8.Дзяржаўны лад і органы кіравання ў вкл

Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае было феадальнай манархіяй, дзе феадалам было забяспечана права валодання залежным насельніцтвам – сялянамі. Насельніцтва княства падзялялася на дзве вялікія групы – феадалаў-землеўласнікаў і феадальна-залежнае насельніцтва. Насельніцтва падзялялася на саслоўі – шляхту, мяшчан, духавенства і сялян.

Феадалы (шляхта) – гэта найбольш прывілеяваная частка насельніцтва, яе моц апіралася на выключнае права валодання зямлёй. Гэтае саслоўе не было аднародным. Вялікімі багаццямі валодалі былые ўдзельныя князі (Рурыкавічы, Рагвалодавічы, Альгердавічы) і некаторыя баяры, што ўзвысіліся пры папярэдніх вялікіх князях. Гэтыя феадалы стварылі праслойку магнатаў – найбольш уплывовых асоб ў княстве, што займалі галоўныя дзяржаўныя пасады ў княстве. Астатнія феадалы – нашчадкі баяр – на працягу XVI ст. сталі звацца шляхтай. Кансалідацыі гэтага саслоўя паспрыяла ўзвышэнне ролі сейма ў дзяржаўным кіраванні, у паседжаннях якога прымалі ўдзел выбранцы з шляхты кожнага павета і ваяводства.

Саслоўе сялян да сярэдзіны XVI ст. так сама было неаднародным. Асабіста свабодные заможные сяляне, што выконвалі ваенную службу (зваліся баярамі, баярамі путнымі, баярамі панцырнымі ці баярамі слугамі) па статусу былі найбольш набліжаны да дробнай шляхты. Але разам з імі існавалі шматлікія катэгорыі феадальна-залежнага сялянства. Прававое становішча сялян – гэта поўная палітычная бяспраўнасць, абмежаваная грамадзянская праваздольнасць, павышаная крымінальная адказнасць. Па сутнасці, сяляне існавалі для забеспячэння патрэб феадалаў і дзяржавы.

Мяшчане – жыхары гарадоў, падзяляліся на тры групы згодна маёмаснаму становішчу. Вярхі складалі заможныя купцы і цэхмайстры, яны часта валодалі зямельнай маёмасцю, што набліжала гарадскі набілітэт да шляхты. Сярэднюю групу складалі дробныя гандляры і рамеснікі. Часта яны валодалі нерухомай маёмасцю ў горадзе і маглі ўдзельнічаць у працы органаў гарадскога самакіравання. Ніжэйшая група – чэляднікі, вучні, “чорныя людзі” не мелі аніякіх праў.

Прававое становішча мяшчан залежыла ад таго, у якім горадзе яны пражывалі. Значнымі правамі карысталіся жыхары Вільні, Полацка, Бярэсця, Мінска і іншых буйных дзяржаўных гарадоў з правам на самакіраванне і даравальнымі ільготнымі граматамі. Меньшымі правамі валодалі жыхары мястэчак і гарадоў, што не мелі права на самакіраванне. Жыхары прыватнаўласніцкіх гарадоў з’яўляліся феадальна залежным насельніцтвам.

Духавенства не змагло ўтварыць адзіную карпаратыўную грамаду. Да таго было некалькі ўмоў. Крыніцамі папаўнення саслоўя былі – феадальнае асяроддзе, мяшчанства, заможнае асабіста свабоднае сялянства. Да таго, на тэрыторыі княства дзейнічалі прадстаўнікі некалькіх рэлігій – каталіцтва, праваслаўя, уніяцтва (з 1596 г.), пратэстанцкіх цэркваў, было яўрэйскае і магаметанскае духавенства. Часта духавенства прызнавала ўладу замежных царкоўных устаноў, што наносіла шкоду дзяржаўным інтарэсам княства.

Сталіца дзяржавы – гэта галоўны горад, дзе месціліся органы дзяржаўнага кіравання, рэзідэнцыя кіраўніка дзяржавы – вялікага князя. Тут збіраліся агульнадзяржаўныя вальныя сеймы. З 1323 г. сталіцай Вялікага княства Літоўскага Гедымін абраў Вільню (крывіцкае паселішча Крывы горад) на рацэ Віліі. З цягам часу Вільня стала адным з буйнейшых горадоў ва Ўсходняй Еўропе. Па некаторых звестках, нсельніцтва Вільні ў XVI ст. было пераважна беларускім, праваслаўным.

Герб дзяржавы – “Пагоня” – летапісы ўзгадваюць пад 1270 – 1290-я гг., часцей за ўсё звязваюць з асобай Віценя. Спачатку гэта быў асабісты герб вялікага князя, пазней ён стаў гербам дзяржавы. Статут 1566 г. юрыдычна замацаваў “Пагоню” як дзяржаўны герб ВкЛ. Кожнае ваяводства і павет павінны былі мець пячатку з “Пагоней”. Дзяржаўны герб меў наступны выгляд – на шчыце барочнай формы пурпуровага колеру ў сярэдзіне месціўся белы коннік з мячом і шчытом.

На працягу XIV – XVII стст. беларуская, а дакладней, старабеларуская мова выконвала функцыі дзяржаўнай мовы ВкЛ. На ёй былі выдадзены галоўныя законы княства – Судзебнік 1468 г., усе тры Статуты ВкЛ, вялася Метрыка Вялікага княства Літоўскага. На беларускай мове вялося справаводства ў гарадскіх магістратах, земскіх і замкавых судах, яна выкарыстоўвалася пры правядзенні рэвізій і інвентарызацый не толькі на тэрыторыі Беларусі, але і на ўласна літоўскай тэрыторыі. Пасля заключэння Люблінскай уніі ўмовы для далейшага развіцця беларускай мовы як мовы дзяржаўнай, значна пагоршыліся. Справаводства паступова пераводзілася на польскую мову. Спецыяльнай сеймавай пастановай 1696 г. беларуская мова была забаронена для ўжывання ў справаводстве на тэрыторыі Рэчы Паспалітай.

7.Утварэнне ВКЛ. Цэнтрлизатарская палитыка вяликих князеу ВКЛ. Этапы фармир ВКЛ. Пачатковы этап фарміравання ВКЛ. Міндоўг.

Пачатак працэсу ўтварэння ВКЛ быў пакладзены пераходам Наваградскай зямлі пад уладу літоўскага князя Міндоўга. Упершыню ён прыгадваецца як уладар Наваградка, Ваўкавыска, Слоніма і Здзітава падчас сутыкнення з галіцка-валынскім князем Данілам Раманавічам. Пры гэтым пад уладай Міндоўга заставалася і Літва (прынамсі, у вузкім сэнсе), адкуль ён накіраваў сваіх пляменнікаў на захоп Полацка і Смаленска, а сам скарыстаў іх адсутнасць, каб далучыць іх уладанні да сваіх (у летапісе гэты запіс датаваны 1252 г., але падзеі мелі месца хутчэй за ўсё у 1249 ці 1248 г.)[1]

Летапіс ніяк не тлумачыць з'яўленне ў Наваградку літоўскага князя. Аднак у больш познім Густынскім летапісе (скончаны ў 1670 г.) ёсць паведамленне, што ў 1246 г. Міндоўг "принять веру христианскую от Востока со многими своими бояры" [2]. Беларускі гісторык М. Ермаловіч палічыў гэта доказам запрашэння Міндоўга ў Наваградак па ініцыятыве мясцовага насельніцтва [3]. Але сам факт хрышчэння вельмі няпэўны, бо супярэчыць сцверджанню амаль сучаснага падзеям Валынскага летапісу [4], што Міндоўг хрысціўся толькі ў каталіцтва, прычым употай працягваў выконваць язычніцкія абрады. Пры такой добрай дасведчанасці летапісец яўна не ведаў аб праваслаўным хрышчэнні Міндоўга, якога хутчэй за усё ўвогуле не было. У цэлым трэба прызнаць, што на аснове наяўных фактаў немагчыма дакладна высветліць, якім чынам Наваградак перайшоў пад уладу літоўскага князя. Але ў любым выпадку гэтая падзея мела выключна важныя наступствы.

Палітычнае аб'яднанне Наваградскага княства з Літвой амаль адразу выклікала супрацьдзеянне як унутры Літвы, так і з боку суседзяў. У 1249 г. супраць Міндоўга ўтварылася магутная кааліцыя ў складзе яго пляменніка Таўцівіла, жамойцкага князя Выкінта, Данілы Галіцкага і ландмайстра Лівонскага ордэна Андрэя фон Сцірланда. Тройчы, прыкладна ў 1249, 1251 і 1253 гг., Даніла рабіў паходы на Наваградак і Гародню. У такіх умовах Міндоўг у канцы 1250 ці пачатку 1251 г. прыняў хрышчэнне па каталіцкім абрадзе, a ў 1253 г. каранаваўся[5] (паводле Густынскага летапісу - у Наваградку [6]) каралеўскай каронай, дасланай з Рыма. Папа Інакенцій IV абвясціў, што прымае новае каралеўства пад сваё заступніцтва [7]. Гэта дапамагло Міндоўгу нейтралізаваць варожасць Лівоніі і перамагчы сваіх праціўнікаў у Літве. Праўда, часова ён вымушаны быў саступіць значную частку Жамойці крыжакам, а Наваградак, Слонім і Ваўкавыск - сыну Данілы Галіцкага Раману (на ўмовах васальнай залежнасці апошняга). Але Міндоўг захаваў за сабой вярхоўнае права на Наваградскую зямлю, а пазней аднавіў поўны кантроль над ёю.

Міндоўг - князь ВКЛ. Міндоўг - першы князь ВКЛ

Між тым пераход шэрага рускіх княстваў пад уладу Літвы прывёў да канфлікту з Залатой Ардой, якая не адмовілася ад намеру падпарадкаваць усю Русь. Каля 1258 г. татарскі ваявода Бурундай здзейсніў спусташальны паход супраць Літвы [8]. Аднак і гэта не прывяло да адлучэння ад яе Беларускага Панямоння.

У 1260 г. Міндоўг раптоўна парваў з каталіцтвам і падтрымаў паўстанне супраць крыжакоў, якое ўспыхнула ў Жамойці. У выніку там замацаваўся стаўленік Міндоўга і сын яго сястры князь Транята [9]. Іншы пляменнік, Таўцівіл у гэты час княжыў у Полацку і, верагодна, таксама прызнаваў верхавенства літоўскага ўладара [10]. Пад непасрэднай уладай Міндоўга знаходзіліся іншыя літоўскія князі, якія прыгадваюцца як сведкі ў яга граматах крыжакам: Лугвен, Гердзень Нальшчанскі, Парбусе (верагодна, з Дзевалтвы) і інш.

Такім чынам, можна гаварыць пра ўтварэнне з сярэдзіны XIII ст. даволі ўстойлівай палітычнай структуры, у якой вярхоўнаму князю літоўскага паходжання непасрэдна належала частка этнічнай Літвы (Аўкштота) з Наваградскай зямлёй, a іншыя балцкія (Жамойць) і рускія (Полацкае княства) землі знаходзіліся ў пэўнай залежнасці ад яго. Гэта дазваляла эфектыўна супрацьдзейнічаць экспансіі, з аднаго боку, крыжакоў, з другога - татар і залежных ад іх галіцка-валынскіх князёў. У барацьбе з крыжакамі вялікі князь мог апірацца на рускія княствы, a ў барацьбе з татарамі і валынянамі - на этнічную Літву. Агульная плошча падкантрольнай літоўскім князям тэрыторыі ў гэты час складала, паводле падлікаў аўтараў, каля 153 тыс. кв. км, з якіх на этнічна балцкія землі прыпадала звыш 100 тыс. кв. км, ці каля 65% (у тым ліку на паўсамастойную Жамойць - каля 27 тыс. кв. км, на Літву-Аўкштоту - да 45 тыс., на літоўскія ці змешаныя літоўска-славянскія тэрыторыі ў сучаснай Беларусі - каля 26 тыс.), а на этнічна "рускія" - прыблізна 55 тыс. кв. км (з іх непасрэдна ўключаная ў дзяржаву Наваградская зямля займала каля 26 тыс. кв. км, паўсамастойная Полацкая - каля 29 тыс. кв. км.

Дадзеная структура аказалася настолькі жыццяздольнай, што няўхільна аднаўлялася пасля неаднаразовых крызісаў на працягу другой паловы XIII-XIV ст. Магчыма, яна пачала называцца Вялікім Княствам Літоўскім ужо з часоў Міндоўга [11]. У больш позні час (пачынаючы з Гедыміна) дзяржава называлася Вялікім Княствам Літоўскім і Рускім, а з 1442 г. яе афіцыйная назва стала трохчасткавай: "Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае" [12]. Пад "Літвой" у такім (палітыка-геаграфічным) сэнсе выступала не ўся этнічная тэрыторыя сучаснай Літвы і не ўся тэрыторыя федэратыўнай дзяржавы, a толькі непасрэдна падкантрольная вялікаму князю - Літва-Аўкштота разам з прылеглым Беларускім Панямоннем. Пад "Руссю" ў складзе новай дзяржавы мелася на ўвазе тэрыторыя тых княстваў (Полацкага, пазней таксама Віцебскага, Смаленскага і інш.), якія пры ўваходзе ў яе захавалі пэўнае самакіраванне.

Познія звесткі пра Наваградак як месца каранацыі Міндоўга далі падставу некаторым даследчыкам сцвярджаць, што менавіта гэты горад быў першай сталіцай ВКЛ. Аднак хутка пасля каранацыі Наваградак быў часова перададзены Раману Данілавічу - са сталіцай так не абыходзяцца [13]. Хутчэй літоўскі князь наўмысна абраў для каранацыі спрэчны горад, каб падкрэсліць свае правы на яго. Хрышчэнне ж Міндоўга таксама позняя традыцыя, зафіксаваная ў беларуска-літоўскіх летапісах, звязвае з горадам Кернава ў Літве, які ў той час сапраўды быў, паводле археалагічных даных, значным абарончым цэнтрам і меў плошчу каля 8 гектараў [14]. У Валынскім летапісе прыгадваецца ў якасці рэзідэнцыі Міндоўга таксама загадкавы замак Варута, месцазнаходжанне якога не высветлена. Літоўскія даследчыкі на падставе археалагічных матэрыялаў мяркуюць, што цэнтрам дзяржавы магла быць Вільна - найбольш значнае на той час паселішча на тэрыторыі Літвы [15]. Найбольш верагодна, аднак, што трывалай сталіцы ў сучасным сэнсе ў ВКЛ на ранняй стадыі яго гісторыі ўвогуле не было.

Замак Варута.

Замак Варута. Рэканструкцыя В. Каваляўскаса

На пачатку 1260-х гг. Міндоўг дасягнуў, паводле Валынскага летапісу, неабмежаванай улады. Гэта выклікала змову супраць яго з боку модных васалаў - жамойцкага Траняты, нальшчанскага Даўмонта і полацкага Таўцівіла, натхніцелем якіх, верагодна, быў вялікакняскі ваявода Яўстафій Канстанцінавіч. У 1263 г. Міндоўг быў забіты [16], а затым у барацьбе за ўладу загінуў і Таўцівіл. Пасля гэтага Транята ажыццяўляў кантроль над Літвой і Жамойцю, a ў Полацку заняў пасад яго стаўленік - налынчанскі князь Гердзень [17].

У хуткім часе (каля 1264 г.) Транята таксама быў забіты змоўшчыкамі. Гэта выкарыстаў сын Міндоўга Войшалк [18], які папярэдне прыняў праваслаўе і нават манаскі сан. Пасля забойства бацькі ён уцёк у Пінск, дзе атрымаў дапамогу ад мясцовых князёў і ўладкаваўся спачатку ў Наваградку. Апіраючыся на яго, Войшалк заваяваў Літву ў вузкім сэнсе, а затым - з дапамогай валынскага войска - Нальшчаны і Дзевалтву, канчаткова далучыўшы іх да вялікакняскіх уладанняў. Ён пакараў віноўнікаў бацькавай смерці, у тым ліку Яўстафія Канстанцінавіча, а таксама, напэўна, расправіўся з усімі праціўнікамі цэнтралізаванай улады. Вяршэнства Войшалка прызнаў і новы князь Полацка Ізяслаў, які адначасова кантраляваў Віцебск [19]. У сваю чаргу Войшалк карыстаўся падтрымкай валынскага князя Васілька Раманавіча, васалам якога прызнаў сябе, і аднаго са сваіх шваграў - Шварна Данілавіча. Хутка Войшалк увогуле адмовіўся ад улады на карысць таго ж Шварна, а сам вярнуўся ў манастыр. Такі ход падзей дазваляе меркаваць, што Войшалк фактычна быў марыянеткай галіцка-валынскіх князёў, якія выкарысталі сваяцтва з ім дзеля падпарадкавання аслабленай усобіцамі Літвы.

Каля 1270 г. Шварн Данілавіч памёр. Адразу пасля гэтага ў Літве адбыўся пераварот, падрабязнасці якога нам невядомыя. Да ўлады прыйшоў князь Трайдзен, палітыка якога мела выразна антывалынскую накіраванасць [20]. Яго ўладзе падпарадкоўваліся Літва (разам з Наваградчынай) і Жамойць. Позні Васкрасенскі летапіс паведамляе, што пры Трайдзене да Літвы была далучана зямля ятвягаў (трэба меркаваць - яе частка абапал Нёмана, на поўнач ад Гародні, што цалкам магчыма) [21]. Полацкам у тыя часы валодаў князь Канстанцін [22] - магчыма, той, што ўжо княжыў там некалькі год раней. Пра яго адносіны з Літвой нічога не вядома. У гэты ж час пад кантроль Смаленска трапіў Віцебск, інтарэсы якога ў стасунках з Рыгай прадстаўляў у 1280-я ці 1290-я гг. смаленскі князь [23].

Каля 1274 г. Трайдзен паслаў гарадзенскае войска на горад Драгічын у Падляшшы, які належаў галіцкаму князю Льву Данілавічу. Гэта сведчыць, што ён узнавіў палітыку экспансіі на Русь. У адказ каля 1275 г. адбыўся вялікі паход супраць Літвы, арганізаваны ханам Залатой Арды і залежнымі ад яго галіцка-валынскімі, пінскімі і смаленскімі князямі. Быў спалены вакольны горад у Наваградку, але ў цэлым паход не прывёў, здаецца, да тэрытарыяльных страт з боку Літвы. У 1277 г. адбыўся яшчэ адзін такі ж паход, які дасягнуў Гародні [24]. Аднак ужо ў наступным годзе Трайдзен адчуваў сябе дастаткова моцным, каб умяшацца ў міжусобную барацьбу польскіх князёў. Сведчаннем яго ўплыву ў Польшчы стаў і шлюб яго дачкі з мазавецкім князем Баляс лавам Плоцкім [25].

Трайдзен актыўна супрацьстаяў і спробам экспансіі Лівонскага ордэна, які ў 1278 г. заснаваў у Латыголі, на паўночным памежжы Літвы, замак Дынабург, а ў наступным годзе арганізаваў супраць Літвы крыжовы паход, які дасягнуў верагоднай сталіцы Трайдзена - Кернава. Трайдзен нанёс крыжакам паражэнне, a ў 1281 г. часова выцесніў іх з Дынабурга [26]. Аднак у гэты час найбольшая небяспека пачала адчувацца з боку іншага крыжацкага ордэна - Тэўтонскага, з якім лівонцы ўтваралі агульную канфедэрацыю. На працягу 1280-1283 гг. Тэўтонскі ордэн здзейсніў заваяванне Судавы на левабярэжжы сярэдняга Нёмана - апошняга прускага (ятвяжскага) княства, якое яшчэ захоўвала незалежнасць, і такім чынам выйшаў непасрэдна да межаў Літвы. Тэўтонцы праводзілі значна больш агрэсіўную палітыку ў параўнанні з лівонцамі, з якімі Літва суіснавала больш-менш устойліва. На пачатку 1283 г. з Жамойці быў здзейснены набег на прускія ўладанні тэўтонцаў, які меў, напэўна, характар прэвентыўнага ўдару. Аднак у тым жа годзе крыжакі перайшлі да ваенных дзеянняў непасрэдна супраць Літвы, захапіўшы памежны замак Бісену на Нёмане, на поўдні Жамойці, a ў 1284 г. упершыню ўварваліся на беларускія землі, спаліўшы Гародню [27]. У далейшым набегі крыжакоў сталі рэгулярнымі [28].

Да гэтага часу Трайдзен ужо, верагодна, памёр [29]. Хто стаў яго пераемнікам - дакладна невядома, бо звесткі пра Літву ў аўтэнтычных крыніцах вельмі скупыя [30]. У шэрагу летапісаў пад 1285 г. паведамляецца пра набег літвінаў на землі Цвярскога княства ў вярхоўях Волгі, падчас якога загінуў іх князь Даўмонт [31]. У 1286 г. падчас удалага набегу крыжакоў загінуў у сваім маёнтку нейкі літоўскі князь, якога тэўтонскі храніст Пётр з Дусбурга называе "другім пасля караля літвінаў" [32]. "Ліфляндская рыфмаваная хроніка" каля 1290 г. прыгадвае таксама гібель князя Машэке [33]. У тым жа годзе лівонскі ландмайстар называе "каралём Літвы і Жамойці" князя Бутэгейдзе [34]. Не выключана, што гэты ж князь выступаў у 1289 г. у Валынскім летапісе пад імем Будзікіда, які кіраваў Літвой сумесна з братам Будзівідам. Абодва яны вымушаны былі саступіць валынскаму князю Мсціславу Данілавічу горад Ваўкавыск [35]. Такім чынам, на розных кірунках Літва несла страты, у тым ліку тэрытарыяльныя.

Крызіс быў пераадолены ў 1290-я гг. падчас панавання Пукувера, упамянутага ў хроніцы Пятра з Дусбурга пад 1291 г. [36] (некаторыя даследчыкі атаясамліваюць яго з вышэйзгаданым Будзівідам [37]), а затым яго сына Віценя, які выступаў на пасадзе вялікага князя з 1296 да 1316 г.[38] Супрацьстаянне з крыжакамі набыло характар абмену ўдарамі, у якім абодва бакі дзейнічалі з переменным поспехам. Так, тэўтонцы, паводле Пятра з Дусбурга, у 1297, 1304, 1306 і 1311 гг. дасягалі ваколіц Гародні, а ў 1314 г. - нават Наваградка. Але і землі Прусіі ў гэты час неаднаразова зведалі жорсткае спусташэнне з боку Літвы. Калі ж.у 1297 г. пачаўся працяглы канфлікт паміж Лівонскім ордэнам і гараджанамі Рыгі, Віцень рашуча ўмяшаўся ў яго на баку рыжан і нанёс крыжакам шэраг паражэнняў у Лівоніі. Верагодна, у гэты час былі вернуты страчаныя раней жамойскія воласці. У цэлым граніца паміж ВКЛ і абодвума ордэнамі ў гэты час стабілізавалася і ў далейшым мянялася толькі нязначна.

Пра ўсходні вектар палітыкі Віценя вядома значна менш, бо ў гэты час летапісанне ў рускіх княствах, прылеглых да Літвы, амаль цалкам знікла (нават імя Віценя не прыгадваецца ў нешматлікіх тагачасных летапісах). Пры Віценю адбылося канчатковае ўключэнне ў склад ВКЛ Полацкай зямлі, якая папярэдне часова трапіла пад кантроль Рыжскага архібіскупства. Пра авалоданне літвінамі-язычнікамі Полацкам вядома з перапіскі рыжскага архібіскупа Фрыдрыха з папскай курыяй у 1305- 1306 гг., а таксама з булы папы Клімента V у 1310 г.,у якой гаворыцца пра захоп імі валасцей і замкаў, падараваных Лівоніі полацкім князем [39]. Полацкі епіскап Якаў каля 1309 г. выступаў у перамовах з Рыгай згодна "с сыном моим с Витенем" [40]. Такім чынам, да пачатку XIV ст. канчаткова йамацавалася структура ВКЛ у складзе этнічнай Літвы-Аўкштоты, Жамойці, Наваградчыны і Полаччыны, упершыню створаная Міндоўгам.

Познія крыніцы прыпісалі Віценю таксама ўвядзенне дзяржаўнага герба "Пагоня", аднак гэтую звестку (як і версію пра ўвядзенне "Пагоні" князем Нарымонтам)[41] Звестка пра прыняцце "Пагоні" міфічным князем Нарымонтам з'явілася упершыню ў так званай "Хроніцы Вялікага княства Літоўскага i Жамойцкага", створанай каля 1530-х гг. i ўключанай пазней у шэраг беларуска-літоўскіх летапісаў: ПСРЛ. Т. 32. М., 1975. С. 136; Т. 35. М„ 1980. С. 94, 151, 178-179, 199, 220. Версія пра ўвядзенне герба Віценем з'явілася ў "Рускім летапісцы" першай паловы XVII ст., адзін са спісаў якога ўключаны ў Густынскі летапіс: ПСРЛ. Т. 2. СПб., 1843. 1-е выд. С. 345-346. трэба адносіць да міфічных. У той час заходнееўрапейская геральдычная традыцыя яшчэ не дасягнула язычніцкай Літвы: гэта адбылося толькі праз некалькі дзесяцігоддзяў, напярэдадні ці адразу пас ля Крэўскай уніі.