Теодолиттік түсіріс

1. Жергілікті жерді оқып білу (рекогносцировка). Рекогносцировка жергілікті жерді алдын-ала байқауды түсіріс объектісімен танысуды, геодезиялық тірек пункттерін іздеп табуды, теодолиттік жүріс орнын соңғы рет таңдау және құрылған жобаны дәлірек анықтауды білдіреді.

2. Теодолиттік жүрістердің нүктелері көзге көрінетін қолайлы жерде орналасуы қажет; теодеолиттік жүрістің шектес нүктелерінің аралары көзге көрінетіндей болуы қажет. Мерлік лентамен арақашықтықты өлшеу кезінде жүріс жақтарын тегіс, қатты жерде және өлшеу қолайлы жерге орналастыру керек. Теодолиттік жүріс жақтарының ұзындығы 350 м артық, 20 м кем болмауы, ал біздің жағдайда 150 м болды. Жүріс көлбеулігінің бұрышы 50^о аспауы керек.

Теодолиттік жүріс нүктелерінің орнын көбіне уақытша белгілермен – ағаш қадалармен қағады да, центріне белгі жасап немесе шеге қағады. Уақытша белгілер ретінде темір қадалар, костыльдар және труба немесе кесілген ағаш түбіне шеге қағылады, сонымен қатар майлы бояумен белгі қойылады. Орнатылған нүктелерді оңай табу үшін жанына жер бетінен 30-35см шығып тұрған ағаштан жасалған күзетшілер орнатады; бұл күзетшілерге нөмір немесе басқадай белгілер қояды. Бекітілген нүктелерді топырақпен үйіп қалайды. Шамамен 1 км сайын теодолиттік жүріс нүктелерін ұзақ уақытты сенімді белгілермен бекітеді. Теодолиттік жүрістерді бекіткен соң схемалық сызбасын құрып онда нүктелердің және жергілікті жердің ситуациясына қарай жүріс жақтарының орналасуын көрсетеді.

3.Теодолитті жіп тіктеуіш көмегімен центрлейді немесе 100м аралыққа қателігі 5мм аспайтын оптикалық тіктеуішпен центрлейді, жүріс жақтар неғұрлым кіші болып, бұрышы 180⁰ жақын болса, солғұрлым теодолитті және веханы центрлеуді тиянақты, дәл орындау қажет. Визирлеуді веханың төменгі жағына дәлдеу қажет. Өлшенген бұрыштардың мәнін әрбір жарты тәсілде және бұрыштың орта мәнін аспапты шешпей станса басында есептейді. Есептеу нәтижесі қанағаттанарлықсыз болса бұрыштарды қайтадан өлшейді. Горизонталь бұрыштарды ауа-райының қолайлы кезінде өлшеу керек.

Теоедолиттік жүріс жақтарын таңдалып бекітілгеннен кейін, горизонталь бұрыштарды және арақыштықтарды өлшейді.

Теодолиттік жүрістегі арақашықтық қателегі 1:1 000-тан 1:2 000 құрайды (15 см).

Нүкте аралық горизонталь бұрыштарды теодолитпен өлшейді. Өлшейтін теодолиттерге байланысты өлшем нәтижелерінің дұрыстығын жартылай тәсілдер арасында бұрыштардың айырмашылығы бойынша бақылайды.

4. Айналдырып өлшеу тәсілі. Мұнда теодолитті нүкте үстіне орналастырып, барлық бағыттардан (C1, C2, C3) сағат тілінің бағытымен, жүйелі нысаналау жолымен жолымен есеп алады (23,ә-сурет). Лимбтың орнынан қозғалмағандығына көз жеткізу үшін, соңғы нысаналауды бастапқы бағытпен аяқтайды. Осы әрекеттер бірінші жартылай тәсілді құрады. Екінші жартылай тәсілде лимбаны орнынан жылжытып, дүрбіні зенит арқылы ауыстырады да, барлық бағыттарды сағат тілінің бағытына қарсы жүйелі түрде нысаналайды.

23- Сурет. Бұрыш өлшеудің тәсілдері.

Горизонталь бұрыштарды техникалық теодолиттермен өлшеу дәлдігіне негізінен аспаптар нысаналаудың қателіктері, аспапты, қаданы орналастыру және есептеу қателіктері әсерін тигізеді.

Қазіргі кездегі теодолиттер тиісті жөндеулерден өткізілсе және өлшеудің лайықты әдісі қолданылса, онда қателіктер өте аз жіберілетін болады.

Аспап пен қаданы мұқият орналастырғанда және қабырғаларының ұзындығының ең аз болуына шек қойылғанда, центрлеу мен редукция қателіктерінің әсерін азайтуға мүмкіндік туады. Есептеудің қателігін, есептеу құрылғысының дәлдігінің жартысына тең деп қабылдайды, яғни m_e=t/2.

Қайталаулар әдісі. Горизонталь бұрышты қайталау жолымен өлшеу әдісі төмендегідей (23,б-сурет):

 1) вертикаль дөңгелек сол жақта болғанда, алидаданы 0°­қа жақын есептеуге қояды да, содан кейін алидаданы бекітіп, лимбаны босатып, артқы нүктені (А) нысаналап, а₁ есептеуін алады;

2) лимба бекітулі күйде тұрғанда, алидаданы босата отырып, дүрбіні алдыңғы нүктеге (В) бағыттап, а₂ есептеуін алады;

3) дүрбіні зенит арқылы ауыстырып, вертикаль дөңгелектің оң жақтағы орнына келтіреді;

4) лимбаны босатып, дүрбіні артқы нүктеге бағыттайды, бірақ есептеуді алмайды;

5) лимба бекітулі күйде тұрғанда, алидаданы босатып, дүрбіні алдыңғы нүктеге бағыттайды да, а₃ есептеуін алады.

Бір жартылай қайталау кезіндегі бұрыштың мәні бақылау мәні деп аталады, ол былайша анықталады:

β_б = а_{2 -} ­а₁ (28)

Бір жартылай қайталаудан өлшенген бұрыштың орташа (соңғы) мәнін мына формула бойынша анықталады:

β_б = а₃­ -а₁ / 2 (29)

Бұрыштың соңғы және бақылау мәндерінің арасындағы р.ұқсат етілген айырмашылық, теодолиттің есептеу құрылғысының бір жарым еселік дәлдігінен (t) аспауы керек, яғни: β - ­β_б = 1,5t

Өлшеу дәлдігін жоғарылату үшін, бұрыш бірнеше рет қайталап өлшенеді.

● Вертикаль бұрыштарды өлшеу: Вертикаль немесе көлбеу бұрыштарды вертикаль дөңгелектің көмегімен өлшейді (24-сурет). Вертикаль дөңгелекте нөлдің орны (МО) деп визирлік осьтің горизонталь бағытта және үлбіреуіктің нөл пунктте тұрған кезіндегі вертикаль дөңгелектен алынған есепті айтады.

Егер нөлдің орны алдын-ала белгілі болса, онда көлбеу бұрышты вертикаль дөңгелектен алынған екі есептеу (КП және КЛ) нәтижелері арқылы анықтауға болады.