2 Жеке кәсіпкердің табысына салынатын салықты талдау

2.1 Арнаулы салық режимі бойынша жеке кәсіпкерліктің табысына салық салу механизмі

Арнаулы салық режимiн қолданатын жеке кәсiпкерлер арнаулы салық режимi қолданылатын қызметiнен түскен табыстарынан жеке табыс салығы бойынша декларация табыс етпейдi.

Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін, төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік салықты және корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді. Осы тармақта аталмаған салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер бойынша есептеу, төлеу және салық есептілігін табыс ету жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

Қазақстан Республикасының аумағында және оның шегінен тыс жерлерде алынған (алынуға жататын) табыстардың барлық түрлерінен тұратын салық кезеңі ішіндегі  табыс патент немесе оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын салық төлеушілер үшін салық салу объектісі  болып табылады.

Шағын бизнес субъектілері салықтарды есептеу мен төлеудің, сондай-ақ олар бойынша салық есептілігін табыс етудің төменде санамаланған тәртіптерінің біреуін ғана дербес таңдауға құқылы:

• жалпыға бірдей белгіленген тәртіп;

• патент негізіндегі арнаулы салық режимі;

• оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі.

• Жалпыға бірдей белгіленген тәртіпке ауысқан кезде жалпыға бірдей белгіленген тәртіп  күнтізбелік екі жыл қолданылғаннан кейін ғана арнаулы салық режиміне қайта ауысуға болады.

Арнаулы салық режимін:

• филиалдары, өкілдіктері бар заңды тұлғалардың;

• заңды тұлғалар филиалдарының, өкілдіктерінің;

• әртүрлі елді мекендерде өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелері және (немесе) салық салу объетілері бар салық төлеушілердің;

• басқа  заңды тұлғалардың қатысу үлесі 25 проценттен асатын   заңды тұлғалардың;

• құрылтайшысы арнаулы салық режимін қолданатын басқа заңды тұлғаның бір мезгілде құрылтайшысы болып табылатын заңды тұлғалардың қолдануға құқығы жоқ.

• Арнаулы салық режимдері мынадай қызмет түрлеріне:

акцизделетін өнімді өндіруге;

• консультациялық, қаржылық, бухгалтерлік қызметтерге;

• мұнай өнімдерін өткізуге;

• шыны ыдыстарды жинауға және қабылдауға;

• жер қойнауын пайдалануға қолданылмайды.

Патент негізіндегі арнаулы салық режимін мынадай талаптарға сай келетін:

• қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын;

• жеке кәсіпкерлік нысанындағы қызметті жүзеге асыратын;

• салық кезеңіндегі табысы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген ең төменгі жалақының 200 еселенген мөлшерінен аспайтын дара кәсіпкерлер қолданады.

Дара кәсіпкер патент негізінде арнаулы салық режимін қолдану үшін оны қолдана бастағанға дейін орналасқан жері бойынша салық органына салықтық өтінішті табыс етеді.

Қайтадан құрылған дара кәсіпкерлер аталған өтінішті дара кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап күнтізбелік он күннен кешіктірмей табыс етеді.

Дара кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркелген күн аталған дара кәсіпкерлер үшін арнаулы салық режимін қолдану басталатын күн болып табылады.

Дара кәсіпкерлердің салықтық өтінішті осы тармақта аталған мерзімдерде табыс етпеуі,  олардың жалпыға бірдей белгіленген тәртіпте бюджетпен есеп айырысуды жүзеге асыруға келісімі деп саналады. Патент негізінде арнаулы салық режимін қолдануға салықтық өтінішпен бір мезгілде уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша  патент алуға арналған есеп-қисап (осы тарауды қолдану мақсатында бұдан әрі  – есеп-қисап) табыс етіледі.

Бюджетке төленген патент құнын, әлеуметтік аударымдарды төлеуді, міндетті зейнетақы жарналарын аударуды растайтын құжаттар есеп-қисапқа қоса беріледі.

Кезекті патентті алуға арналған есеп-қисап патент негізінде арнаулы салық режимін қолдануға салықтық өтінішті табыс етпестен осының алдындағы патенттің қолданыс мерзімі аяқталғанға дейін табыс етіледі.

Салық органдары есеп-қисап пен есеп-қисапқа қоса берілетін құжаттар табыс етілгеннен кейін бір жұмыс күні ішінде патент беруді жүргізеді немесе уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша патент беруден бас тарту туралы шешім шығарады. Шешім екі данада ресімделеді, оның біреуін салық төлеушіге қол қойылып тапсырылады.

Оңайлатылған декларация негізіндегі арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін оларда жалдамалы қызметшілердің болуы қарастырылғандықтан, мемлекетпен есеп айырысудың басты түрі болып табылады.

Егер мынандай шарттарға сай келсе:

– жеке кәсіпкерлер үшін – жұмыс берушінің өзін қоса алғанда, қызметкерлердің саны 25 адам болса, ал тоқсандық табысы 10 млн теңгеден аспаса;

– заңды тұлғалар үшін – тоқсан ішіндегі қызметкерлердің саны 50 адамнан аспай, тоқсандық табысы 25 млн теңгеден аспаған жағдайда, ШБС-нің осы режимді қолдануға құқы бар.

Оңайлатылған декларация негізіндегі ар­наулы салық режимінің қолайлылығы – са­лықтық міндеттер тоқсан аяқталғаннан кейін нақты алынған табысы бойынша есеп­теледі. Оның үстіне, салық бірыңғай ставка бойынша есептеледі, шығынға есеп жүргізудің қажеті жоқ. Табыс мөлшеріне қарамастан, жеке кәсіпкерлер де, заңды тұлғалар да салықты 3 пайыздық ставка бойынша төлейді.

Салық сомасын азайту мүмкіндіктері нақты сақталады. Егер жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғаның жалдамалы қыз­мет­кер­лерінің жалақысы ең төмен жалақының 2 еселенген және 2,5 еселенген мөлшерінен асып кеткен жағдайда, түзетулер қол­да­ны­лады. Ондай жағдайда салық сомасы әр қызметкердің салық сомасынан 1,5 пайыз мөлшерінде азайтылады. Сондықтан қыз­меткерлер саны және жалақысы қанша көп болса, салық төлеуші аз салық тө­лейді.

Оңайлатылған декларацияға ауысу үшін салық төлеуші қызметін жүзеге асыру орны бойынша салық органына тоқсан бас­талғанға дейін белгіленген нысандағы өтінішті тапсырады. Бұл ретте салықтық өті­ніш табыс етілген күннен кейінгі салық­тық кезеңінің бірінші күні арнаулы салық ре­жимін қолдануды бастау күні болып табы­ла­ды.

Жаңадан құрылған жеке кәсіпкерлер оңай­латылған декларация негізінде ар­наулы салық режимін қолдануға арналған са­лықтық өтінішті салық органына жеке кә­сіпкер ретінде мемлекеттік тіркелген күннен бастап он жұмыс күнінен кешіктірмей табыс етеді. Заңды тұлғалар – әділет органында заң­ды тұлға ретінде мемлекеттік тіркел­ген­нен кейін 20 жұмыс күнінен кешік­тірмей табыс етеді.

Жеке кәсіпкердің немесе заңды тұл­ға­ның мемлекеттік тіркелген күні арнаулы са­лық режимін қолдануды бастау күні болып табылады.

Салық төлеуші салықтық өтініш берген күн­нен бастап үш жұмыс күні ішінде арнаулы салық режимін қолдану немесе қол­дануды қабылдамау туралы шешім шығарылады. Салық төлеушінің Салық кодексінің 428 және 433-баптарында көр­сетілген талаптарға сай келмеуі арнаулы салық режимін қол­да­ну­дан бас тарту үшін негіз болып табылады. Оңай­латылған дек­ларация негізінде арнаулы салық режимін қолдануды тоқтату камералды ба­қылау нә­ти­желері бойынша анықталған бұзу­шылық­тар айқындалған жағдайларда са­лық ор­га­нының шешімі бойынша не салық­тық өтініш негізінде жүргізіледі.

Егер салық төлеуші оңайлатылған дек­ла­рация негізінде арнаулы салық режимін қолдануды өз еркімен тоқтатуға шешім қабылдаса, аталған режимді тоқтату тиісті өті­нішті тапсырған айдан кейінгі айдан бастап жүргізіледі.

Оңайлатылған декларация бойынша жұмыстың артықшылығы салықтық есеп айырысудың, салық есептілігін тапсырудың қарапайымдылығы болып табылады. Сондай-ақ тағы да бір ұтымды жағы – «оңай­латуды» қолданушы барлық субъек­ті­лер үшін салық кезеңінде жалпы табысқа бірыңғай салық ставкасы қолданылады.

Оңайлатылған декларация бойынша жұмыс жасаудың оңды жағына салықты төлеу мерзімінің ыңғайлылығы мен кәсіп­керлер үшін мерзімнің ұзартылуын жат­қы­зуға болады. Оңайлатылған декларация са­лық органына есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 15-інен кешіктірілмей табыс етіледі, ал салықтарды бюджетке тө­леу есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 25-інен кешіктірілмей жүргізіледі, яғ­ни мамыр, тамыз, қараша, ақпан ай­лары.

Оңайлатылған декларацияда төлем көзінен ұсталатын жеке табыс салығының, міндетті зейнетақы жарналары мен әлеу­меттік аударымдардың есептелген со­ма­лары көрсетіледі. Олар да тоқсан сайын, есепті салық кезеңінен кейінгі екінші айдың 25-іне дейін төленеді.

Салық салу объектiлерi бар жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушiлер (бөлiм бойынша бұдан әрi салық төлеушiлер) болып табылады.

Жеке табыс салығы салынатын объектiлер мыналар:

1) төлем көзiнен салық салынатын табыстар;

2) төлем көзiнен салық салынбайтын табыстар.

Салық төлеушінің табыстарына 10 проценттік ставка бойынша салық салынуға тиіс.

Сыйақылар (жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша сыйақыларды қоспағанда), ұтыстар түріндегі табыстарға 10 проценттік ставка бойынша салық салынады.

Дивидендтер түріндегі табыстарға 5 проценттік ставка бойынша салық салынады.

Салық төлеушінің төлем көзінен салық салынатын табыстарына:

1) қызметкердің табысы;

2) бiржолғы төлемдерден алынған табыс;

3) жинақтаушы зейнетақы қорларынан берiлетiн зейнетақы төлемдерi;

4) дивидендтер, сыйақылар, ұтыстар түрiндегi табыс;

5) стипендиялар;

6) жинақтаушы сақтандыру шарттары бойынша табысы жатады.

2. Кәсіпкерлік қызметпен айналысатын субъектілердің салықтық түсімдері және олардың бюджет кірістерін қалыптастырудағы рөлі

Мемлекеттік бюджеттің кірістерінде шамамен 70% салықтық түсімдер болып табылады. Яғни салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджетте алатын орны ерекше. Мемлекеттік бюджетке түсетін салықтық түсімдерді талдап көрелік (кесте 4).

Кесте 4 – 2010-2012жж. аралығындағы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдері, млн теңге

Салықтық түсімдер	Жылдар			Ауытқу (+;-)
	2010	2011	2012	2011	2012
Корпоративтік табыс салығы	837 233	1 050 380	1 041 216	213 146	-9 163
Жеке табыс салығы	312 332	376 245	438 497	63 912	62 252
ҚҚС	677 229	865 213	914 360	187 984	49 147
Акциздер	61 423	76 400	93 143	76 338	16 743
Экспортқа рента салығы	2 748	7 733	27 959	4 984	20 226
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері	122 128	148 493	159 313	26 365	10 819
Әлеуметтік салық	253 829	296 843	340 996	43 013	44 153
Көлік құралдары салығы	26 261	29 975	30 960	3 713	985
Мүлік салығы	107 917	117 398	127 485	9 481	10 086
Жер салығы	13 467	12 977	13 038	-489	61
Ойын бизнесі салығы	3 692	4 393	5 064	700	670
Тіркелген салық	1 614	1 513	1 380	-101	-132
Бірыңғай жер салығы	761	818	820	56	2
Басқа да салықтар:	574 803	993 953	901 128	419 149	-92 825
Барлығы:	2 934 080	3 982 337	4 095 366	1 048 257	113 028
Ескерту – ҚР Қаржы министірлігінің мәліметтері негізінде

Жалпы 2010 – 2012жж. мемлекеттік бюджетке түскен салықтық түсімдердің көлемі 2010 жылы 2 934 080 млн теңге, 2011 жылы 3 982 337млн теңге, 2012 жылы 4 095 366 млн теңге. Салыстыратын болсақ 2011 жылы 2010 жылға қарағанда 1 048 257 млн теңгеге, 2012 жылы 2011 жылға қарағанда 113 028 млн теңгеге өскен. Оның ішінде ең көп үлесті корпоративті табыс салығы алып отыр, 2010 жылы 837 233 млн теңге, 2011 жылы 1 050 380  млн теңге, 2012 жылы 1 041 216  млн теңге. 2011 жылы 213 146 млн теңгеге өссе, 2012 жылы - 9 163  млн теңгеге төмендеген. Өте үлкен ауытқушылық байқалады.

Кесте 5 – 2010 - 2012 жж. мемлекеттік бюджет түсімдерінің өсу динамикасы, млн теңге

Салықтық түсімдер	Жылдар			Өсу қарқыны(%,)
	2010	2011	2012	2011	2012
Корпоративтік табыс салығы	837 233	1 050 380	1 041 216	33,9	-4,5
Жеке табыс салығы	312 332	376 245	438 497	10,2	30,2
ҚҚС	677 229	865 213	914 360	29,9	23,9
Акциздер	61 423	76 400	93 143	12,1	8,1
Экспортқа рента салығы	2 748	7 733	27 959	0,8	9,8
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері	122 128	148 493	159 313	4,2	5,3
Әлеуметтік салық	253 829	296 843	340 996	6,8	21,4
Көлік құралдары салығы	26 261	29 975	30 960	0,6	0,5
Мүлік салығы	107 917	117 398	127 485	1,5	4,9
Жер салығы	13 467	12 977	13 038	-0,1	0,0
Ойын бизнесі салығы	3 692	4 393	5 064	0,1	0,3
Тіркелген салық	1 614	1 513	1 380	0,0	-0,1
Бірыңғай жер салығы	761	818	820	0,0	0,0
Басқа да салықтар:	574 803	993 953	901 128	39,9	-82,1
Барлығы:	2 934 080	3 982 337	4 095 366	100	100
Ескерту – ҚР Қаржы министірлігінің мәліметтері негізінде

Салықтық түсімдер динамикасы бойынша бюджетке 2010 жылы 2 934 080 млн теңге түсті, ал 2011 жылы 3 982 337 млн теңгеге 2012 жылы 4 095 366 млн теңге көбейді. Салықтық түсімдер бойынша негізгі орындалмау корпоративтік табыс салығы бойынша байқалады 2012 жылы -4,5% азайған, 2011 жылы керісінше 33,9% өсу қарқыны байқалады. Әлеуметтік салық 2011 жылы 6,8% өскен, 2012 жылы 21,4% өскен. Ал ең жоғарғы үлесті 2012 жылы жеке табыс салығы алып отыр 30,2%.[7]

Қазақстан Республикасының салықтық түсімдердің үлесі, млн теңге

түсім атауы	2010		2011		2012
	сома	%	сома	%	сома	%
салықтық түсім	2934081	100	3982338	100	4095366	100
КТС	837233	28,5	1050380	26,4	1041217	25,4
ЖТС	312332	10,6	376245	9,4	438498	10,7
ҚҚС	677229	23,1	865213	21,7	914361	22,3
акциздер	61423	2,1	76400	1,9	93143	2,3
әлеуметтік салық	253830	8,7	296843	7,5	340997	8,3
мүлік салығы	107917	3,7	117399	2,9	127485	3,1
жер салығы	13467	0,5	12977	0,3	13039	0,3
көлік құралдар салығы	26262	0,9	29975,09	0,8	30961	0,8
біріңғай жер салығы	762	0,03	818	0,02	820	0,02
басқа да салықтар	643626	21,9	1156088	29,0	1095242	26,7

Қазақстан Республикасының салықтық түсімдер құрылымы бойынша ең жоғарғы үлесті корпоративтік табыс салығы құрайды. 2010 жылы барлығы 837233 млн. теңге, 2011 жылы 1050380 млн. теңге, 2012 жылы 1041217 млн. теңгені қаұраған. Салықтар бойынша үлесі 2010 жылы 28,5 %, 2011 жылы 26,4 %, 2012 жылы 25,4 %. Бұл яғни басқа салықтарға қарағанда жоғары.

Төменде экономикалық қызмет түрлері бөлінісінде республикалық мониторинг жүргізуге жататын салық түсімдері, кәсіпорындар бойынша салық жүктеме коэффициенттері бойынша деректер берілген.

Салық жүктемесі коэффициенті (бұдан әрі – СЖК) салық түсімдері сомаларының экономикалық қызмет түрлері бойынша жеке іске асыру бойынша айналымға ара қатынасы жолымен анықталады.

СЖК республикалық мониторинг жүргізуге жататын кәсіпорындар бойынша 2012 жылы өткен жылдың ұқсас кезеңіне қарағанда 12,5-тен 16,4 %-ке дейін артты. СЖК артуы шикі мұнайды және табиғи газды өндіру бойынша 31,5-тен 37,0%-ке дейін, металлургиялық рудаларды өндіру бойынша 9,7-дан 15,2%-ке дейін, металлургиялық өнеркәсіп пен дайын металл бұйымдарын өндіру бойынша 5,7-ден 8,9%-ке дейін, көмір өндіру бойынша 11,2-ден 17,6%-ке дейін салық жүктемесін шикізат емес сектордан шикізат секторына ауыстырумен түсіндіріледі, темекі бұйымдары мен сусындарды өндіру бойынша СЖК артуы 23,3-тен 30,1%-ке дейін және 8,8-ден 13,5%-ке дейін тиісінше отандық және импортталатын акцизделетін тауарларға ставкаларды бірегейлендіру нәтижесінде акциз ставкасының артуына байланысты.

Кесте 6 – Экономикалық қызмет түрлері бойынша мониторингте тұрған кәсіпорындар бойынша 2011-2012 жж. салықтық түсімдер, салық жүктемесінің коэффициенті
									млн.теңге
ЭҚСЖ	2011 жыл						2012 жыл
	Нақты айналымы	ҚР ҚМ СК құзыретіндегі салықтық түсімдер		СЖК, %			Нақты айналымы	ҚР ҚМ СК құзыретіндегі салықтық түсімдер М МФ РК		КНН, %
300 ірі кәсіпорындар бойынша ЖИЫНЫ	11063050	1 379 773		12,5			13419233	2 200 802		16,4
Оның ішінде салалар бойынша
Көмір, лигнит және шымтезек өндіру	40 812	4 560		11,2			59 128	10 391		17,6
Шикі мұнай мен табиғи газды өндіру; осы салаларда қызмет көрсетуді ұсыну	3 269 259	1 031 348		31,5			4701362	1 738 502		37,0
Уран және шымтезек рудалары	83 973	8 631		10,3			113 279	-839		-0,7
Металлургиялық рудаларды өндіру	104 102	10 093		9,7			202 514	30 862		15,2
Сусындар мен темекіні қоспағанда азық-түлік өнімдерін өндіру	124 113	1 334		1,1			134 735	1 019		0,8
Сусындар өндіру	40 751	3 568		8,8			54 941	7 438		13,5
Темекі бұйымдарын өндіру	69 085	16 129		23,3			66 710	20 063		30,1
Кокс, мұнай өнімдерін және,ядролық материалдарды өндіру	105 635	17 249		16,3			151 970	26 036		17,1
Химия өнеркәсібі	34 892	-263		-0,8			36 196	-1 701		-4,7
Металлургия өнерәсібі және дайын металл бұйымдарын өндіру	783 692	44 576		5,7			1201958	106 525		8,9
Өзге де металл емес мин. өнімдерді өндіру	22 173	1 636		7,4			23 925	1 361		5,7
Эл.энергиясын, газды және суды өндіру және тарату	212 791	16 451		7,7			284 354	23 876		8,4
Сауда;автомоб., тұрм. бұйымдар және жеке пайд. зататрын жөндеу	675 223	10 597		1,6			634 577	11 023		1,7
Көлік және байланыс	1 030 260	78 834		7,7			1250199	82 727		6,6
Мұнай өнімдерін сату	512 041	28 530		5,6			417 419	30 807		7,4
Құрылыс	433 543	23 365		5,4			348 502	33 572		9,6
Банк қызметі	3 239 319	60 246		1,9			3501332	46 027		1,3
Жинақтаушы зейн. Қорл.	0	504		0,0			0	1 012		0,0
Сақтандыру қызметі, аудиторлық қызметтер	47 631	1 205		2,5			17 265	1 101		6,4
Қызметтің басқа да түрлері	233 753	21 180		9,1			218 868	31 003		14,2
Ескерту – ҚР Қаржы министірлігінің мәліметтері негізінде

Республика бойынша СЖК 2012 жылдың ішінде алдағы жылдың сәйкес келетін кезеңіне қарағанда 6,5-дан 7,8%-ке артты. Таукен өнеркәсібі бойынша СЖК айтарлықтай артуы 25,9-дан 30,6%-ке дейін құрады, өңдеу өнеркәсібі бойынша 5,4-дан 6,5%-ке дейін және жылжымайтын мүлікпен операциялар, жалға беру және тұтынушыларға қызметтерді ұсыну бойынша 7,6-ден 14,2%-ке дейін құрады.