Негізгі бөлім Мәдени төңкеріс
Ќазан тµњкерісінен кейін тоталитарлыќ ж‰йеніњ ‰стемдігіне, оныњ ќайшылыќтарына ќарамастан Ќазаќстанныњ мєдени дамуында кейбір ілгерілеушіліктіњ болѓанын айту керек. Оны біз "мєдени тµњкеріс" деп атадыќ.
Ресми тарихнама 20-30 жылдарда¹ы "м¸дени революция" дейтiн º½былысты онда¹ан жылдар бойы д¸уiрлiк т½р¹ыда¹ы оºи¹а, жа»а адамды ºалыптастыруды» жемiстi т¸жiрибесi, жа»а социалистiк м¸дениеттi баянды ету т½р¹ысында ¸спеттеп келдi. Мысалы¹а, 5 томдыº "²азаº ССР тарихында" б½л ¾рдiске арнал¹ан тарауда ¼»кей к¼терме мадаºтау ¹ана орын ал¹ан, осынау ба¹ытта¹ы кейбiр м¸селелер шешiлмей ºалды деген т½жырым м¾лде жоº. М¸дени революцияны мадаºтап жазу тек ºазаºстандыº е»бектерге ¹ана емес, ¼зге шы¹армалар¹а да т¸н д¾ние.
Ал ендi ºазiргi уаºытта м¸дениет м¸селелерiне, сондай-аº б¾кiл 20-30 ж. кезе»ге тек терiс ба¹а беру беле» алып отыр. Кейде с½раº тiптi былай ºойылады: м¸дени революция дейтiн м¾лде болды ма, жоº ¸лде б½л º½былыс "социалистiê ä¸óiðäi»" к¼птеген а»ыздарыны» бiрi ме? Кейбiр газеттiк-журналдыº басылымдарды» авторлары жалпы Ке»ес Ода¹ыны» ауºымында¹ы м¸дени революцияны» ролiн, орны мен ма»ызын терiске шы¹ару¹а бейiм келедi.
Ал ендi ²азаºстан¹а келетiн болсаº, ол жылдарда¹ы ¼згерiстер кезiнде ºазаº халºыны» д¸ст¾рлерi ½мыт болып, оны» м¸дени ºабаттары б½зылды деген т½жырым ¾стем. Жекелеген зерттеушiлер осындай пайымдау айтºанымен осы º½былысты» жекелеген м¸селелерiн зерттеп ж¾рген тарихшы мамандар ¸зiрге б½л таºырыпты ºоз¹ай ºой¹ан жоº.
С¼з жоº осынау ºо¹амдыº º½былысты не маºтайтын, не даттайтын жа¹даéäы» екеуi де ½шºары пiкiрге º½рыл¹ан. Б½л процестi» шын бет-бейнесiн ºайта ºалпына келтiру ½шiн осы саланы» мамандары ерiнбей е»бек ету керек. Ол - болашаºты» ¾лесi.
²азаºстанда¹ы, сондай-аº б½рын¹ы Ке»ес Ода¹ыны» со¹ысºа дейiнгi м¸дени ¼мiрiндегi процестердi т¾сiну ¾шiн компартия идеологтарыны» м¸дениетке деген к¼зºарасына, сондай-аº ¼зге де ¼ткелдi, кезе»дерге ба¹а бермей болмайды. Олар с¼з ж¾зiнде социалистiк м¸дениеттi» ¼ткеннi» рухани ж¸не м¸дени м½расынан сусындамай дамыды дейтiн "пролеткульт" идеяларынан ºашºаºта¹анмен iс ж¾зiнде б½л т½р¹ыда¹ы кере¹арлыº тым тере»деп кеттi. Б½¹ан марксизмнi» негiзiн ºалаушыларды» шы¹армалары, ¸сiресе В.И. Лениннi» ¸лемдiк м¸дениеттi "буржуазиялыº" ж¸не "пролетарлыº" деп б¼лшектеген теориялыº пайымдаулары ¸сер еттi.
"Пролеткульт" (Пролетарская культура - пролетарлыº м¸дениетi) äåéòií ¼íåðäi» ¸рºилы салаларында¹ы, ¸сiресе, ¸дебиет пен театрда¹ы м¸дени - а¹арту ж¸не ¸деби к¼ркем пролетарлыº ерiêòi ºî¹àì ðåòiíäåãi а¹ым 1917-1932 ж. басым болды. Б½л ба¹ытты» жетекшiëåði, ¸ði идеологтары А.П. Богданов пен В.Ф. Плетнев болып табылады. ´ткеннi» м¸дени м½расына деген нигилистiк к¼зºарастары жiêøiëäiêòåði ¾øiн олар ½ста¹ан ба¹ыт Лениннi» "теориялыº т½р¹ыдан терiñ æ¸íå iñ æ¾çiнде зиянды" деген сынына ½шара¹ан едi. Большевизмнi» жетекшiëåði мен к¼семдерiíi» "пролеткультты»" идеясы, саясаты мен практикасына к¼зºарасына ºызы¹ушылыº туындатады, ¼йткенi ì½íû» ¼çi к¼п жа¹дайда елдегi болашаºта¹ы м¸дени ¼згерiñòi» та¹дырына ºилы ¸сер тигiçäi. Тарихи º½жаттар¹а зер салу б½л т½р¹ыда¹ы т½жырымдауларды» бетií àøòû.
Осы м¸селеде В.И. Ленин ¼зi æiберген елеулi ºàòåëiêòåði мен ауытºуларына ºарамастан, ол бiрбеткей ºата» ба¹ыт ½стану¹а тырысты. Л.Д.Троцкий де солай iñòåäi. Á½ë åêi к¼сем ¼зге м¸селелерде бið-áiðiне ºаншама ºарама-ºарсы бол¹анымен, м¸дениет ж¼нiíäå áiðäåé ïiêiрлес болды. Партияны» аса iði теорияшыларыны» бiði Н.И.Бухарин б½л т½р¹ыда¹ы пiêiðëåðiн байыптап айтºанымен, жо¹арыда айтыл¹ан екi жетекшiíi» ½стан¹ан ба¹ытын ºолдады. "Пролеткультты»" ¼з ортасында да к¼зºарас бiðëiãi болма¹аны туралы да айту керек. М½нда оны» бас идеологы А. Богдановтан да солшыл ба¹ыт ½стан¹андар да болды. Б½¹ан мысал ретiнде А. Гастеевтi» платформасын алуымыз¹а болады.
В.И. Лениннi» ¶лкен театр¹а к¼зºарасы: "…б½л дегенi»iз таза помещиктер м¸дениетiíi» áiр сыны¹ы." Ленин Достоевскийдi, оны» шы¹армаларын онша ½напа¹ан. Ол сондай-аº В.Маяковскийдi» поэзиясына, Рубенштейннi» музыкасына, И.Ëевитанны» ºыл-ºаламына салºын ºара¹ан. Н.Бухариннi» Ф.Тютчевке, С.Есенинге, М.Ж½мабаевºа ºарсы шыººаны белгiëi. Я¹ни б½дан, "Лениннi» ½ëû àäàì, áiпаº ол да пенде" екенií ê¼ðóiìiзге болады.
Жалпы "м¸дени революция" деген ½¹ым В.И.Лениннi» "Кооперация туралы" деген е»бегi жариялан¹аннан кейií êå» ¼ðiñ àëäû. Îë îíäà "áiçäi» социализмге деген к¼зºарасымызды» " т¾бiðiмен ¼згергенií àéòà êåëiп, б½ºараны» м¸дени де»гейiн к¼терудi жа»а ºо¹ам º½руды» ал¹ышарты ретiнде ½сынады; "Бiз басында бiр салмаºты саяси к¾реске, революция¹а, билiêòi жаулап алу¹а ж¸не т. б. салу¹а тиiñòi болдыº. Ал ендiãi жерде бар салмаºты бейбiт ½йымдастырушылыº т½р¹ыда¹ы "м¸дени" ж½мысºа ºарай ойыстыруымыз керек". Осы келтiðiлген с¼здерден В.И.Лениннi» "м¸дени революция" деген ½¹ымды ½заº мерзiмге ба¹ыттал¹ан жан-жаºты жасампаз iñ-ºèìûë äåï ò¾éñiíãåíií, á½ë ¾ðäiñòi» ºо¹ам болмысыны» барлыº салаларын, оны» iøiнде материалдыº ¼ндiðiñòi» ¼çiн де ºамты¹анын аныº к¼руге болады. Бiраº сталиндiк идеологтар б½л м¸селенi шешудi áiðiíøi кезектегi м¸селелердi шешумен, я¹ни сауатсыздыºты жою ж¸не бiëiì, денсаулыº саºтау, м¸дениет пен халыº а¹арту ж¾йелерií º½ðó iñiмен ¹ана шектеп тастады.
Îíû» ¾ñòiне "м¸дени революция" деген ½¹ымны» ¼зiíäåãi кере¹арлыºты к¼рмей та¹ы болмады. "М¸дениет" дегенiìiз латынша с¼збес¼з аудар¹анда, "егу, ¼сiру, ¼»деу" дегендi áiëäiðåäi, ÿ¹íè á½ë áiðòiндеп дамыта алатын к¼п салалы процесс деген с¼з. Б½¹ан "революция" деген ½¹ымды тiркеу, м¸селенi áið ìåçãiëäåãi ò¼»êåðiс арºылы шешудi мегзейдi. Ал б½л ½¹ым сол кездегi ºо¹амдыº санада ескiíi» á¸ðiне "ºызыл гвардиялыº" шабуыл жасап ºиратып тастап к¾ресiнге лаºтыру деген пiêiрмен с¸йкес келедi. Áiраº КСРО мен ²азаºстанда¹ы "м¸дени революцияны»" практикасы ескiíi тез арада к¾йретiп, оны жедел т¾рде ¼ткiçiëãåí iñ-ºèìûë ðåòiíäå áà¹àëà¹àí ä½ðûñ. Îë ò½ñòà¹û ì¸äåíè ¼çãåðiстердi» ба¹дарламасын жылдам да ½шºары т¾рде ж¾ргiзуге к¾ш салынды, осы¹ан орай саяси немесе ½лттыº ерекшелiктер есепке алынбады.