1.2. Инвестициялық жобаларды талдау нысандары

Инвестициялық жобаларды талдау бірнеше түрлері бар. Оларға жататындар : техникалық талдау,қаржылық талдау,экономикалық талдау,институционалдық талдау, тәуекелді талдаубар .

Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:

• жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес

келетін технологияларды анықтау;

• жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа,

энергияға, жұмыс күшіне қол жеткізуді және оның құнын;

• жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды

мүмкіндіктерін тексеру;

Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы мамандарды шақыру арқылы жүргізеді.Техникалық талдаудың стандартты процедурасы қолда бар жекетехнологияларды талдаудан басталады. Сонымен қатар келесікритерийлерді басшылыққа алу керек: 1) технология өзін алдын

ала жақсы жағынан көрсетуі тиіс, яғни стандартты болу керек; 2)технология импорттық қондырғылар мен шикізаттарғабағытталмауы керек.

Егер өзтехнологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегі схемалардың бірі бойынша біреуімен шетелдік технология менқондырғыларды тарту мүмкіндігіне талдау жүргізіледі:

• шетел фирмасымен бірлескен кәсіпорын - бөлшектеп инвестицияландыру және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;

• технологиялық «ноу-хауды» іске асыратын жаңақондырғыны сатып алу;

• «Turn-key» - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процесті қалыптастыру;

• «Product-іn-hand» - «turn-key» + кәсіпорынның қажеттідайын өнім шығарғанға дейін персоналды оқыту;

• өндіріс үшін лицензиялар сатып алу;

• шетелдік технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау ережесі кейбір альтернативті технологиялардыкешендік талдауды және қандай да бір агрегатталған критерийдіңнегізінде жақсы вариантты таңдауды қарастырады.

Инвестициялық жобаның бұл бөлімінің көлемді және еңбек сыйымдылығы жоғары. Бұл мәселені түпкілікті қарасты-руға жекелеген тараулар арналады. Қаржылық талдаудың өзарабайланысты мәселелер кешенін қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасықарапайым тізбекке негізделген:

1. Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жылішіндегі қаржылық жағдайына талдау жасау.

2. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау.

3. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.

4. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағыпайда мен ақшаағымдарын болжамдау.

5. Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы

Кәсіпорынның бұдан бұрынғы қызметі мен ағымдағыжағдайына қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиімділігін, несие қабілеттілігін,өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылықкоэффициенттерініңинтерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі. Әдетте бұлқиындық туғызбайды. Қаржылық бөлімде кәсіпорынның өткенжылдардағы негізгі қаржылық есебін беру және негізгікөрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жобабатыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса,

онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батысмемлекеттіңформаттарына келтіру керек.

Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару менөткізудің өзіндік құн құрылымын талдау бойынша жүйелікжұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар(өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) ментұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін)бөлінуін қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты -шығынсыздық нүктесін анықтау, яғни пайданың нольдік мәнінесәйкес келетін тауар көлемін сату. Шығынсыздықты талдаудыңмаңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынныңпайданы алып келетін іскерлігісенімінің кейінгі бағасымесалыстыруына негізделген

Жобаның қаржы бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі молбөлігі оныңинвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:

• жоба бойынша кәсіпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;

• инвестициялық қажеттіліктердің қайнар көздерінбелгілеу (және ары қарайғыізденіс);

• инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылғанкапиталдың құнын бағалау;

• жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақшаағымдарын болжау;

• жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы;

Жобаның іске асу мерзімінде оның өтелімділігін бағалаумәселесі әдістемелік тұрғыдан өте қиын. Жобаны іске асырунәтижесінде пайда болатын ақша ағымының көлемі, «ақшаныңқұны уақыт өтуіне қарай» деген қағиданы есепке ала отырып,сомалық инвестиция шамасын жабуы керек. Бұл принципбойынша: «Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынғандоллардың құнынан үлкен», яғни бір жыл кейін алынған әрбіржаңа ақша ағымы бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақшаағымынан төмен мәнге ие. Ақша ағымының уақыттықмәнділігін өлшейтін сипаттамасы ретінде инвестициялықжобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымынинвестициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.

Сонымен, инвестициядан туындайтын жалпы ақшалайағым жоғарыда көрсетілген қаржылық феноменді есепке алаотырып, оның (инвестицияның) шамасын жабатын болса, жобақаржылық критерийлер тұрғысынанқабылданады.

Жобаның өтелімділігін бағалау кезіндегі инфляцияныесепке алу мәселесі қарама-қайшылықты болып келеді. Әрине,уақытта өріс алған ақша ағымдарын ақшаның сатып алушылыққабілетінің өзгеруіне байланысты қайта санау керек. Соныменқатар инвестициялық жобаның тиімділігі туралы соңғықорытынды инфляциялық әсерді ескерусіз жасалуы мүмкін.Бұл ақша ағымы базасында

инвестициялық жоба тиімділігінің негізгі көрсеткішіанықталады.

3)Экономикалық талдау:Қаржылық талдаудың негізгі сұрағы: жоба кәсіпорыниелерінің (акционерлері) байлығын көбейте ала ма?Бұлсұраққа жауап беру үшін ақша ағымдарын талдауарқылы жауап беруге болады.Экономикалық талдау жобаныңмемлекеттік (ұлттық) байлығын ұлғайтуға әсер етуін бағалаудан тұрады.

Экономикалық талдау міндеті қойылымының мысалынқарастырайық.

Сдеген компания кез келген бір тауарды келесі шарттармен өндірсін:

• компанияға шикізатты арзан бағамен мемлекеттік ұйымсатсын;

• импортталатын қосалқы элементтерді де компанияғамемлекет халықаралық бағалардан төмен сатсын;

• кәсіпорын өзінің жұмысшыларына еңбек ақысынмемлекеттік стандартының деңгейінде төлесін;

• нәтижесінде кәсіпорын тауарларды мемлекеттік кәсіпорындарға шетелдің еркін нарығындағы бағадан едәуір төменбағамен сатады

Мұндағы міндет – мемлекеттің осындай жобаны іскеасырудан табатын пайдасын төменде көрсетілген нұсқаларменсалыстыра отырып анықтау:

• компанияға шикізат пен қосалқы бөлшектерді нарықтық бағамен сату, жұмысшыларға еңбекақыны әлемдік стандарттар бойынша төлеу, содан соң компаниялардан тауарлардыеркін бағамен сатып алу;

• ұқсас тауарларды (ең бастысы, сапа көрсеткіштерібойынша) шетелден сатыпалу.

Осылайша, экономикалық талдау процесінде бұл жоба-ныңіске асуының нәтижесінде түскен кәсіпорын иелерінің пайдасынемес, мемлекеттің пайдасын анықтау керек.

Экономикалық талдаудың қажеттігі неде? Егер нарықтолығымен (идеалды) еркін болса, онда экономикалық талдаужүргізудің керегі жоқ, себебі компанияның иелеріне не пайдалыболса, қалғандарға да сол пайдалы болып табылады. Келесіанықтамалардың ғаламилығына үміт артпай-ақ, еркін нарықтыңнегізгі белгілерін көрсетейік:

• сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;

• барлық өндіріс факторлары (еңбек, капитал, материалдар) мобильді болу керек;

• бағалар сатушылар мен сатып алушылардың қалауыменқалыптасады;

• нарыққа жаңа компаниялардың енуіне бөгеттер қойылмауы керек.

Осындай жағдай алдыңғы қатарлы батыс елдері үшін демінсіз екенін мойындау керек. Шынында да, көп тауарлардыңбағасын мемлекет жасанды түрде өзгертеді (көтереді немесетөмендетеді) және егер жобаның қаржылық үлесі белгілі болсада, экономикалық үлес өте сирек бағаланады. Сондықтан да іріинвестициялық жобалар үшін олардың қаржылық тиімділігіненгөрі,экономикалық тиімділігі мен экономикалық тартымдылығын талдауқалыптасқан (яғни жобаның ұлттық басымдылықміндеттеріне сәйкес дәрежесі).

Экономикалық тиімділікті бағалаудың іріленген процедурасы мынадай түрге ие:

1)қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;

2)экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың жаңа жіктелуін жасау;

3)қаржылық мәндерді экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және ішкі нарық бағасы мен шығындардың үйлеспеуіне байланысты);

4) ресурстарды қолдану және өнімдер алу үшін басқа мүмкіндіктердің құнын бағалау;

5) ішкі төлемдер бойынша барлық есептеулерді шығарып тастау (өйткені олар мемлекеттің жалпы байлығын өзгертпейді);

6) жыл сайынғы экономикалық құралдар ағымын инвестицияның бастапқы көлемімен салыстыру (бұл нәтиже болады).

Тағы да айтып кетейік, экономикалық талдау әдетте мемлекеттің тапсырысы бойынша жасалатын және ұлттық мағыналы міндетті шешуге бағытталған ірі инвестициялық жобаларға жүргізіледі. Егер кәсіпорын инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзірлеп, инвесторды өз бетімен тартса, онда бұл

істің нәтижесінде жобаға қатысушыларының жалпы ұтысы негізделеді, ең алдымен жобаға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке тұлғалар үшін. Және де, осы тұлғалардың санына мемлекет кірмесе, онда жобаның экономикалық талдауын жасамауға болады.

4)Институционалдық талдау:Институционалдық талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкімшілік тұрғыда есепке алынуы мен сәттілікпен орындалу мүмкіндігін бағалайды.Инвестициялық жобаның осы бөлімі сандық та, қаржылық таемес болып табылады. Оның негізгі мақсаты – инвестициялықжобамен бірге жүретін сыртқы және ішкі факторларыныңжиынтығын бағалау.

Ішкі факторларды бағалау әдетте келесі нұсқау бойыншажүреді.

1. Өндірістік менеджмент (басқарудың) мүмкіндігін талдау.Менеджменттің (басқарудың) нашар болуы кез келген, тіптіжақсы жобаны күйретуі мүмкін екені белгілі. Кәсіпорынныңөндірістік менеджментін талдағанда келесі сұрақтарға көңілбөлу керек:

• кәсіпорын менеджерлерінің тәжірибесі мен біліктілігі;

• оларды жоба шеңберінде ынталандыру (мысалы,пайдадан алатын үлесі);

• менеджерлердің жобаның мақсаттары мен этикалықжәне мәдени құндылықтарымен сыйысуы;

2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны іске асыру үшінтартылатын еңбек ресурстары, жобаның ішінде қолданылатынтехнологиялардың деңгейіне сәйкес болуы керек. Кәсіпорынүшін жаңа отандық немесе шетелдік технологияны қолданғанжағдайда бұл мәселе өзекті болып табылады. Кәсіпорындағы

өндіріс мәдениеті жасалған жобаға сәйкес келмейтін жағдайларқалыптасуы мүмкін, сол кезде не жұмысшыларды оқыту, нежаңа жұмысшыларды жалдауға тура келеді.

3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлімі неғұрлым қиын, өйткені бұл мәселебойынша қазақстандық кәсіпорындарда тәжірибе толығыменжоқ. Кәсіпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылымжобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсіпорында шешімқабылдау процесі қалай жүріп жатқаны мен оларды орындаужауапкершілігінің бөлінуі қалай жүзеге асып отырғанын талдауқажет. Әзірленіп жатқан инвестициялық жобаныбасқарудыдербес басқару құрылымына бөлуіміз керек екендігін ұмытпаумыз керек, яғни кәсіпорын бойынша иерахиялық құрылымнан матрицалық иерархиялық басқару құрылымына тұтас өтукерек.

Сыртқы факторларды талдағанда негізгі басымдылықтаркелесі аспектімен шарттасылған.

1. Мемлекеттік саясат, мұнда нақтырақ талдау үшін келесіпозициялар бөлінеді:

• тауарлар мен шикізатты импорттау және экспорттаушарттары;

• шетелдік инвесторлар үшін құралдарды салу жәнетауарларды экспорттаумүмкіндіктері;

• еңбек туралы заңдар;

• қаржылық және банктік реттеудің негізгі ережелері;

• бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардыңтартылуын керек ететін жобалар үшін неғұрлым маңызды болады.

2.Мемлекеттің мақұлдауы. Берілген факторды мемлекеттіңэкономикалық масштабтарының маңызды міндеттерін шешугебағытталған ірі инвестициялық жобалар үшін қарастыру қажет.Бұл жерде мақұлдау үшін уақыт факторы неғұрлым маңызды.Кейде жоба техникалық, қаржылық және экономикалық

жағынан мінсіз болса да, жобаға ақшаларын қазір салуға дайынинвесторлардың болғанымен, мемлекеттік шешім 1-2 жылғатоқтатылған немесе кешіктірілген жағдайы ең қауіпті болыпкөрінеді. Нәтижесінде инвестор ақшасын басқа жобаға салады

5)Тәуекелді талдау:Тәуекелді талдаудың мәні мынада. Жіберілген сапасынатәуелсіз болашақтың әрқашанда белгісіздік элементі бар.Мысалы, керекті мәліметтердің көп бөлігі қаржылық талдауүшін (шығындар элементтері, бағалар, өнімнің сатылу көлеміжәне т.с.с.) белгісіз болып табылады. Болашақта болжаудыңжақсы жаққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуі) да өзгеруі

мүмкін. Тәуекелді талдау барлық өзгерістерді, қай жағына болсада, есепке алуды қажет етеді.

Жобаны іске асыру процесінде келесі элементтер өзгеріскеұшырауға бейім: шикізат пен қосалқы бөлшектердің құны,капиталдық шығындардың құны, қызмет етудің құны, сатудыңқұны, бағаның құны және т.с.с. Нәтижесінде шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады. Тәуекелықтималдықтаралу мен ықтималдықтар түсінігін қолданады. Соныментәуекел теріс пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең.Жоба факторларының өзгеріс диапазоны қаншалықты кеңболса, жоба тәуекелділігі соншалықты жоғары.

Кейде тәуекелді талдау процесінде төмендегі нұсқаубойынша жүргізілуі мүмкін сценарийді талдаумен шектеледі.

1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгісіз параметрлерін таңдайды.

2. Әр параметрдің шектік мәні үшін жоба тиімділігінеталдау жүргізеді.

3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:

• базалық;

• белсендігі неғұрлым төмен;

• белсендігі неғұрлым жоғары (міндетті түрде емес).

Стратегиялық инвестор әдетте белсендігі төмен сценарийдің негізінде қорытынды жасайды.

Қорыта айтқанда, инвестициялық жоба соңында бизнесжоспар түрінде толтырылады. Бизнес-жоспарда, дәстүр бойынша, жоғарыда берілген сұрақтар көрсетіледі. Сонымен қатарбизнес-жоспар құрылымында осы бөлімнің тақырыптарыныңқайталануы міндетті емес. Және де бизнес-жоспардың өмірдіңбарлық жағдайына арналған стандарттары жоқ екенін де ескерукерек. Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары бірінші кезекте жобаның болашақтағы жағдайын шешетін инвестициялық

іскерліктің талаптарын қанағаттандыру керек