін бір жайт: мектептегі оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмысыныѕ орталыєына айналєан пионер жўмысына халыќтыќ педагогика мўраларына негізделген арнайы тјлім-тјрбие баєдарламасыныѕ єылыми-педагогикалыќ тўрєыда жїйеленіп, мектеп практикасы мен жергілікті жердіѕ тарихи-мјдени жјне аймаќтыќ-георафиялыќ ерекшеліктеріне негізделе отырып жасалмаєандыєында демекпіз.

Аталмыш таќырыптаєы ўсыныстар мен авторлыќ баєдарламаларды мектептегі пионер жўмысыныѕ коммунистік саяси-идеология ќўралына айналып тўрєан кезінде оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстарына енгізу мїмкін емес еді. Оєан дјлел ретiнде Ќазаќстан тарихындаєы мынадай деректерге сїйендiк: “... Тоталитарлыќ режим мектеп жїйесін идеология ќўралына айналдырды. Оќулыќтар жјне партия, комсомол, пионер ўйымдары жас ўрпаќтыѕ санасына сталинизм ілімдерін сіѕірді. Жалпы мектеп жїйесініѕ функциясы ґзгерді. Мектеп жїйесі даму жолына тїскенімен, кґптеген кемшіліктерге бой алдырды. Мектеп ісіне коммунистік партия ґзініѕ їстемдігін жїргізді. Оќу-тјрбие жўмыстарын идеология ќўралына айналдыру, екінші жаєынан ќаєаз жїзінде баяндалєан ќажетсіз, саны кґп деректермен, жалєан ќўжаттармен толыќтырылды. Білім жїйесінде деэтнизациялау їрдісі белеѕ алды....”[27,388-389].

Деректерде айтылып ґткен тарихи оќиєалар Ќазаќстандаєы оќушылар ўйымдарыныѕ тарихында да аныќ байќалды. Кеѕес їкіметі (СССР) ќўрамындаєы он бес одаќтас республикалар сияќты Ќазаќстан да бiр орталыќтыѕ нўсќауына тјуелдi болды. Ўзаќ жылдар бойы їкiметтiѕ мектептегi пионер жўмысыныѕ жалпы їрдiсiн ќатаѕ ќадаєалап, тјрбие жўмысын ўйымдастыруда коммунистiк идеологияєа негiзделген саяси баєыт ўстанєаны – мектептегi жалпы оќу-тјрбие жўмыстарыныѕ саясаттануына јкелiп соќтырды.

Кеѕес мемлекетiнiѕ їстемдiгiн, халыќтар достыєын жјне коммунистiк идеологияєа негiзделген iс-шаралардыѕ мемлекет тарапынан ќадаєаланып жјне ќаржыландырылып отыруы, тјрбие жўмысында жергiлiктi жердiѕ ерекшелiктерiне байланысты ќосымша тјрбиелiк iс-шараларды (ўлттыќ салт-дјстїрлерге арналєан iс-шаралар, мектепте Наурыз мейрамын тойлау, ќазаќ халќыныѕ шежiресi туралы, жыл ќайыру жґнiндегi маєлўматтар т.б) ґткiзуге бiрiншiден, уаќыт шектеулі болса, екiншiден ќолайлы мїмкiндiк те жасалмады.

Пионер жиындарыныѕ республикалыќ, облыстыќ жјне аудандыќ Слеттерi негiзiнен орыс тiлiнде жїргiзiлдi. Ќосымша есеп беру, семинар ґткiзу де орыс тiлiнде жїргізілді. Пионер жўмысын мектепте ўйымдастыру жґнiндегi јдiстемелiк нўсќаулар, оќулыќтар мен баєдарламалардыѕ орыс тiлiнде жазылуы жјне солай талап етілуі, јсiресе ауылды жерлердегi ќазаќ тілінде оќытылатын мектептерде ўйымдастыру жўмысында їлкен ќиындыќтар туєызды. Бўл орайда орталыќ кiтапхана ќорынан 1960-1990 жылдар арасында Ќазаќстан мектептерiндегi тјлiм-тјрбие їрдiстерiнде пионер жўмыстарын ўйымдастыруєа арналєан ќазаќ тiлiндегi јдiстемелiк нўсќаулар мен оќулыќтардыѕ шамалы єана екенiн аѕєардыќ. Ол еѕбектерге тґмендегi авторлардыѕ туындылары жатады [№1-кесте].

Рет

саны

Оќулыќ немесе єылыми

еѕбектіѕ авторлары

Таќырыбы немесе оќулыќ атауы, баспадан шыќќан жылы

Еѕбекте тјрбие мјселелері бойынша кґтерілген мјселелер

1

Аќназаров Б.З, Јбдiжаппарова Ж, Айтбакина Р,А

Мектептегi оќу-тјрбие жўмыстарыныѕ мјселелерi Мектеп,1966,127 бет

-оќу мен тјрбие їрдістерінде тјлім-тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру;

-оќушылар ўжымында жеке тўлєаныѕ білім даєдыларын меѕгеруге тјрбиелеу;

-мектептегі оќу-тјрбие жўмыстарына педагогикалыќ басшылыќ жасау;

2

Ешiмханов С

Жас патроиоттар тјрбиелеу тјжiрибесiнен.-,А:Рауан,1991,63 бет

-оќушылар мен пионерлер ўйымдарындаєы патриоттыќ тјрбие;

-Мектеп жјне мектептен тыс мекемелер жанынан јскери-патриоттыќ клубтар ашу;

-оќушылар ўжымтоптары арќылы патриоттыќ тјрбие жўмыстарына арналєан ойын-сайыстар ўйымдастыру;

3

Оќушыларєа арналєан Ереже.,- Халыќ мўєалiмi,№8,1956

-Кеѕес Одаєы жјне Ќазаќстан пионерлерініѕ міндеттері мен маќсаттары;

4

Аќназаров Б.З

Класс жетекшi,А:Мектеп,1973, 163 бет

Мектепте оќушыларєа интернационалдыќ тјрбие беру, А: Мектеп, 1971, 32 бет

-Мектептегі оќушылар сыныптарында пионер жўмыстарын ўйымдастырудаєы сынып жетекшісініѕ рґлі;

-Оќушылар ўжымындаєы жас ерекшеліктер негізінде тјрбие жўмысын жоспарлау;

-Оќушылар ўжымында интернационалдыќ тјрбие берудіѕ педагогикалыќ мјселелері;

-Интернационалдыќ тјрбие жўмыстарын балалардыѕ жас ерекшеліктері негізінде ўйымдастыру јдістемелері;

5

Ержанова Р.Д

Жеткiншектердiѕ ќоєамдыќ белсендiлiгiн аттыруєа тјрбиелеу,А:Ќазаќстан,1975,

31 бет.

-Коммунистік тјрбие жўмыстарын ўйымдастыруда мектептегі пионер мен комсомол ўйымдарыныѕ бірлескен іс-шараларын ґткізудіѕ јдістемелерін жасау:

-Мектептегі балалар мен жасґспірімдер ўйымдарыныѕ мјртебесін арттыру;

-Тјрбие жўмысын жоспарлау жјне талап етудіѕ педагогикалыќ шарттары;

6

Айтаќов Ј

Оќушыларды патриотизмге тјрбиелеу,А,Мектеп,1978, 94 бет

-Пионер жўмысыныѕ негізінде орта буындаєы сынып оќушыларына патриоттыќ тјрбие беру;

-Оќушылар ўжымында тјрбие жўмыстарын ўйымдастыруда педагогикалыќ басшылыќ жасау мјселелері;

7

Закариянов К

Ойланайыќ балаќай (Оќушыларєа вожатыйлар мен мўєалiмдерге арналєан кґмекшi ќўрал), А:Мектеп,1974, 92 б.

-Мектептегі сыныптан тыс уаќыттарда балаларєа кешенді тјрбие беру мјселелеріне арналєан тјрбие саєаттары мен іс-шаралар жиынтыєы;

-педагогикалыќ аќыл-кеѕестер мен ўсыныстар;

8

9

Ќоянбаев Ж.Б

Јбiлова З.Ј

Семья жјне балалар мен жеткiншектер тјрбиесi, А:Рауан,1990, 136 бет.

Јсемдiк сенiѕ серiгiѕ ,А,Жалын,1977,108 бет

-Мектеп јкімшілігі мен ата-аналар комитеті арасындаєы педагогикалыќ ынтымаќтастыќты ќалыптастыру мен дамыту мјселелері;

-Совет педагогикасындаєы отбасы тјрбиесініѕ рґлі;

-Отбасы тјрбие жґніндегі єылыми зерттеулер туралы маєлўматтар;

-Оќушылар ўжымында отбасы тјрбиесі жґніндегі іс-шараларды ўйымдастыруда сынып жетекшілерініѕ педагогикалыќ ќызметі;

-Оќушыларєа мектептен тыс мекемелердегі їйірме жјне басќа жўмыстар арќылы эстетикалыќ тјрбие беру;

-Оќушылардыѕ жас ерекшеліктеріне байланысты эстетикалыќ тјрбие берудіѕ јдістемелері;

-Пионер жўмысын ўйымдастырушы болашаќ тјрбиеші-педагогтарды дайындау ісіндегі тјрбие мјселелері;

10

Ќўнантаева К.Ќ

Оќушылардыѕ оќудан тыс бiрлестiктерi, А:Мектеп,1970, 162 бет

-Мектептен тыс мекемелердегі тјрбие жўмыстарыныѕ ерекшеліктері;

-Оќушылар мен пионерлер їйлері жјне сарайларындаєы оќу-јдістемелік мјселелер;

-Оќушылар ўжымында тјрбие жўмысын ўйымдастырушы пионер ўйымыныѕ белсенділері мен вожатыйларды дайындау мјселелері;

11

Нўрмаєанбетов С.Х

Мектептегi кластан тыс жўмыстар, А:Мектеп,1969, 84 бет

-Сынып жетекшісініѕ педагогикалыќ ќызметі мен мјдениеті;

-Сыныптаєы ўжымтоптар кґсемдерін (лидерлерін) айќындаудаєы сынып жетекшісініѕ јрекеті;

12

Ержанова Р.Д, Кузьмина М.Н

Комсомолецтердiѕ пионерлермен мектептегi жўмысы (Комсомол жјне пионер ўйымдарына, класс жетекшiлер мен тјрбиешiлерге арналєан кґмекшi ќўрал) ,А:Мектеп,1973, 112 бет

-Мектептегі пионер жўмысыныѕ јдістемесі;

-Пионер ўйымыныѕ ґзін-ґзі басќару жїйесі негізіндегі ќўрылымы;

-Оќушылар ўжымында пионер жўмысын ўйымдастыру мјселелері;

-Тјрбие жўмыстарын жоспарлауда жјне жїзеге асыруда пионер мен комсомол ўйымдарыныѕ бірлескен шыєармашылыќ іс-јрекеттері;

13

Байназаров З.

Мектептегі тјрбие жўмыстары, А: Мектеп, 1978, 78 бет

-Ауыл мектебіндегі тјрбие жўмыстарыныѕ ерекшеліктері;

-Оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстарын ўйымдастырудыѕ тїрлері;

-Тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру барысында мектеп педагогикалыќ ќауымы мен ата-аналар комитеті арасындаєы педагогикалыќ ынтымаќтастыќ мјселелері;

14

Жўмаханов Ј.

Семьяда балаларды адамгершілікке тјрбиелеудіѕ кейбір мјселелері, А: Мектеп, 1985, 72 бе

-Отбасы тјрбиесініѕ ќоєамдаєы рґлі мен ыќпалы;

-Тјрбие жўмыстарын мектеп жјне јулет дјстїрлері негізінде ўйымдастырудыѕ ерекшеліктері;

-Бала тјрбиесіндегі ізгілік пен ґнеге салты;

15

Жаќыпов А.З

Ґнеге ґрісі, А: Мектеп, 1975, 100 бет

-Оќушылар ўжымында адамгершілік тјрбие жўмыстарын ўйымдастыру;

-Мўєалім-тјрбиешініѕ моральдік-этикалыќ мјдениетініѕ оќушыларєа ыќпалы;

-Оќушыларды социализм рухында тјрбиелеу барысында сыныптаєы жўмыстарєа педагогикалыќ баєыт беру;

Ќарап отырєанымыздай мектептегі тјрбие жўмысын пионер ўйымыныѕ ќўрылымдыќ жїйесі негізінде халыќ педагогикасыныѕ демократиялыќ ќаєидалары арќылы байланыстыра отырып ўйымдастыру, ґз мїмкіндігінен тґмен жаєдайда жїргізіліп келгенін, жоєарыда келтірген маєлўматтар арќылы байќадыќ. Одан мектептегі оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстарыныѕ ўлттыќ педагогика ќўндылыќтарынан алшаќ, бірыѕєай тјртіп пен ќатаѕ жїйеге негізделген тјрбие жоспары бойынша жїзеге асырылып келгеніне кґз жеткіздік. Бўл ойымыз бїгінгі таѕда мектептегі оќушылар ўжымындаєы тјрбие жўмыстарын осы уаќытќа дейін жинаќталып келген озыќ тјжірибелермен ќатар, халыќ педагогикасыныѕ ќўндылыќтары негізінде жас ўрпаќќа кешенді тїрде ўлттыќ тјрбие беру жўмыстары арќылы жїргізілу керектігіне негіз болды.

Пионер ўйымында ќалыптасќан аталмыш проблемаларды автор ґзi ауыл мектебiнде 1980-1986 жылдары бастауыш сынып мўєалiмi жјне пионервожатый болып ќызмет еткен жылдары практика жїзiнде кґз жеткiзгенiн баяндайды. Сол жылдары мектептегi пионер жўмысын халыќтыќ педагогика мўралары элементтерін эмпирикалыќ тўрєыда пайдалану мен ўйымдастыруєа баєытталєан iс-шаралар, жоєарыда айтылып ґткен педагогикалыќ ізденістер мен тјлімдік ой-пікірлер жјне басќа тјжірибелер оќушылар ўжымыныѕ ўлттыќ тјлiм-тјрбиеге негiзделуiне ўйытќы болды демекпіз.