жанжал

Психологияның зерттеу пәні болып психологиялық (тұлғаішілік), тұлғааралық, топаралық және топішілік жанжалдар табылады. Адам жанжалдарын зерттеу психологияның түрлі салалары арасында бөлінді.

Адамның ішікі жанжалдары психикалық талдау мен басқа да психикадинамикалық бағыттар жағынан қадала назар аудару нысаны болды. Алайда психикалық талдауда психикалық жанжал ұғымының өзгешелігі оның іс жүзіндегі психикалық талдау шегінен тыс психологиялық білім жүйесіне біріктірілмегендікке әкелді.

Отандық психологияда В.С. Мерлинмен іс жүзінде одан ары даму алмаған психологиялық жанжал теориясының негіздері салынды. Жанжалды суреттеу клиникалық және психотерапевтикалық сипаттамалар мен жұмыстарға қарай ауыстырылады.

Психологияда неғұрлым ықпал ететін дәстүр болып бұл жанжалдарды жеке тұлғаның өмірінде туындайтын мәселелерді талдаудан шығаратын К. Левин негізін салған психолгиялық уәждемелік жанжалдарды зерттеу дәстүрі болып шықты. Левин суреттегентұлғаішілік жанжалдар классикалық болып саналады, олар көптеген жұмыстардың, сонымен қатар, эксперименттік зерттеулердің де негізі болды.

Психологияда сипатталған ішкі жанжалдардың басқа түрі – бұл негізінде адамның сыйымсыз елестетулерінің қақтығысы жататын когнитивті жанжал. Олардың психологияда неғұрлым белгілі суреттеу Л. Фестингердің когнитивті диссонанс теориясы атауын алды.

Адам бастан өткеретін ішкі жанжалдардың бір бөлігі әдебиетте негізінде тұлға өмірінің іс-әрекет аясы мәселелері жататын рөлдік жанжалдар түрінде сипатталады.

Тұлғаішілік жанжалдарды зерттеудегі жалпы беталыс уәждемелік, когнитивті аямен немесе басқа да тұлғалық өзгерістер түріндегі «ішінара» жеке тұлға деңгейінен олардың түсінігінде жаңа келешектер ашатын жанжалдарды сипаттауға дейін жанжалды қарастырудың ауысуынан тұрады.

Психикалық талдау дәстүріне сәйкес адамның басқа адамдармен қарым-қатынасында туындайтын интерперсоналды мәселелер оның ішкі жанжалдары арқылы түсіндіріледі.

Тікелей интерперсоналды жанжалдарға арналған алғашқы теориялық сипаттаулар мен эксперименталды зерттеулер оларды адамның қанағаттануы/қанағаттанбау мәнмәтінінде қарастырған Левинмен орындалған болатын.

Ең алдымен М. Дойч жұмыстарында іске асқан интерперсоналды жанжалдарды зерттеулерде жанжалдық құбылыстарды тудыратын бәсекелестік қарым-қатынастар шеңберінде оларды сипаттау тән.

Интерперсоналды жанжалдардың туындауының анағұрлым зерттелген салалары болып отбасы және еңбек қатынастары табылады.

Интерперсоналды қатынастар саласында жанжалтанулық жұмыстар үшін психологияда уәждемелік және когнитивті жанжал түріне сәйкес келетін мүдделер жанжалы мен құндылықтар жанжалын айыру тән. Өзара әрекеттесудің әрекет аясы шеңберінде сонымен қатар, рөлдік тұлғааралық жанжалдарды атап өтуге болады.

Топаралық жанжалдарды түсінуде сонымен бірге жанжалдар туындауының негізгі көздерін түсіндірумен ерекшеленетін үш негізгі тәсіл ажыратылады – уәждемелік, жағдаяттық және когнитивті.

Уәждемелік тәсілдер топаралық өшпенділік, топаралық кемсітушілік және т.б. сияқты топаралық өзара әрекеттесу құбылыстары топтың өзінің ішкі мәселелерінің көрнісі болып табылуынан шығады. Бұндай көзқарасты З. Фрейд бүлдірген. Уәждемелік жұмыстарға агрессияны фрустрациялық анықтау тұжырымдамасы шеңберінде орындалған ең алдымен Л. Берковиц зерттеулері жатқызылуы мүмкін.

Жағдаяттық тәсіл топаралық жанжалдарды сыртқы жағдай ерекшеліктерінің, ең алдымен оның бәсекелестік сипатының салдары ретінде сипаттайды. М. Шерифтің атақты тәжірибелері топаралық жанжалдардың осылай түсіндірілу заңдылығын растап, топаралық жанжалдарды топ мүдделерінің объективті жанжал салдары ретінде қарастыратын «жанжалдардың реалистік теориясына» негіз болды. Дойч жағдаяттық тәсілді топты кооперативті және жанжалдық тәртіптемеде зерттеудің сансыз көп нәтижелерімен байытты. Бұл жұмыстар арқасында топаралық әрекеттесуді зерттеу саласында жағдаяттық тәсіл жетекші орын сақтап келеді.

Когнитивті тәсілдер жағдаймен топаралық әрекеттесудің қатаң шарттылығы жайлы тезисті сынауға ұшыратып топаралық жанжалдарды белгілеу факторларын сипаттауды топ мүшелерінің бір-біріне қатысты когнитивті қағидалары арқылы суреттеумен толықтырды.Топаралық әрекеттесудің когнитивті құрамдастарына қызығушылық жұмыстары бұл салада зерттеулердің одан ары даму келешегін анықтаған әйгілі еуропалық психолог Г. Тэджфелдің атымен байланысты.

Топішілік жанжалдар топаралық әрекеттесу жүйесінде қысым деңгейі көзқарасымен Левинмен, Козермен – топтың жағымды және бүлдіргіш қызметтерінің топқа ықпалдары тұрғысынан, Дойчпен – топ мүшелері арасында өзара әрекеттесу мәнмәтінінде суреттелді. Отандық психологияда топішілік жанжалды сипаттау топ дамуының мәселелерімен байланыстырылды.

Психологияда топішілік жанжал түсінігі ең үлкен белгісіздікпен ерекшеленеді. Нақты түрде оны сипаттау не топтық үрдістерді қарастырумен ауыстырылады, не топтағы тұлғааралық шиеленісушіліктің бір жиынтығына саяды.

Әрбір түрдің жанжалдары тұлғаның өзінің өмірінде барлық «деңгейлерде» жанжалды өткеру, бұл деңгейлер бойынша жанжалдың мүмкін «қозғалысында» көрінетін ортақтықты анықтайды.

Түрлі психологиялық жанжалдар өз негізінде интерсубъектілі болып табылады, себебі, жанжал әрқашан субъектілер – топ өкілдері, интерперсоналды өзара әрекеттесудің қатысушылары арасында немесе өз-өзімен жанжал түрінде дамиды.