Tarasiuk%20Lukasz

Akademia Podlaska

w Siedlcach

ŁUKASZ TARASIUK

WPŁYW WYBRANYCH PAŃSTW OŚCIENNYCH NA DZIEJE STAROŻYTNEGO IZRAELA

W ŚWIETLE HISTORIOGRAFII

Dysertacja doktorska napisana pod kierunkiem

prof. dra hab. Bernarda Koziróga

Siedlce 2009

2

4.1.1.Salmanasar III.....................................................................................…....134

4.1.2.Tiglatpilesar III..............................................................................………..136

4.1.3.Salmanasar V..................................................................................….........138

4.3.1.Amenhotep II.........................................................................................….150

4.3.2.Siamon..............................................................................................…......152

4.3.3.Szeszonk I.........................................................................................…......154

3

WYKAZ SKRÓTÓW

4

WSTĘP

Najstarsze cywilizacje powstawały na obszarze Bliskiego Wschodu. Układ głównych historycznych krain tamtego regionu – Asyrii i Babilonii – w jakimś stopniu pokrywa się z podziałem geograficznym, aczkolwiek ma raczej charakter umowny, wynikający z istniejących w przeszłości państw na określonych terytoriach, a nie z powodu odrębności geograficznej, która w tym przypadku raczej nie wymuszała takiego podziału, gdyż obie nie są oddzielone od siebie znaczącymi granicami naturalnymi. Ogólnie można podzielić Mezopotamię na kilka głównych, historycznych obszarów: północna jej część to Asyria, a południowa to Babilonia. Ta ostatnia z kolei dzieli się na Sumer (położony na południu nad zatoką) i Akad (Akkad), leżący w północnej części Babilonii. Stosowane w literaturze przedmiotu, wymiennie do Asyrii i Babilonii, określenie Mezopotamia północna i południowa, które ogólnie oddaje ten podział, jednocześnie jednak jest sformułowaniem bardziej swobodnym, używanym najczęściej w kontekście czasów prehistorycznych, gdy nie ukształtowały się jeszcze żadne organizmy państwowe. Wyodrębnia się także często tereny, określane jako Mezopotamia środkowa, położone między Asyrią i Babilonią, chociaż nieco z boku i bardziej nad Eufratem – tutaj przypisuje się zazwyczaj Mari. Obecnie tereny Mezopotamii (geograficznie niezmienne, poza może kosmetyczną w sumie różnicą przebiegu linii brzegowej Zatoki Perskiej) z punktu widzenia podziału politycznego położone są głównie w granicach Iraku, a także Syrii, Kuwejtu, Iranu oraz Turcji.

Dolina Nilu, obok dorzeczy Tygrysu i Eufratu, była jedną z najstarszych kolebek cywilizacji. W okresie wczesnodynastycznym (przełom IV i III tys. p.n.e.) w Egipcie rozwijały się trzy kultury: badariańska, amratiańska i gerzeańska. W tej pierwszej miedzi używano do wyrobu biżuterii a w ostatniej – broni i narzędzi. Cywilizacja starożytnego Egiptu była wysoce rozwiniętą kulturą, wykorzystującą szereg nowatorskich jak na owe czasy osiągnięć

5

technicznych, naukowych oraz politycznych. Warto w tym miejscu podkreślić znaczącą rolę, jaką w rozwoju tej cywilizacji odegrała rzeka Nil, której coroczne wylewy były podstawą egipskiej gospodarki. Starożytny Egipt obejmował obszar od pierwszej katarakty Nilu (w okresie Nowego Państwa południową granicę Egiptu stanowiła trzecia katarakta) w kierunku północnym do Morza Śródziemnego. Starożytny Egipt podobnie jak we współczesnych czasach zajmował obszar północno-wschodniej Afryki oraz południowo-zachodniej Azji, stąd nieustanne wpływy i tymczasowe panowanie Egiptu w Palestynie oraz Syrii w okresie Nowego Państwa, kiedy to Egipt osiągnął największą swoją potęgę.

W niniejszej pracy wykorzystałem Biblię (Stary Testament) jako źródło w rekonstrukcji historii Izraela1. Stąd też w pracy wielokrotnie wykorzystuję terminologię biblijną, popartą znaczną ilością materiałów epigraficznych. Wartość tych materiałów dla poparcia tekstu biblijnego ma ogromne znaczenie dopóty, dopóki nie udowodni się, że jest inaczej2. Dokładnie tak samo przedstawia się kwestia wiarygodności Biblii. Jej opisy zawierają prawdę historyczną czasów wcześniejszych i późniejszych3. W tym kontekście praca ta została napisana metodą historyczno-biblistyczną oraz lingwistyczną4. W niniejszej dysertacji przedstawiam w zarysie problematykę dziejów starożytnych imperiów takich jak: Asyria, Babilonia czy Egipt oraz wybranych państw starożytnej Syrii i Palestyny, a także ich polityczny wpływ na dzieje Izraela. Do tego celu wykorzystałem przede wszystkim badania historiograficzne wielu historyków, archeologów oraz biblistów. Jak zauważa wybitny polski historyk

1Na temat znaczenia historycznego tych tekstów zob. J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na pustyni judzkiej, Kraków 1999, ss. 143-151; P. R. Davies rozróżnia pojęcia „biblijnego Izraela” od „Izraela historycznego”, które są jednak ze sobą ściśle powiązane, zob. P. R. Davies, In Search of ‘Ancient Israel’, London-New York 2003 ss. 47-50.

2Zob. W. F. Albright, Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Warszawa 1967, ss. 34-41; L. W. Stefaniak,

Archeologia palestyńska, termin i zarys jej historii, w: Studia w archeologii Azji Przedniej i Starożytnego Wschodu, Kraków 1970, s. 83.

3Na temat historyczności Starego Testamentu zob. E. Dąbrowski, Glossy i odkrycia biblijne, Warszawa 1954, ss. 31-50; tenże, Odkrycia w Qumran nad Morzem Martwym, Poznań-Warszawa 1960, ss. 21-26.

4Zob. W. F. Albright, dz. cyt., ss. 41-47.

6

A. Grabski „Jeżeli nie da się zorganizować całościowej syntezy historii historiografii na podstawie teleologii sukcesji kolejnych paradygmatów, bowiem dziejopisarska rzeczywistość ma w wymiarze synchronicznym charakter pluralistyczny (...), należy poszukiwać podstawy dla syntezy (jej osi) nie w owych paradygmatach, ale w tym, co je wyznacza i co nimi steruje (...). Sposób rozumienia (postrzegania) zmienności rzeczywistości społecznej nieuchronnie zawiera w sobie jakąś czy jakieś rozumienie (postrzeganie) czasu, jakąś filozofię czasu, a więc jakieś wyobrażenie czy wyobrażenia o historyczności ludzkiej rzeczywistości”5.

Przy tej okazji należy wprowadzić rozróżnienie pomiędzy procedurą badania autentyczności źródła i wiarygodności informacji oraz procedurą ustalania faktów6. Mimo tego rozróżnienia te dwa etapy pracy historyka są ze sobą ściśle powiązane. „Najogólniej można powiedzieć, że celem etapu ustalania faktów jest zamiana informacji źródłowych, zaopatrzonych odpowiednią etykietką autentyczności i wiarygodności, w twierdzenia o faktach. W efekcie tej pracy uzyskujemy tzw. fakty historiograficzne”7. W badaniu naukowym ustalanie faktów odbywa się na drodze indukcji bądź dedukcji. W tradycyjnym rozumieniu dedukcja to „przechodzenie od prawd bardziej ogólnych do mniej ogólnych”, natomiast indukcja to coś odwrotnego tzn. „przechodzenie od prawd mniej ogólnych do bardziej ogólnych”8. Należy tu jeszcze dodać, że „w znaczeniu węższym dedukcja czy indukcja to pewne rodzaju wnioskowanie, zaś w znaczeniu szerszym to odpowiedniki metod postępowania badawczego, charakteryzujących się bądź stosowaniem wnioskowania dedukcyjnego, bądź indukcyjnego (dla ustalania faktów pojedynczych i złożonych oraz uzasadniania twierdzeń o nich)”9. W niniejszej

5R. Stobiecki, Wprowadzenie, w: A. F. Grabski, Dzieje historiografii, Poznań 2006, s. 14.

6Na ten temat zob. A. Malewski, J. Topolski, Studia z metodologii historii, Warszawa 1960, ss. 6, 42, 59.

7J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa 1973, s. 402.

8W. S. Jevons, Zasady nauki, t. I, Warszawa 1960, s. 69; por. M. R. Cohen, Reason and Nature, New York 1931, s. 115; Z. Czerwiński, O pojęciu wnioskowania dedukcyjnego, w: Studia Filozoficzne, nr 4, Warszawa 1960, ss. 149-156.

9J. Topolski, dz. cyt., ss. 403-404.

7

dysertacji fakty historyczne ustalam na drodze dedukcji, przechodząc od zarysu dziejów wybranych starożytnych państw ościennych do ich szczegółowego wpływu na dzieje Izraela.

Według J. Topolskiego narrację historyczną można rozpatrywać co najmniej w trzech różnych kontekstach: w kontekście empirycznym, literackim oraz narratywistycznym. W kontekście empirycznym „badacz interesuje się tekstem wyprodukowanym przez historyka niezależnie od tego, czy jest ów tekst mniej czy bardziej narracyjny, opowiadający. (...) Nie każdy tekst czy opis jest jednak narracją, musi być ona w jakimś sensie całościowa, tzn. musi posiadać linię narracyjną, chronologiczną lub strukturalną, a więc zmierzać do opisu zdarzeń bądź struktury, czyli systemu strukturalnych (bądź/lub dynamicznych) powiązań”. W kontekście literackim natomiast „narrację historyczną (historiografię) traktuje się jako część składową literatury danego okresu”. Z kolei kontekst narratywistyczny „jest w gruncie rzeczy kontekstem filozoficznym, odzwierciedlającym istotne przeobrażenia w obrębie filozofii nauki, nazywane przynajmniej od 30 lat zwrotem lingwistycznym”10.

W mojej pracy zmierzyłem się również z kwestią chronologiczną tamtych czasów. Jest to tylko próba usystematyzowania chronologii starotestamentowej w oparciu o chronologię tradycyjną historii powszechnej – starożytnej. Jak słusznie zauważa J. Wolski „brak jednolitego systemu chronologicznego, jednej powszechnie przyjętej ery i fragmentaryczność zachowanych źródeł chronologicznych utrudniły opracowanie jednolitego systemu chronologii orientalnej”11. Wielu historyków i biblistów uważa, że datowanie czasowe kompozycji i narracji Starego Testamentu powinno być tak późne, jak to tylko możliwe. Jednak w świetle badań historiograficznych Stary Testament nosi znamiona czasów, w których go pisano12. Zdaniem D. Rohla „wszystko co

10J. Topolski, Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Poznań 2008, ss. 5-6.

11J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 1979, s. 9; por. W. I. Awdijew, Historia starożytnego wschodu, Warszawa 1957, s. 38.

12Zob. P. Johnson, Cywilizacje Ziemi Świętej, Kraków 1995, s. 31.

8

potrzebne, to otwarty umysł, cierpliwość, wykorzystanie różnych dyscyplin naukowych i odczytanie właściwego sensu z eposów starożytnej przeszłości”13.

Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiam aktualny stan historiografii Starego Testamentu. Sporo miejsca poświęcam kwestii interpretacji historycznej oraz hermeneutyce Starego Testamentu. Przedstawiam sposoby podejścia do studiów historii Izraela ze szczególnym uwzględnieniem obecnego zrozumienia dziejów Izraela. Ważnym odniesieniem w niniejszym rozdziale jest kontekst geograficzny oraz archeologiczny. Przedmiotem moich badań w rozdziale drugim są starożytne imperia Asyrii oraz Babilonii, które odegrały znaczącą rolę w historii ówczesnego świata. W związku z założeniami metodologicznymi niniejszej dysertacji ograniczam się jedynie do najważniejszych wydarzeń historycznych, mających wpływ na ówczesną sytuację polityczną w tamtym regionie. Zarówno dzieje imperium asyryjskiego, jak i babilońskiego zostały przedstawione z uwzględnieniem podziału na trzy główne okresy historyczne tychże mocarstw. Rozdział drugi opisuje również dzieje starożytnego Egiptu z uwzględnieniem podziału na siedem głównych epok, a także zarys dziejów wybranych państw starożytnej Syrii oraz Palestyny. W rozdziale tym koncentruję się na historii Aramu, Fenicji, Ammonu, Moabu oraz Edomu. Trzeci rozdział zawiera dzieje Izraela, opierając się przede wszystkim na tekście biblijnym Starego Testamentu, potwierdzając te informacje licznymi komentarzami oraz opracowaniami naukowymi, dotyczącymi wybranej dziedziny. Uwzględniam początki narodu izraelskiego od czasów patriarchów, poprzez pobyt Izraelitów w Egipcie, okres podboju Kanaanu, czasy sędziów, początki monarchii izraelskiej wraz z jej późniejszym podziałem na królestwo północne oraz południowe aż do ich całkowitego upadku. W ostatnim czwartym rozdziale przedstawiam najważniejszych władców Asyrii, Babilonii i starożytnego Egiptu potwierdzonych w relacji biblijnej, którzy swoją polityką mieli bezpośredni

13 D. Rohl, Legenda o powstaniu cywilizacji, Wrocław 2004, s. 23.

9

wpływ na historię Izraela. Opisuję również znaczenie wybranych państw starożytnej Syrii i Palestyny, mianowicie Aramu, Fenicji, Ammonu, Moabu oraz Edomu, które ze względu na sąsiadujące położenie w naturalny sposób wywierały nieustanny wpływ na dzieje Izraela.

10