²Азаº м¸дениетiíi» êåëå»ñiç æàºòàðû
²азаº ОАК-ты» 1930ж. 11 аºпанда¹ы "²азаº АКСР халºы арасында¹ы сауатсыздыºты мiндеттi т¾рде жою туралы" ºаулысында республиканы» барлыº сауатсыз т½р¹ындарына бiðiíøi бесжылдыºты» со»ына дейií õàò òàíó ìiíäåòi ºойылды. Ал б½л болса, бар халыºты» 60-70 пайызын ºамту деген с¼з. °рине, м½ндай м¸селенi тез шешуге не ºаржы, не материалдыº база, не сауатсыздыºты жою курстарын ж¾ргiçåòií áiëiìäi адамдар да жетiспейтií. Òiïòi ол кезде ¼лке партия ½йымыны» ¼зi де жартылай сауатсыз немесе шала сауатты кадрлардан т½ратын. Бесжылдыº iøiíäåãi åëäi îºûòó æ¼íiíäåãi н¸тижелердi ºорытындыла¹анда, ê¼òåði»êi жал¹ан цифрлар¹а орын берiëäi. Б½л республика жетекшiëåðiн ересектерге ºара таныту iñiне назар аудару¹а м¸жб¾р еттi. Сондай-аº оºыту iñiне деген к¼зºарас та ¼згердi. Деревнялар мен ауылдар¹а жаппай "м¸дени жорыºтар" жасауды» орнына, жер-жерде т½раºты т¾рде ж½мыс жасайтын ¸рºилы мектептер ашылды. Мiне, осыны» б¸рi халыºты» сауатты б¼лiãiíi» ара салма¹ы 1926 ж. 25,2 пайыздан 1939 ж. 76 пайыз¹а дейií æåòêiçóãå ì¾ìêiíäiê áåðäi. Аны¹ын айтар болсаº, б½л расында ¼те жо¹ар¹ы ºарºын. Осы арада мынадай бiр мысал келтiре кеткен ж¼н. Революция¹а дейiн шы¹ып т½р¹ан "Вестник воспитания" журналы Ресейдегi 1897 æ. õàëûº ñàíà¹û ìåí 1906 æ. äåéiíãi сауаттылыº де»гейiне талдау жасай келiп мынадай т½жырымдамалар жаса¹ан; халыºты жаппай сауаттандыру ¾шií åëäi» еуропалыº б¼лiãiнде 120 жыл, Кавказ бен Сiáiðäå - 430 æûë, àë Ò¾ðêiñòàí ¼ëêåñiíäå - 460 æûë ºàæåò åäi.
Осы жылдарда тежеулер мен ºателiктерге ºарамастан, халыº а¹арту ж¾йесi де орны¹а бастады. 1940 жылды» ºарса»ында бастауыш ж¸не орта мектептер, жо¹ары ж¸не арнаулы оºу орындарыны» желiñi º½рылды. Бiраº тап осы жылдары кейií êåëå»ñiз н¸тижелерге килiêòiрген жа¹дай бастау алды. Мысалы, сол 1940 жылы республикада¹ы 1779 орталау мектептердi» 746-сы ¹ана, ал 701 орта метептi» 168-i ¹ана ºазаº мектептерi болды. µлттыº тiл мен ½лттыº м¸дениеттi» ºожырауы интернационалдыº деп таныл¹ан, ал шынды¹ында ½лттыº болмыстан жо¹ары ºойыл¹ан орысша ¾рдiñòi ê¾øòåï åíãiзуге ба¹ыттал¹ан идеологиялыº ºа¹идаларды» салдарынан басталды.
Сондай-аº, архивтiк º½жаттар м¸дениет пен рухани ¼мiр саласында¹ы репрессиялыº жазалау т¸сiëäåðiíi» ºандай зардаптар¹а килiêòiðãåíiн к¼рсетедi. БКП Орталыº Комитетiíi» 1925 жылы ºабылда¹ан "Партияны» к¼ркем ¸дебиет саласында¹ы саясаты туралы" ºарарында¹ы "партия ¸дебиет iñiне ¼з т½р¹ысынан ¸рi áiлместiê ïåí ¸êiìøiëiк жолымен араласу¹а ¸рекет жасау¹а ¸рдайым жол бермеуi керек" деген аныº та наºты айтыл¹ан т½жырымдама¹а ºарамастан, сол жылдары методологиялыº ºарама-ºарсы сипатта¹ы к¼зºарас ресми т¾рде ¾стемдiк алды. М¸дени саясатта тiçåãå ñàëó ¼ðiñòåäi.
²азаºстанны» м¸дениетi ¾øiн И.Сталинны» 1925 жыл¹ы 29 мамырда¹ы хаты ¾лкен соººы болып тидi. Б½¹ан республика партия ½йымыны» бас органы "Аº жол" газетi сылтау болды.
Зерттеушiлер б½л хатты ²азаºстандыºтарды» бiðåói жазды деп есептейдi. ´йткенi Сталин Киркрайкомны» барлыº бюро м¾шелерiне жолда¹ан хатыны» ал¹ашºы жолдарынан-аº жаза бастады: "Мен жаºында "Аº жол" журналымен танысу¹а м¾мкiíäiк алдым…"
Айта кететiн жай бар: "Аº жол" - журнал емес, газет, екiíøiäåí, á½ë àðàá ¸ðïiìåí òåðiлген басылым, ¸рине, оны "таºта отыр¹андар" бiле алмайды.
Сталин: "Тез арада шара ºолдансын!" деген ºарар ºабылдады.
°рине, шара лезде ºолданды. 1925 жылы 10 мамырда ¼лкелiк партия комитетiíi» øåøiìi пайда болды. Сталиннi» н½сºауын партияда¹ы жандайшаптар iëiï ¸êåòiп, лезде б½лжытпай орындады. Солай, жай ¹ана цензура емес, ²азаºстанда¹ы ½лттыº баспас¼здi ºàòà» áàºûëàó¹à àëó êåçå»i басталды. "Аº жол" газетi жабылды, оны» журналистерi ºó¹ûí-ñ¾ðãiнге ½шырады. С¼йтiп, зерттеушiлер ²азаºстанны» 20-шы жылдарды» ал¹ашºы жартысында¹ы тарихы мен м¸дениетi æ¼íiíäåãi ìà»ûçäû ê¼çäi зерттеу м¾мкiíäiãiнен онда¹ан жылдар бойы айрылды. Республикада¹ы басºа ½лттыº басылымдар да осындай к¾йге ½шырады.
1920-1930 жылдарда араб єрпімен шыќќан басылымды пайдаланѓандар «пант‰ркист», «панисламист», тіпті, «халыќ жауы» деп жарияланып, ќудалауѓа ±шырайтын болды. Кітапхана ќорларынан єкімшілдік-тµрешілдік ж‰йеніњ теориясы мен практикасына мазм±н мен басылымдар, ењ алдымен олардыњ ішіндегі араб єрпімен басылѓандары аластатылды.
Партиялыќ-мемлекеттік ќ±рылымныњ идеологияландырылѓан саясаты профессионалдыќ оќу орындарындаѓы істіњ жаѓдайына бєрінен де кµп зиян келтірілді. Ѓалымдарды, жоѓары оќу орындары ќызметкерлерін ќудалау мен жазалау шаралары 20-шы жылдарда басталып, Сталин µлгенге дейін ж‰ргізілді. Осыныњ нєтижесінде 30-шы жылдардыњ орта кезінде А. Байт±рсынов, С. Асфендияров, Х. Досм±хамедов, Т. Ж‰ргенов, О. Жандосов жєне басќа аса кµрнекті ѓалым, педагогтардыњ µмірі ќиылып кетті.
1926 ж. БКП Ќазаќстан ¼лкелік комитетініњ ІІІ пленумында Є. Бµкейханов, А. Байт±рсынов, М. Дулатов, С. Мењдешев, Ж. Аймауытов, С. Ќожанов жєне басќалар орынсыз сынѓа алынды. Кешікпей б±л сын интеллигенцияѓа ќарсы ашыќтан-ашыќ ќудалауѓа жєне айыптауѓа ±ласты.
1926 ж. БКП Ќазаќстан ¼лкелік комитетініњ ІІІ пленумында Є. Бµкейханов, А. Байт±рсынов, М. Дулатов, С. Мењдешев, Ж. Аймауытов, С. Ќожанов жєне басќалар орынсыз сынѓа алынды. Кешікпей б±л сын интеллигенцияѓа ќарсы ашыќтан-ашыќ ќудалауѓа жєне айыптауѓа ±ласты.
1928 жылы араб єрпі латын єрпімен, ал 1940 жылы кириллицамен (орыс єрпімен) к‰штеп алмастырылды. М±ныњ кесірінен бір ±рпаќтыњ µмірі барысында ќазаќ, µзбек, т‰рікмен, башќ±рт, татар, ќырѓыздардыњ басым кµпшілігі араб жазуымен жарыќ кµрген ата-баба м±расын, рухани байлыѓын игеріп, пайдалануѓа ќабілетсіз болып шыќты. Ал м±ныњ µзі кµптеген халыќтардыњ тарихи зердесін кµмескілеп, олардыњ белгілі тобыныњ мєњг‰рт болуына єкеп соќты. Оныњ бер жаѓында, елдегі ќазаќтар Ќытай Халыќ Республикасы, Ауѓанстан, Иран сияќты елдердегі сауаттарын араб жазуымен ашып, кітаптарды осы графикамен шыѓарып келген шетелдік бауырлас ќазаќтармен хат жазысып, хабарласу м‰мкіндігінен айырылды.