Tarasiuk%20Lukasz

2.4.1. Aram

Biblijną nazwą na oznaczenie Syrii jest Aram, natomiast lud zamieszkujący te tereny określa się mianem Aramejczyków444. Dodatkowo w Biblii pojawiają się nazwy: Paddan-Aram445 („równina Aram”) oraz AramNacharaim446 („Aram dwu rzek”)447. A. Tschirschnitz podaje, iż w tekstach króla asyryjskiego Tiglatpilesara I (1115-1077 r. p.n.e.) występują określenia: ah-la- me-i (Kur) ar-ma-(a)-ia, ah-la-me-e ar-ma-a-ia (tzn. nomadowie aramejscy)448, które miały oznaczać plemiona aramejskie, które pod koniec II tys. p.n.e. zaczęły coraz bardziej przenikać na tereny Mezopotamii449. Stary Testament również zawiera wzmiankę o pochodzeniu Aramejczyków: „Synami Sema są: Elam, Assur, Arpachszad, Lud i Aram”450. Innymi słowy Aramejczycy to lud pochodzenia semickiego, biorący swój początek od jednego z synów Noego. W XII w. p.n.e. „Aramejczycy nadciągnęli z Pustyni Arabskiej, by wtargnąć w region Tadmoru, gór Libanu i Babilonu. Równocześnie osiedlali się już na zachodnim brzegu Eufratu, gdzie zakładali miasta”451. Wśród plemion aramejskich nigdy nie doszło do konsolidacji, co w efekcie pozwoliłoby stworzyć silne państwo na miarę Egiptu czy Asyrii. Stary Testament wspomina szereg aramejskich miast-państw: Bet Rechob452, Maacha453, Soba454, Hamat455,

444Obszerne opracowanie na temat Aramu i Aramejczyków zob. The Interpreter’s Dictionary of the Bible, pod red. G. A. Buttrick, t. I, Nashville 1989, ss. 185.190-193; The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, pod red. M. C. Tenney, t. I, Grand Rapids 1982, ss. 246-249.

445Rdz 25,20; 28,2.5.6.7; 31,18; 33,18; 35,9.26; 46,15.

446Rdz 24,10; Pwt 23,5; Sdz 3,8; 1Krn 19,6.

447Zob. Atlas Biblijny, dz. cyt., s. 19; obie te nazwy są używane na oznaczenie tego samego regionu w górnej Mezopotamii; zob. Tamże, s. 308.

448Reallexikon der Assyriologie, t. I, dz. cyt., s. 131.

449Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 159.

450Rdz 10,22.

451Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., s. 34.

452Lb 13,21; Sdz 18,28; 2Sm 10,6.8.

453Joz 12,5; 13,11.13; 2Sm 20,14-15; 1Krn 19,6.

4541Sm 14,47; 2Sm 8,3.5.12; 23,36; 1Krl 11,23; 1Krn 19,6; 2Krn 8,3.

4552Sm 8,9; 2Krl 14,28; 19,13; 1Krn 18,9; Iz 37,13.

91

Geszur456, Tob457 oraz to najważniejsze państwo skupione wokół miasta Damaszek458.

Równowaga międzynarodowa ok. 1400 r. p.n.e.

Obecnie trudno jest szczegółowo odtworzyć najstarsze dzieje Aramejczyków. Należy jednak zaznaczyć, że imię lub nazwa Aramu występuje już w tekstach z Nippur (około 2000 p.n.e.)459. Ponadto nazwę Aram często spotyka się w tekstach z Mari (około 1700 p.n.e.) oraz w tekstach ugaryckich (około 1350 p.n.e.). Niewątpliwie wiąże się to z ekspansją Aramejczyków na tereny Mezopotamii oraz Syrii i Palestyny460. Najwybitniejszy władca okresu średnioasyryjskiego – Tiglatpilesar I (1114-1076 r. p.n.e.) – na początku swego panowania musiał stawić czoła plemionom frygijskim z północy, Gutejom i Lulubi ze wschodu oraz plemionom aramejskim z zachodu, które rozpoczęły

456Joz 13,2.11.13; 1Sm 27,8; 2Sm 3,3; 13,37.38; 15,8; 1Krn 3,2.

457Sdz 11,3.5; 2Sm 10,6.8.

4582Krl 14,28; 1Krn 18,5; Iz 7,8; Ez 27,18; Am 5,27.

459Biblisch-Historisches Handwörterbuch, t. I, dz. cyt., ss. 119-122.

460Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 159.

92

ekspansję terytorialną wzdłuż Eufratu. Tiglatpilesar wyszedł jednak zwycięsko z prowadzonych przez siebie wojen461. A. Tschirschnitz podaje, że władca ten „przedsięwziął dwadzieścia osiem wypraw wojennych przeciwko plemionom aramejskim i nie mógł ich definitywnie rozgromić”462. Nieustający napór plemion aramejskich w istotny sposób przyczynił się do politycznego i militarnego upadku państwa średnioasyryjskiego463. W wyniku tej gwałtownej infiltracji Asyria straciła zwierzchnictwo nad środkowym Eufratem, a jej handel z Syrią został całkowicie sparaliżowany. (...) Na skutek braku podstawowych surowców (kamień, drewno, żelazo) następował szybki upadek gospodarczy Asyrii, a to z kolei pociągnęło za sobą osłabienie militarne464.

Bliski Wschód ok. 1000 r. p.n.e.

461Por. Ch. F. Pfeiffer, dz. cyt., s. 292.

462A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 159.

463Na temat przybycia Aramejczyków do Mezopotamii zob. D. Arnaud, dz. cyt., ss. 274-275.

464Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 65.

93

Twórca imperium nowoasyryjskiego – Aszurdan II (935-912 r. p.n.e.) – na nowo podjął walkę z plemionami aramejskimi465. Cel wyzwolenia Asyrii kontynuował kolejny władca asyryjski – Adadnirari II (911-891 r. p.n.e.)466.

Na przełomie II i I tys. p.n.e. w związku z najazdami koczowniczych plemion aramejskich również imperium babilońskie przeżywało trudne czasy. Koniec tysiąclecia stał się dla dziejów Babilonii końcem okresu średniobabilońskiego. Przyniósł on osłabienie zarówno Babilonii jak i Asyrii spowodowane najazdami koczowniczych plemion semitojęzycznych Aramejczyków, którzy przenikając do Mezopotamii zakładali w niej swoje królestwa. W wyniku niszczącej działalności Aramejczyków stolica Babilon została odcięta od pozostałej części kraju467. W połowie XI w. p.n.e. w Babilonii panował ogromny wewnętrzny chaos polityczny. Dzięki temu koczujące zastępy Chaldejczyków468, stanowiących pewien odłam tej samej fali Semitów, do której należeli także Aramejczycy, bez trudu zajęli ważniejsze miasta. (...) Liczne plemiona chaldejskie i aramejskie bardzo powoli przechodziły do osiadłego trybu życia. Wszystko to świadczy o nieprzerwanym napływie koczowników i z czasem wyłącznie wielkie miasta pozostawały jeszcze enklawami cywilizacji babilońskiej469.

W I tys. p.n.e. państewka aramejskie, w szczególności najsilniejsze z nich

– Damaszek, bardzo często uczestniczyły w licznych koalicjach antyasyryjskich. Warto w tym miejscu wspomnieć o zorganizowaniu ogromnej koalicji pod wodzą króla Damaszku Adad-idri470 przeciwko królowi asyryjskiemu Salmanasarowi III. Jak podaje A. Tschirschnitz, w skład tej koalicji wchodziło jedenaście państw, natomiast do trzech najpotężniejszych zaliczali się: Adad-idri

465Zob. F. Joannès, dz. cyt., s. 21.

466Zob. E. H. Merrill, dz. cyt., s. 336.

467Zob. I. Baron, dz. cyt., ss. 397-398.

468Na temat Chaldejczyków zob. Encyklopedia Biblijna, dz. cyt., s. 145.

469Por. J. Zabłocka, dz. cyt., s. 290.

470W Starym Testamencie Ben Hadad; zob. 1Krl 20; A. Jirku, Geschichte des Volkes Israel, dz. cyt., s. 162;

Reallexicon der Assyriologie, t. I, dz. cyt., ss. 482-483.

94

(Ben Hadad II), Irhuleni z Hamat471 oraz Achab, król izraelski472. Wojska ogromnej koalicji spotkały się z armią asyryjską pod Karkar473 nad Orontesem w 854/3 r. p.n.e. Źródła asyryjskie mówią o zwycięstwie, lecz tak naprawdę, wbrew temu co twierdzą Roczniki królewskie bitwa zakończyła się klęską Asyrii474. Damaszek został zdobyty i zniszczony przez Tiglatpilesara III w 732 r. p.n.e., natomiast jego ludność została deportowana do Kir475. J. Zabłocka podaje, że „Damaszek, z uporem broniący swej niezawisłości, został zdobyty i przekształcony w prowincję asyryjską. Wydarzeniom tym towarzyszyły masowe deportacje i kontrybucje”476. Wydarzenie to „praktycznie oznaczało koniec niezależności politycznej państewek aramejskich, w późniejszych latach bowiem Aramejczycy nie odegrali już żadnej politycznej roli”477.

2.4.2. Fenicja

Fenicja to kraina ciągnąca się wzdłuż wybrzeża Libanu oraz północnej Palestyny. Na północy najdalej sięgała do Ugarit a na południu do Akko478. Nazwa Fenicja nie jest rodzimą nazwą kraju, w którym mieszkał lud przez Greków nazywany Fenicjanami (gr. foinike). Wywodzi się ona z języka greckiego i etymologicznie ma związek ze słowem purpura (gr. foinikis). W źródłach fenickich odpowiednikiem określenia greckiego jest nazwa „kn’n –

471Lb 13,21; 34,8; Joz 13,5; Sdz 3,3; Am 6,2; A. Jirku, Altorientalicher Kommentar zum Alten Testament, dz. cyt., s. 46; Reallexicon der Assyriologie, t. IV, dz. cyt., s. 67.

472A. Jirku, Geschichte des Volkes Israel, dz. cyt., s. 158; Reallexicon der Assyriologie, t. I, dz. cyt., s. 53.

473Być może chodzi o hebrajskie Karkor; Sdz 8,10; zob. W. Helck, Die Beziehungen Aegyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend v.Ch., w: Aegyptologische Abhandlungen, t. V, dz. cyt., s. 59; por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., s. 236.

474A. Jepsen, Von Sinuhe bis Nebukadnesar. Dokumente aus der Umwelt des Alten Testament, dz. cyt., ss. 152154. Na temat szczegółów dotyczących bitwy pod Karkar zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., ss. 68-70; por. G. Ricciotti, dz. cyt., ss. 51, 338-339.

4752Krl 16,9; Am 1,5.

476J. Zabłocka, dz. cyt., ss. 328-329.

477A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 162.

478Zob. B. Koziróg, Liban, w: Historia i kultura krajów biblijnych, t. II, pod red. B. Koziróg, Podkowa Leśna 2007, s. 314.

95

Kanaan”, będąca już w użyciu od XV w. p.n.e. Jak wynika ze źródeł nazwa „Kanaańczycy” w odniesieniu do tego ludu nie była jedyną nazwą Fenicjan479. Według genealogii biblijnej Fenicjanie wywodzili się od Kanaana, wnuka Noego: „Kanaan zaś zrodził Sydona, swego pierworodnego”480, który założył miasto Sydon, przez wieki dominujące na terenie Fenicji481.

479Por. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 139.

480Rdz 10,15.

481Zob. B. Koziróg, Liban, dz. cyt., s. 313; szczegółowe opracowanie na temat Fenicji zob. The Interpreter's Dictionary of the Bible, pod red. G. A. Buttrick, t. III, Nashville 1989, ss. 800-805; The International Standard Bible Encyclopedia, pod red. G. W. Bromiley, t. III, Grand Rapids 1986, ss. 853-862; The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, dz. cyt., t. IV, ss. 778-782.

96

Prawdopodobnie Fenicjanie przybyli na tereny Palestyny około 3000 r. p.n.e.482. A. Tschirschnitz pisze, że „ukształtowanie terenu nie sprzyjało powstawaniu silnego organizmu państwowego. Góry Libanu ciągnące się równolegle do wybrzeża Morza Śródziemnego, schodzą miejscami aż do samego morza. Wśród gór znajdują się nad samym morzem doliny i w nich najczęściej były zakładane miasta fenickie. Pasmo Gór Libanu było doskonałym bastionem broniącym te miasta przed atakami ze wschodu, ale jednocześnie w bardzo dużym stopniu utrudniało kształtowanie jednolitego państwa i silnej więzi narodowej. Z tego też względu miasta fenickie miały charakter miastpaństw, luźno tylko ze sobą związanych”483. Z ważniejszych miast fenickich należy wymienić Tyr, Sydon, Byblos, Akko, Arwad i Birut. Wśród nich zdecydowaną przewagę miały te dwa pierwsze.

Do poznania dziejów Fenicji ważnym źródłem jest Stary Testament, który wielokrotnie wspomina fenickie miasta484. Z innych źródeł należy wspomnieć kroniki egipskie oraz asyryjskie485. Bardzo cennym źródłem są „Roczniki Tyru”, które dochowały się do naszych czasów w dziełach J. Flawiusza. Obejmują one okres od X do VIII w. p.n.e.486. Fenicjanie mieli też styczność z Asyryjczykami. W czasie jednej ze swoich wypraw Tiglatpilesar I (1114-1076 r. p.n.e.) – najwybitniejszy władca okresu średnioasyryjskiego – dotarł do wybrzeża Morza Śródziemnego. W swojej inskrypcji pisze, że odebrał wówczas daninę od miast fenickich487.

Za panowania Tiglatpilesara III (745-727 r. p.n.e.) w 743 r. p.n.e. Asyryjczycy zajęli m.in. północne tereny Fenicji. Tyr zmuszono do płacenia

482Zob. H. Haag, Bibel Lexikon, Tubingen 1970, ss. 1383-1384; por. M. Tarasiuk, Problematyka..., dz. cyt., s. 153.

483A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 140.

484Rdz 49,13, Sdz 1,31; 18,28; 1Krl 17,9; Iz 23,4; Ez 27,3.8; Za 9,2.3.

485Na szczególną uwagę zasługuje dokument egipski o podróży dostojnika egipskiego Wen-Amona, który popłynął do Fenicji po drewno na święta barkę Amona; zob. T. Andrzejewski, Opowiadania egipskie, Warszawa 1958, ss. 199-212; The Ancient Near Eastern Texts relating to the Old Testament, dz. cyt., ss. 2529.

486W tym czasie Fenicjanie utrzymywali bardzo dobre stosunki z monarchią izraelską; więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale IV niniejszej dysertacji.

487Zob. S. Moscati, Die Phoniker von 1200 vCh. Bis zum Utergang Karthagos, Zurich 1966, s. 31.

97

daniny, natomiast Arados i Byblos zachowały ograniczoną autonomię488. Z kolei w 734 r. p.n.e. król asyryjski ponownie został zmuszony do interwencji na tych ziemiach z powodu utworzenia koalicji syryjsko-palestyńskiej. J. Zabłocka podaje, że Tiglatpilesar III „wyruszył z potężna armią, której nie mogła oprzeć się koalicja. Wzdłuż wybrzeża fenickiego utworzono sześć okręgów wojskowych, które miały zapobiegać ponownym buntom”489.

Kontakty handlowe Fenicjan490.

Miasta fenickie nieustannie buntowały się przeciwko asyryjskiej dominacji w Palestynie, co skutkowało kolejnymi interwencjami władców asyryjskich: Sancheryba w roku 701 p.n.e., Asarhaddona w roku 677 p.n.e. oraz 671 r. p.n.e. Również za panowania Aszurbanipala – ostatniego wielkiego władcy imperium asyryjskiego – doszło do buntu na tych obszarach.

488Zob. B. Koziróg, Liban, dz. cyt., s. 315.

489J. Zabłocka, dz. cyt., s. 328.

490www.pl.wikipedia.org.

98

Asyryjczycy brutalnie dławili fenickie powstania, ponieważ rozszerzyli swoje panowanie aż do Egiptu i zależało im, aby na całym podbitym terenie panował spokój491. W czasach imperium neobabilońskiego król Nebukadnesar II (605562 r. p.n.e.) w 584 r. p.n.e. rozpoczął oblężenie Tyru, które trwało trzynaście lat i prawdopodobnie zakończyło się rozejmem, na mocy którego król Tyru uznał zwierzchnictwo Babilonu, ale miasto zachowało autonomię492. Po upadku imperium babilońskiego w 539 r. p.n.e. Fenicja stała się perską satrapią. Z kolei gdy w Fenicji pojawił się Aleksander Wielki Macedoński, Arwad, Byblos i Sydon na znak poddania otworzyły mu swoje bramy. Tylko Tyr, którego polityka była nastawiona na zachowanie własnej niezależności, nie chciał się poddać. Aleksander potrzebował zaledwie siedmiu miesięcy, by zdobyć miasto i je zniszczyć493. W roku 64 p.n.e. Fenicja została podbita przez wojska Pompejusza494.

2.4.3. Ammon

Ammon to kraina na wschód od rzeki Jordan, na północnym oraz południowym brzegu rzeki Jabbok. „Ammon” to jednocześnie nazwa państwa, która w tłumaczeniu prawdopodobnie oznacza „Mały Stryj”495. Natomiast korzenie Ammonitów opisuje właściwie tylko Stary Testament, wywodząc ten naród od Lota, bratanka Abrahama, a więc stanowiący lud aramejski: „Młodsza także urodziła syna i nazwała go Ben-Ammi. On jest praojcem dzisiejszych

491Zob. Wielka historia świata, t. II, Poznań (bez daty), s. 185.

492Zob. A. Tschirschnitz, dz. cyt., s. 95; por. Ch. F. Pfeiffer, dz. cyt., s. 391; Y. Aharoni, dz. cyt., s. 408.

493Zob. B. Koziróg, Liban, dz. cyt., s. 317.

494Na temat dziejów Fenicji zob. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., ss. 154-155.

495H. Haag, dz. cyt., s. 60; szczegółowe opracowanie na temat Ammonu zob. The Interpreter's Dictionary of the Bible, dz. cyt., t. I, ss. 108-114; por. The Eerdmans Bible Dictionary, pod red. A. C. Myers, Grand Rapids 1987, ss. 49-50; The New International Dictionary of the Bible, pod red. M. C. Tenney, Grand Rapids 1987, ss. 41-42; The International Standard Bible Encyclopedia, dz. cyt., t. I, ss. 111-112; The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, dz. cyt., t. I, ss. 134-140.

99

Ammonitów”496. Ammonici dużo wcześniej niż Izraelici stworzyli swoje państwo. Już w okresie sędziów Ammonici mieli swojego króla497. Stolica Ammonitów, Rabbat-Ammon (lub też Rabba Ammonicka498), znajdowała się nad rzeką Jabbok. Obecnie „istnieje w dalszym ciągu, nosząc swą historyczną nazwę Amman i jest dziś stolicą Jordanii”499. Ostatnie odkrycia archeologiczne wskazują, że ziemie Ammonitów były z rzadka zamieszkane za czasów Hyksosów i Nowego Państwa egipskiego. Pozostałości świątyni odsłoniętej w okolicach Ammanu, a także odnalezione tam i we współczesnych jej grobowcach cypryjskie i mykeńskie naczynia świadczą o stałym osadnictwie w pierwszej połowie okresu późnego brązu. Po długiej przerwie w zasiedleniu Ammon został ponownie zamieszkany pod koniec XIV w. p.n.e. i w tym właśnie okresie powstały królestwa Ammonitów, Moabitów i Edomitów500.

Ammon jako państwo nigdy nie odegrało znaczącej roli na arenie międzynarodowej. Informacje na temat licznych konfliktów zbrojnych Izraelitów z Ammonitami znajdują się w rozdziale VI niniejszej dysertacji. Jeśli chodzi o źródła asyryjskie, w inskrypcji Salmanasara III pojawia się ammonicki król o imieniu Baasza, który w ramach szerokiej koalicji wystąpił przeciwko Asyryjczykom w bitwie pod Karkar w 854/3 r. p.n.e.501. W okresie asyryjskim Ammonici pojawiają się dość często, przeważnie jednak jako poddani i płacący trybut Asyrii, pośród innych krajów, takich jak Edom, Moab, Juda czy nawet Egipt. Mimo wszystko był to dla Ammonitów okres rozkwitu, ponieważ na Drodze Królewskiej od okolic Akaby do Syrii intensywnie rozwijał się handel natomiast na ich codzienne życie duży wpływ wywierała kultura asyryjska502.

496Rdz 19,38; por. Pwt 2,19.

497Zob. Sdz 11,12; A. Bosowski, Jordania. Kraina Starego i Nowego Testamentu, Warszawa 2001, ss. 44-46.

498Joz 13,25; 15,60; 2Sm 12,26-29; Jr 49,2.

499Atlas Biblijny, dz. cyt., s. 85.

500Por. Encyklopedia archeologiczna ziemi świętej, dz. cyt., ss. 26-27.

501Zob. H. P. Ruger, Ammon, w: Biblisch-Historisches Handwörterbuch, t. I, dz. cyt., s. 83.

502Zob. A. Citlak, Jordania, w: Historia i kultura krajów biblijnych, t. III, pod red. B. Koziróg, Podkowa Leśna 2008, s. 164.

100