Грек - латын терминоэлементтерi

Құралған сөздiң кез-келген бөлiгi, терминологияда берiлген мағынасына қарай сөзде қолданылуын - терминоэлемент деп атайды. Термин сөздердi ТЭ болу кезiнде, морфемаға бөлген сияқты сәйкес келмейдi. Себебi кейбiр ТЭ-лер бiрнеше морфемаларды бiрiктiредi. Мыс: asthen-opia-астенопия, Asthen-o-spermia, астен- о- спермия, бұл жерден asthen(o) астен терминоэлементiн бөлiп алуға болады, а- жоқ + sthenes әлсiз деген мағынаны бiлдiредi. Сонымен қатар tom ia томия, rhaph-ia рафия, log-ia логия терминоэлементтерiн алсақ, ол құрамына қарай екi морфемалық бөлiктен тұрады, мағынасы бiреу: түбiр iа + жұрнағы iс-қимылды бiлдiредi (кесу, тiгу, бiлiм). Ал ectomia - эктомия терминоэлементi үш морфемадан тұрады: ес алуы, + түбiр tome кесу+жұрнақ, iа - кесiп алып тастау.

Грек - латын терминоэлементтерi медициналық, биологиялық терминдердiң халықаралық “алтын қорын құрайды”. ТЭ бөлiктерi арқылы көптеген бiр типтi терминдер құралады. Олар бiр-бiрiмен бiрлесе отырып, күрделi терминдiк жүйенi жасайды.

Сөз құрау тәсiлдерi

Сөз құраудың негiзгi тәсiлдерi аффикстiк және аффиксiз болады. Аффикстiк тәсiл дегенiмiз - сөз құраушы негiзге префикс пен жұрнақ жалғау. Ал аффиксiз тәсiл көбiнесе күрделi сөздер құрған кезде қолданылады. Күрделi сөз бiрнеше сөз құраушы негiзден тұрады. Күрделi сөз сөздердi (негiздердi) бiрiктiру тәсiлiмен жасалады. Егер сөзде бiр сөз құраушы негiз болса жәй сөз деп аталады. Мыс: costalis, аticularis-жәй сөздер; a costoarticularis- күрделi сөз.

Жұрнақтандыру

Жұрнақтандыру дегенiмiз – сөз құраушы негiзге жұрнақ жалғауды айтамыз. Осындай жолмен жасалған сөздердi жұрнақтанған сөз дейдi.

Жұрнақ қызметi өте маңызды. Жұрнақтар көмегiмен сөздер әртүрлi мағынаны бередi. Мыс: - ul, (cul), ol жұрнақтары сөзге жалғанып кiшiрейтiлген деген мағынадағы сөздердi жасайды. Мысалы:( lobulus-бөлiкше, tuberculum- төмпешiк alveola- шұңқырша); iо жұрнағы арқылы iс-қимылды, процестi бiлдiретiн зат есiмдер жасалады. Мысалы: flexio-иушi, rotatio-айналдырушы, curatio-емдеуші; ал or жұрнағымен жасалған зат есiмдер iс-қимылды жасаушы атауын бiлдiредi. Мысалы: m.flexor-иiлдiрушi бұлшық етi, prosector-прозектор кесушi адамды айтады.

NB-Көңiл бөлiңiз.

Зат есiмнен сын есiм жасалған кезде жұрнақ зат есiм негiзiне жалғанады.

Ереже бойынша сөз құраушы негiз және жұрнақ бiр тiлге (латын немесе грек) жатады, бiрақ терминологияда ережеге бағынбайтын сын есiмдер бар. Мыс: brachi – al – is, acromi – al – is, petr – os – us, arteri – os – us.

Бұл сөздерде негiз - грек тiлiнде, ал жұрнақ - латын тiлiнде. Кейбiр сөздерде латын және грек жұрнақтары да кездеседi. Мысалы: spheno id al is (id - грек., al – лат.).

Зат есiмдер және сын есiмдер жұрнақтары

I. Зат есiмдер негiзiне жалғанып, “кiшiрейтiлген” деген мағынадағы зат есiмдердi құрайтын ж±рнаќтар.

	Зат есiмдердiң сөз құраушы негiздерi	Құралған сөздер
ul (us, a, um)	Glob – us – шар Ven – a – вена Fren – um – жүген	Glob – ulus – кiшi шар Ven – ula – кiшi вена Fren – ulum– жүгеншiк
ol (us, a, um)	Bronch – us – бронх Are – a – дөңгелек	Bronch-olus-кіші бронх Are-ola-дөңгелекше
cul (us, a, um)	Canal-is-өзек Aur-is-құлақ Gen-u-тiзе	Canal-i-culus-өзекше Aur-i-cula-құлақша Gen-i-culum-тiзеше
ell (us,a,um)	Lam-ina-табақша Ceber-rum-үлкен ми	Lam-ella-кiшi табақша Cereb-ellum-мишық
ill (us,a,um)	Mam – ma – сүт безi	Mam-illa-емiзiкше

NB – көнiл бөлiңiз

Бұл жұрнақтармен жасалған зат есiмдер I, II жiктеулерде жiктеледi. Сөз құраушы негiз қай текте тұрса, олар сол текте болады. Мысалы: nodus, -i m – nodulus; vas, vasis n – vasculum;

а) III жiктеудегi зат есiмдерге –cul жұрнағы жалғанады.

б) түбiрi дауысты дыбыспен аяқталған сөздерге –ol жұрнағы жалғанады.

в) ell, ill жұрнақтарымен 2 түрлi кiшiрейтiлген зат есiмдер жасалынады .

Мысалы: capsa-жәшiк, capsulla-капсула , capsella-кiшi жәшiк.

г) егер сөз түбiрiнде r,l,m,n дауыссыз әрiптерi болса, онда кiшiрейтiлген мағынадағы зат есiмдер ell жұрнағы арқылы жасалады. Мысалы: cerebrum-cerebellum.

д) кейбiр жасанды жолмен жасалған зат есiмдердiң кiшiрейтiлген мағынасы болмайды: gastrula, blastula, monula.

I. Қимыл әрекеттi бiлдiретiн зат есiмдер –io жұрнағы жалғану арқылы жасалады.

-io (tio, sio, xio)

Flex-um- иy Transsudat-um – терлеу

Flex-io- игiш Transsudat-io – транссудация

Ескерту: Бұл жұрнақпен жасалған зат есiмдер операция түрлерiн, зерттеу тәсiлерiн, емдеу, физиологиялық қызметтерiн бiлдiредi.

II. Iс қимылды жасайтын және iс әрекеттi жүзеге асырушы мағынасын бiлдiретiн зат есiмдер -or- жұрнағы арқылы жасалады.

Or 

Adduct – um - әкелу Flex – um – иiу

M.adductor-б.е. әкелушi Flexor – иушi б.е.

ІІІ. Iс-қимыл нәтижесiн бiлдiретiн зат есiмдер –ura жұрнағы арқылы жасалады.

Ura 

Apert um – ашу  Incis um – ою 

Apert ura – тесiк Incis – ura – ойық