1.2. Конституциялық-құқықтық реттеу әдістері.

Конституциялық-құқықтық реттеу анықталған қоғамдық қатынастарға нормативтік-ұйымдастырушылық әсер ету мақсатында оларды реттеу, қорғау және дамыту болып табылады. Ол нақты бағыттық сипатқа ие болады және анықталған құралдардың конституциялық-құқықтық нормалар, құқықтық қатынастар көмегімен, құқықтық реттеу әдістерімен жүзеге асырылады. Құқықтық реттеу әдісі – ол қоғамдық қатынастарды реттеу тәсілдері. Конституциялық-құқықтық реттеудің негізгі әдістері болып рұқсат ету, міндеттеу және тыйым салу әдістері табылады.

Рұқсат ету әдісі – конституциялық-құқықтық қатынастың субъектісінің әрекет ету мүмкіндігі. Рұқсат ету әдісі мемлекеттік органдардың конституциялық өкілеттіктерімен, сонымен қатар Конституцияда кепілдендірілген құқықтар және бостандықтармен анықталады.

Конституциялық-құқықтық реттеу биліктік-императивтік бастама негізінде заңды әсер ету, яғни міндеттеу және тыйым салу әдістерімен жүзеге асырылады.

Міндеттеу әдісі – конституциялық-құқықтық қатынас субъектісінің әрекет ету міндеттілігі. Міндеттеу әдісі мемлекет пен қоғамда тұлғаның бекітілген конституциялық міндеттерін жүзеге асырумен анықталады. Мысалы, ҚР-ның Конституциясының 34-бабының 1-ші тармағында әркім Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдылықтарын сақтауға, өзге де тұлғалардың құқықтары, бостандықтры мен қадір-қасиетін сыйлауға міндетті деп көрсетілген. Сонымен қатар міндеттеу әдісі мемлекеттік органдардың да конституциялық міндеттерін бекітеді.

Тыйым салу әдісі субъектінің қандай да бір әрекет жасауына тыйым салады. Ол тыйым салынады, ешқашан, ешкім және т.б. сөздермен конституциялық негізде бекітіледі.

1.3. Конституциялық құқықтың қайнар көздері. Конституциялық құқық теориясында конституциялық құқықтың қайнар көздерінің түсінігіне конституциялық-құқықтық нормалар заңдық күшке ие болатын құқықтық актілер кіреді. Құқықтың қайнар көздері әрекет етіп отырған нормативтік құқықтық актілердің иерархиялық жүйесі бойынша анықталады, әр акт өзінің заңдық әрекеттеріне ие болады.

Конституциялық құқықтың негізгі қайнар көзі болып Қазақстан Республикасының Конституциясы танылады. Біріншіден, Конституцияның нормалары халық еркімен жүзеге асырылады; екіншіден, олар мемлекет пен қоғамның барлық салаларын реттейді; үшіншіден, Конституцияның нормалары жоғары заң күшіне ие болады және Республиканың барлық аумағына тікелей әрекет етеді; төртіншіден, олар құрылтайшылық сипатта болады және қолданымдағы заңдылықтарға негіз болып табылады; конституциялық құқық саласының өзге де қайнар көздері анықталады яғни, нормативтік құқықтық актілердің аталуы, заңдылық күштері, қабылдану тәртібі, тоқтатылуы және жариялануы.

1-ші тақырып бойынша тест сұрақтары.

1. Конституциялық құқық – ұлттық құқық саласы, ол мынадай құқықтық қатынастарды бекітеді және реттейді:

а) азамат пен мемлеттік органдардың арасындағы мүліктік және мүліктік емес қатынастарды;

б) құқық бұзушылықпен және оған жаза тағайындаумен байланысты пайда болатын құқықтық қатынастарды;

в) конституциялық құрылыстың негіздері мен тұлғаның мемлекет пен қоғамдағы құқықтық жағдайын, мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттігі мен қызмет тәртібін және жүйесін қалыптастыратын...

(дұрыс жауабы - в)

2. Негізгі қоғамдық қатынастар түсінігіне не кіреді:

а) адамдардың арасында, олардың мүддесін қорғайтын қатынастар;

б) меншікке, кәсіпкерлікке байланысты қатынастар;

в) мемлекет пен қоғамның аясының негізін қамтитын қатынастар.

(дұрыс жауабы - в)

3. Қазақстан Республикасының ұлттық құқығының ядросы болып қай құқық саласы табылады:

а) азаматтық құқық;

б) қылмыстық құқық;

в) конституциялық құқық.

(дұрыс жауабы - в)

4. Конституциялық-құқықтық реттеу әдісі дегеніміз – бұл:

а) конституциялық құқық нормаларында бекітілген негізі қоғамдық қатынастарға әсер ететін заңды тәсілдердің жиынтығы;

б) құқық бұзушыға мемлекеттің конституциялық құқық нормаларын қолдану нысанымен әрекет ету тәсілі;

в) адамның өзінің конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау тәсілдері.

(дұрыс жауабы - а)

5. Төменде көрсетілген нормативтік құқықтық актілердің қайсы Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының қайнар көзі болып табылады:

а) соттық прецедент;

б) конституциялық заң;

в) дәстүрлер.

(дұрыс жауабы - б)

Тақырып 2. Конституциялық-құқықтық нормалар және конституциялық-құқықтық қатынастар.

2.1. Конституциялық-құқықтық нормалардың түсінігі, ерекшеліктері және түрлері. Конституциялық-құқықтық норма кез-келген құқықтық нормаға сәйкес белгілерге ие болады. Бірақ конституциялық құқықтың пәні оның конституциялық-құқықтық нормаларының спецификалық қасиеттерімен ерекшеленеді. Конституциялық-құқықтық нормалардың басымдылығы барлық құқық жүйесінде жоғары заң күшіне ие болатын ерекше акт – Қазақстан Республикасының Конституциясында, сонымен қатар конституциялық сипаттағы нормативтік-құқықтық актілерде мазмұндалады. Конституциялық-құқықтық нормалардың келесі айрықша белгілері – жалпы реттеуші және құрылтайшылық сипат.

Конституциялық-құқықтық нормалардың жалпы реттеуші сипаты - оның көпшілігі барлық құқыққолданушы субъектілерге бағытталған. Конституциялық құқық субъектілерінің шеңбері кең әрі ол осы құқық саласына ғана тән. Конституциялық-құқықтық қатынастардың субъектілері болып халық, мемлекет, ұлттар, адам және азамат, жоғары мемлекеттік органдар және қоғамдық бірлестіктер табылады.

Конституциялық-құқықтық нормалардың құрылтайшылық сипаты ретінде қоғамдық қатынастардың құқықтық ресімделуінің құқықтық бастамасы болып табылады. Сондықтан оларды – норма-қағидалар, норма-мақсаттар деп те атайды. Конституциялық-құқықтық нормалардың құрылтайшылық сипаты ретінде оларды Қазақстан Республикасының ұлттық құқық салаларының нормаларын құру үшін міндетті тәртіп бекітіледі. Онда құқықтық актілердің нысаны, оларды қабылдау және жариялау тәртібі, қабылданатын құқықтық актілердің аталуы анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 69-шы бабының 1 тармағында Қазақстан Республикасының Үкіметі өз құзыреті шегіндегі мәселелер бойынша Республиканың барлық аумағына міндетті күшке ие болтын қаулылар шығарады деп көрсетілген.

Конституциялық-құқықтық нормалар өзге құқық салаларының нормаларынан құрылымдылық өзгешеліктерімен ерекшеленеді. Конституциялық-құқықтық нормалар көптеген жағдайда екі сатылы құрылымға ие болады: гипотеза және диспозиция. Тек кейбір жағдайда ғана санкцияға ие болады.

Конституциялық-құқықтық нормаларды саралау көптеген негіздерге қатысты қарастырылады. Біріншіден, реттелетін қоғамдық қатынастардың шеңберіне қарай:

а) конституциялық құрылыс негіздерін бекітетін нормалар;

б) адам мен азаматтың құқықтық мәртебесін бекітетін нормалар;

в) басқару органдарының жүйесін бекітетін нормалар.

Екіншіден, заңды күші бойынша: Республиканың Конституциясында бекітілген нормалар, олар жоғары заңдылық күшке ие болады және ешқандай құқық нормасы қайшы келмеуге тиіс.

Үшіншіден, конституциялық-құқықтық нормаларында мазмұндалатын көрсетілу сипатына қарай:

а) құқық беруші, яғни субъектілердің онда бекітілген құқықтарды жүзеге асыру әрекеттері. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-ші бөлімінде бекітілген адам мен азаматтың мемлекетпен кепілдендірілген құқықтары мен бостандықтары; мемлекеттік органдардың өкілеттіктерін бекітетін конституциялық-құқықтық нормалар;

б) міндеттеуші нормалар – субъектілерге анықталған нақты нормаларға сәйкес жағымды әрекеттерді жасауға міндеттейді. Мысалы, азаматтардың конституциялық міндеттерін бекітетін, сонымен қатар өзге әрекет жасау жағдайын қарастырмайтын нормалар;

в) тыйым салатын нормалар – анықталған қандай да бір әрекеттерді жасау мүмкіндігін болдырмайтын нормалар. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 5-ші бабының 3-ші тармағында мақсаты бойынша конституциялық құрылысты күштеп өзгертуге бағытталған қоғамдық бірлестіктердің құрылуы мен қызмет етуіне тыйым салынады делінген;

г) көрсетілу нысанына қарай императивті және диспозитивті нормалар.

Императивті нормалар – олар биліктік сипатқа ие болады және субъектілердің өз қалауы бойынша өзге ережелерді қолдануына мүмкіндік берілмейді. Бұндай нормаларды заң әдебиеттерінде категориальды деп атайды, яғни нормадағы талаптан ауытқымау.

Диспозитивті норма – субъектіге нормада көрсетілген шарттар мен мән-жайларды өз қалауы бойынша таңдауға мүмкіндік беріледі.

Конституциялық-құқықтық нормалар мақсатына қарай материалдық және процессуалдық болып бөлінеді.

Материалдық нормалар қоғамдық қатынастардың құқықтық реттелуі бойынша әрекеттерді қарастырады, яғни құқықтық қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін анықтайды. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 2-ші “Адам және азамат” бөлімінде ол жан-жақты анықталған.

Процессуалдық нормалар өкілді органдардың жұмысын ұйымдастыру, заңдар мен өзге де актілерді қабылдаау кезінде материалдық нормаларды іске асырумен анықталады. Мысалы, Мәжіліс, Сенат, Парламенттің Регламенттері. Көптеген процедуралық нормалар депутаттарды сайлау, референдум өткізу туралы заңдылық актілерде анықталады.

2.2. Конституциялық-құқықтық қатынастар, оларды ерекшеліктері және түрлері.

Заң әдебиеттерінде құқықтық қатынас түсінігіне құқық нормасы негізінде пайда болатын, қатысушылары мемлекетпен қамтамасыз етілген субъективтік құқықтар мен заңды міндеттерге ие болатын қоғамдық байланыс жатады. Яғни, құқықпен реттелетін кез-келген қоғамдық қатынас – құқықтық қатынас болып табылады. Сонымен қатар сәйкестелген субъектілердің арасында заңдылық байланыс қалыптасады, яғни бір субъект анықталған құқықтарға ие болса, ал екінші субъект – міндеттерге ие болады, немесе екі субъект те өзара байланысты құқықтар мен міндеттерге ие болады. Осы құқықтық қатынастар арқылы құқық нормалары іске асырылады.

Конституциялық-құқықтық қатынастардың түрлері. Конституциялық-құқықтық қатынастар келесі түрлерге бөлінеді:

1. Нақты конституциялық-құқықтық қатынастар – онда субъектілер, олардың өзара құқықтары мен міндеттері анықталған.

Нақты құқықтық қатынастар норма-ережелерді іске асыру нәтижесінде пайда болады.

2. Жалпы сипаттағы конституциялық-құқықтық қатынастар – онда қатынастың субъектілері нақты анықталмаған және олардың құқықтары мен міндеттері нақты бекітілмеген. Олар норма-қағидаларды, норма-мақсаттарды, норма-декларацияларды іске асыру кезінде пайда болады.

3. Тұрақты және уақытша конституциялық-құқықтық қатынастар.

Тұрақты конституциялық-құқықтық қатынастардың әрекет мерзімі анықталмаған. Бірақ, қандай да бір жағдайларда олар тоқтатылуы мүмкін. Мысалы, азаматтың өлімі оның азаматтаққа қатысын тоқтатады.

Уақытша конституциялық-құқықтық қатынастар нақты құқықтық қатынастарды іске асыру кезінде пайда болады. Құқықтық қатынаста көрсетілген құқықтық міндетін атқаруымен байланысты олар тоқтатылады. Мысалы, сайлаушы мен учаскелік сайлау комиссиясының арасындағы байланыс ақырғысының сайлау бюллетенін беру және дауыс беру жағдайларын қамтамасыз ету міндетін атқарғаннан кейін тоқталады.

4. Материалдық және процессуалдық конституциялық-құқықтық қатынастар. Материалдық конституциялық-құқықтық қатынастар құқықтар мен міндеттердің жалпы мазмұнын іске асырса, ал процессуалдық құқықтық әрекетінің тәртібін іске асырады.

5. Мақсатына қарай конституциялық-құқықтық қатынастарды құқықбекітуші және құқыққорғаушы деп бөліп қарастырады.

Құқықбекітуші құқықтық қатынастарда оның қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін іске асыруды жүзеге асырады.

Ресей конституционалистері Е.И.Козлова мен О.Е.Кутафин конституциялық-құқықтық қатынастардың тағы бір түрін бөліп қарастырады, ол құқықтық жағдай деп аталады. Онда құқықтық қатынастың субъектілері нақты анықталғанмен, бірақ олардың өзара құқықтары мен міндеттері толық ашалмаған. Мысалы, ондай конституциялық-құқықтық қатынастарға азаматтықта болу жағдайын жатқызуға болады.

Құқықтық қатынас пайда болуы үшін, өзгеруі немесе тоқатылуы үшін заңды деректің болуы қажет.

Заңды дерек - құқықтық қатынас пайда болуы, өзгеруі немесе тоқатылуы кезінде әрекет немесе оқиға туындайды.

Оқиға субъектінің еркінен тыс пайда болады. Ал әрекет субъектінің өз еркімен байланысты туындайды.

Әрекетті - заңды акт және заңды әрекет деп саралайды. Мысалы:

1) азаматтыққа қатысты құқықтық қатынас баланың өмірге келуімен пайда болады;

2) азаматтың сайлау құқығын іске асыру көптеген заңдылық деректерді туындатады: сайлауды тағайындау туралы, сайлау округтерін және учаскелерін, крмиссияларын құру туралы актілерді қабылдау, сайлаушылардың тізімдерін құру және т.с.с.

№ 2 тақырыпқа тест сұрақтары

Конституциялық-құқықтық норма-қағидалар дегеніміз – бұл:

а) құқықтық қатынас субъектілерінің құқықтары мен міндеттерін анықтайды;

б) қоғамдық қатынастарды конституциялық-құқықтық реттеу кезінде қалыптасатын негізгі бастамалар мен идеялар;

в) қандай да бір әрекеттерді жасауға тыйым салуды бекітеді.

(дұрыс жауабы - б)

2. Конституциялық-құқықтық нормалар – бұл:

а) адамдардың іс-қимылдарын реттеу мақсатында бекітілген жалпыға міндетті әрекет ету ережесі;

б) біртектес қоғамдық қатынастарды реттейтін конституциялық құқықтың нормаларының анықталған жүйесі;

в) құқық саласының негізіне жататын, бастама.

(дұрыс жауабы - б)

3. Мазмұндық сипатына қарай конституциялық-құқықтық нормалар бөліп қарастырылады:

а) қорғаушы;

б) тұрақты, уақытша және айрықша;

в) құқықберуші, міндеттеуші және тыйым салушы.

(дұрыс жауабы - в)

4. Көрсетілу нысанына қарай конституциялық-құқықтық нормалар бөлінеді:

а) тұрақты және уақытша;

б) императивті және диспозитивті;

в) материалдық және процессуалдық.

(дұрыс жауабы - б)

5. Бағытына қарай конституциялық-құқықтық нормалар бөлінеді:

а) құқықберуші, міндеттеуші және тыйым салушы;

б) материалдық және процессуалдық;

в) императивті және диспозитивті.

(дұрыс жауабы - б)

6. Заңды дерек – бұл:

а) құқықтық қатынас пайда болуы, өзгеруі немесе тоқатылуы кезінде әрекет немесе оқиғаның туындауы;

б) субъектінің құқықтық қатынас пайда болуы, өзгеруі немесе тоқатылуымен байланысты әрекеті;

в) азаматтыққа қатысты құқықтық қатынастың пайда болуына әсер ететін оқиға.

(дұрыс жауабы - а)