2 Экалагічная тэма ў творчасці а. Жука

Крытыкай павярхоўна-спажывецкіх адносін да прыроды і яе багаццяў адзначана творчасць А. Жука.

Ужо ў першым зборніку апавяданняў “Асеннія халады”, тады яшчэ маладога дваццаціпяцігадовага аўтара, акрэслілася кола яго творчых інтарэсаў. Героі твораў А. Жука жывуць і працуюць на зямлі. Але духоўныя запатрабаванні персанажаў не знаходзяцца ў прама прапарцыянальнай залежнасці ад іх вясковай прапіскі. Наадварот: менавіта праца на зямлі, блізкасць жыццёвых кантактаў з суседзямі-аднавяскоўцамі, гарманічнае суіснаванне з прыроднай рэчаіснасцю як бы забяспечваюць генетычную глыбіннасць існасных праблем, што вырашаюць героі ў творах А. Жука.

Дасягненнем у спасціжэнні душы чалавека ў творчасці А. Жука з’яўляюцца аповесці “Не забывай мяне” і “Халодная птушка”, якія бачацца як несумненнае дасягненне вясковай прозы. Проза А. Жука, так бы мовіць, заўсёды "экалагічная". Душэўны стан яго персанажаў моцна павязаны з акаляючым прыродным наваколлем. Вось і ў аповесці “Не забывай мяне” адноўленыя карэньчыкі сапраўдных высокіх пачуццяў гінуць самахоць. Галоўны герой Загоцкі, уцякаючы ад каханай жанчыны, бачыць над абрывам “карэнне дрэў з тонкімі і доўгімі махрамі”, бачыць “хваіну, якая лёгка кіўнула вершалінаю, нахілілася, выламала крычу зямлі. Лопнула, як сухажылле, карэнне, і дрэва разам з травою і верасам паплыло ўніз. Следам за ім доўга яшчэ цёк пясок, свежа бялелася абарванае непрыгожа разлапістае карэнне” [10, с. 45].

Усе пастаўленыя ў аповесці “Халодная птушка” праблемы знітоўвае вобраз старой Анэты. Яна выгадавала сына і дачку, якія пайшлі ў людзі, а сама дажывае свой век у вёсцы. Па трапнай аўтарскай заўвазе пражыла жыццё “як конь у баразне” [10, с. 52]. Мала было радасцей, не хапала часу нават на праявы кахання да мужа, любові да дзяцей. Дыктавалася такое жыццёвымі абставінамі, элементарнымі законамі выжывання. А цяпер вось “не засталося цяпла ў целе, выстудзілася яно за доўгае жыццё” [10, с. 54]. Адзінокая халодная старасць у пустой хаце, калі “ў душы ў яе ўсё зледзянела, змярцвела” [10, с. 62]. На першы погляд здаецца, што жыццё Анэты – беспрасветная праца са шматлікімі чалавечымі абмежаваннямі, у нечым нават і бессэнсоўная. Не зусім выразна аўтарам праводзіцца думка, што ў глыбінным сэнсе праца людзей, падобных Анэце, асацыіруецца са служэннем Бацькаўшчыне. Старая жанчына, перабіраючы ў памяці ўспаміны, прыходзіць да наступнай высновы: “Такая любоў жыве ў дарослага, ужо, здавалася б, агрубелага душою чалавека да роднай зямлі: да лёгкага павеву ветру над полем, не кажучы ўжо пра кусцістую, густую, як аўчына, рунь: пасрэбраную першым інеем, які ружова адсвечваецца ў ранішніх сонечных промнях, не кажучы ўжо пра спелы, цяжка і даверліва схілены насустрач селяніну колас жнівеньскага палетка!” [10, с. 78]. Не страшна паміраць чалавеку, улюбёнаму ў зямлю і людзей, бо ён пакідае зямлю і радасць працы на ёй нашчадкам, памяць пра сябе ў душах хоць на адно пакаленне.

На схіле жыцця людзі, падобныя Анэце, маюць перавагу над начальнікамі Дзягелямі, якія толькі ўмелі кіраваць, выконваць загады вышэйшых улад, трымаць у страху падначаленых. Вуснамі гераіні А. Жук падсумоўвае вынікі Дзягеля: “Мая дарога ў жыцці во гэтакая, – Анэта паказала рукою наперад, па дарозе, а потым убок, на сцяжынку на перавораным полі, якая блудзіла па ўмёрзлай раллі, – а твая такая. Яна бытта і выгадная, і нацянькі, але ж ненадоўга. Перааруць яе – і следу не стане. Ёсць бог на свеце, як ты не круці ў жыцці” [10, с. 79]. 

Другая справа, што сумленная працавітасць Анэты не забяспечыла, на жаль, такія ж адносіны да працы яе дзяцей, не засцерагла іх ад раўнадушна-абывацельскіх адносін да Бацькаўшчыны. Лепшыя з іх адразу пасля школы пакінулі бацькоў, родную вёску, развіталіся назаўсёды з яе краявідамі, з магчымасцю адданай працы на зямлі. I дзеці Анэты, і дзеці Дзягеля з аднолькавымі жыццёвымі мэтамі: развітваюцца з вясковым маленствам і юнацтвам, каб толькі наездамі і выказваць сваю замілаванасць прыродай, непрацяглую па часу любоў да працы на роднай зямлі.

У аповесці “Халодная птушка” ў поўнай меры выявіліся характэрныя рысы творчасці А. Жука – нацыянальная самабытнасць, філасафічнасць, вастрыня пастаноўкі маральна-этычных праблем, сцверджанне высокай духоўнасці.

Мастацкая проза Алеся Жука, тым не менш, ёсць матэрыялізацыя ў вобразна-сімвалічнай форме пэўнай ідэалогіі ( сістэмы поглядаў і перакананняў, на якіх грунтуецца светабудова творцы): умоўна яе вызначыць можна як «экзістэнцыяльны гуманізм» з вядучым трагічным матывам у аснове кантрапункту. Танальнасць яго найбольш яскрава выяўляецца ў вобразе-настроі “белай журбы”:

“Цішыня была, поўня на ўсё неба разлілася. А на зямлі пуста, бясконца, як абмерла палявая прастора. I такою белаю сумотаю глядзіць зямля ў акно, такою журбою, што хоць ты збірайся і ідзі, ідзі, куды вочы глядзяць – і нічога не ўгледзіш новага, толькі гэтая белая журба над пустою зямлёю, якая не адпускае сэрца, будзе ісці ўслед, весці цябе...” (“Халодная птушка”) [10, с. 89].

Шчымлівая напружанасць мастацкіх эмоцый дасягае максімуму ў сімвалічнай постаці Апошняга Жураўля: пасвечаны ў таямніцы іншага свету, ён нібыта сочыць за тым, каб не парушыўся колазварот быцця, перамагаючы сваёю гібеллю ўсюдыісную смерць:

“Восенню, калі яно (поле) чыстае і прасторнае, аблямавана на даляглядзе кусцістаю зялёнаю рунню, захінута дзікім туманком, далёкае ворыва на небакраі раптам пачынае ўставаць на цябе крылом шэрага жураўля, і хто скажа тады, што з неба і сапраўды не чуцен вечны жураўліны кліч?” [10, с. 144].

У светаўспрыманні пісьменніка свет прыроды і свет чалавечы – адно цэлае, адзінае, што пераканаўча адбілася ў аповесці “Паляванне на Апошняга Жураўля” (1982). Падзеі, адлюстраваныя ў ёй, адбываюцца ў звычайнай беларускай вёсцы Альховыя Крыніцы, дзе жыве былы калгасны брыгадзір Сцяпан Дзямідчык – своеасаблівы вясковы мудрэц, ахоўнік традыцый і гістарычнай памяці, чалавек з развітай грамадскай свядомасцю, пачуццём асабістай добрай якасці, што і вызначае яго маральную актыўнасць. Ён адораны рэдкай чуласцю да таго, што робіцца вакол, побач, і ва ўсім свеце. Прырода для Дзямідчыка з усёй сваёй флорай і фаунай не толькі агульнае дабро, якое неабходна пільна берагчы і ахоўваць, але і асяроддзе, улонне чалавечага існавання, адвечная яго айкумена, жывая, урэшце, істота, надзеленая амаль чалавечымі ўласцівасцямі і адчуваннямі. “Самае лепшае, што ён ведаў і любіў у жыцці, – з хваляваннем піша пра яго аўтар, – гэта было поле, якое спелым коласам хілілася, гайдалася, накачвалася хвалямі насустрач чалавеку, быццам лашчылася ды яго, хацела, каб ён пагладзіў яго сваёй далоняй...!” [11, с. 147].

Больш за тое, птушкі, як і людзі, моцна прывязаны да родных мясцін. “Кожны год прыляталі, піша Алесь Жук у аповесці “Паляванне на Апошняга Жураўля”, жураўлі на роднае поле, кружыліся, доўга шукалі пакінутае і здабытае і потым адляталі, адляталі туды, дзе свеціць няроднае цёплае сонца” [11, с. 101]. Як і людзі, птушкі ўмеюць захоўваць вернасць. I ўвогуле, на думку пісьменніка, яны жывуць па тых жа законах, што і людзі, і “прыпісваюць” ім гэтыя законы самі ж людзі. Адзначаючы шмат агульнага ў паводзінах, у знешнім выглядзе ча­лавека і птушак і пераносячы маральныя каштоўнасці людзей, выпрацаваныя шматвяковай гісторыяй, на жыццё птушак, пісьменнік тым самым падкрэслівае адзінства чалавека і пры­роды, іх арганічную еднасць.

Прырода мудрая, чалавек павінен быць яшчэ мудрэйшым, бо ён адзіная разумная істота на зямлі, такая думка гучыць у многіх творах су­часнай беларускай прозы. Чалавек, як адзначаюць пісьменнікі, павінен быць сапраўдным гаспадаром на зямлі, і ў адрозненне ад іншых істот яму неабходна ўмець спазнаваць законы прыроды і правільна іх выкарыстоўваць. У век навукова-тэхнічнай рэвалюцыі людзі парушылі гэтыя законы. Дзве культуры культура пры­роды і культура чалавека у нечым разышліся, пайшлі насуперак адна адной.

Паралельным планам, наплывамі, ідуць у аповесці ўспаміны пра партызанскае мінулае. Драматычны след пакінула вайна і ў лёсе Сцяпана Дзямідчыка, але не адвярнула яго ад людзей, не загасіла веры ў дабро, не падтупіла вострага пачуцця прыроды. Наадварот, ён выпрабоўвае падзяку і лёсу, і полю, і гэтым “балацінам”, якія аддана хавалі яго ад небяспекі.

У аповесці багатая паэтыка: шмат міфалогіі, сноў, успамінаў. Арыгінальны і вельмі цікаўны вобраз Старога бабра, у абмалёўцы якога аўтар выявіў здольнасці пісьменніка-анімаліста, надзяліў гэту маленькую істоту разумным інстынктам і амаль чалавечай логікай. Гэта архетып бабровага роду, родапачынальнік, у паводзінах якога адлюстроўваецца розум самай прыроды. У аповесці ўпушчана вельмі глыбокая, значная думка: “Так заведзена ў гэтым свеце, што лес усё чуе, а поле ўсё бачыць”. [10, с. 140] Гэта бачыць маці-прырода вачамі сваіх “жыхароў”.

Глыбока сімвалічны таксама вобраз Апошняга Жураўля, які даў назву ўсяму твору. У супрацьстаянні з разнастайнымі “меліяратарамі”, знішчальнымі прыроду, Сцяпан Дзямідчык – на баку баброў і жураўлёў. Ён цешыцца, калі Стары бабёр, дзякуючы намаганням Дзямідчыка, прыводзіць на новае месца сям’ю маладых баброў. Сцяпан бачыць, да якіх трагічных наступстваў можа прывесці разбурэнне прыродных сувязяў.

У «Паляванні на Апошняга Жураўля» зварот да спрадвечнага (водгукі татэмізму, магічных уяўленняў (забіваюць Апошняга Жураўля – гіне Сцяпан Дзямідчык) спалучаецца з роздумам над невыноснай крохкасцю быцця ў сучасным свеце; згукі паганства ўплятаюцца ў хрысціянскія матывы. Здаецца, што ў беларусу язычнік дасюль нявыкаранены, мацнейшы за хрысціяніна.; той жа Апошні Журавель – персаніфікаванае Дабро – усведамляецца намнога старэйшым за новазапаветнага Месію.

Адзначым, што пантэістычнае светаадчуванне працінае ўсе структурныя ўзроўні мастацкага твора, абумоўліваючы важнейшыя адметнасці прозы Алеся Жука. Сярод гэтых адметнасцяў вылучаецца псіхалагізм вобразаў-пейзажаў, якія літаральна ў кожным, нават самым невялікім на аб’ёме, творы злучаюцца ў адно цэлае – пэўны метавобраз, дзе экспрэсія рэалістычнай дэталі перацякае ў імпрэсіянісцкую метафару:

“Імглела зноў не па-асенняму, надоўга аслізла зямля, а ў садзе, на лісці, на яблыках шэра ляжалі кроплі – быццам упацеў, утаміўся сад трываць гэтакую макрэчу” [10, с. 98]; “Напружана-чырвонае сонца, і там, дзе яно зайшло, вісіць вузкая марозна-шэрая палоска, а над ёй спачатку чырвань, а потым светлая празрыстасць, якая будзе доўга-доўга, нават пасля таго, як патухнуць вясковыя вокны і высвеціць ва ўсю лупаты месяц” («Сонечны снег»)” [10, с. 247].

“За полем гараць асеннія вогнішчы лесу, як сіняватыя вочы зямлі, ляжаць між парыжэлых, вылінялых за лета броваў асакі невялікія лужкі і азерцы” (“Паляванне на Апошняга Жураўля”) [11, с. 52]. “Ужо крыху прахалодней у полі, чым удзень, і ледзь прыкметна гусцее блакіт неба, і не так балюча слепідь вочы снег, але ён яшчэ не такі, як вечарам, калі схаваецца за небакраем ні ад чаго гэтак не баліць душа і нічаму гэтак не радуецца, як роднаму. свайму полю, якое праплывае пад шызым крылом тваім” [11, с. 103].

Пантэізм Алеся Жука праглядвае не толькі ў віртуознай пейзажыстыцы. Адчуванне татальнай трагічнасці быцця (не толькі чалавечага, але і касмічна-прыроднага) выяўляецца ўжо ў «Сонечным снезе» (1969) – у эпізодзе палявання на зайца: “...нешта моцнае, цяжкае ўдарыла насустрач... I ўжо нязвыкла лежачы на баку, бачыў ён, як бег да яго чалавек, адчуў, як моцна ўзяўся за пярэднія лапы, яшчэ таргануўся ўсім целам, каб вырвацца, і цяжка павіс уніз доўгімі, нядаўна яшчэ такімі лёгкімі і быстрымі нагамі. Паволі выкаціліся і кругла застылі жоўтыя, як арэхі, вочы... (...) I па доўгім жалабку вуха выцекла і ярка капнула на снег кропелька крыві” [10, с. 352].

Тэма “чалавек і прырода” ў творчасці А. Жука раскрываецца ў адзінстве з іншымі вечнымі тэмамі літаратуры, звернутымі да ўсіх аспектаў чалавечага існавання, якія супастаўляюць тое, што з’яўляецца праўдай быцця. Пісьменнік ушчыльную падыходзіць да экзістэнцыяльных пытанняў, якія калісьці з усіх бакоў абступілі талстоўскага П’ера Бязухава: “Што блага? Што добра? Што трэба любіць, што ненавідзець? Для чаго жыць, і што такое я? Што такое жыццё, што смерць? Якая сіла кіруе ўсім?” [17, с. 255]. А. Жука зноў і зноў цікавіць прырода чалавечага шчасця, маральныя пакуты і іх пераадоленне, асэнсаванне чалавекам самога сябе, свайго стаўлення да зямлі, да прыроды, але пісьменнік перакладае ўсё гэта ў экзістэнцыяльны шэраг вечных праблем, звязаных з драматызмам і трагічнасцю чалавечага знаходжання на зямлі.

Як вынікае з твораў А. Жука, гарадскім героям уласцівая рэфлексія, настальгія па мінулым, па вёсцы з яе палявымі абшарамі. Гэта знаходзім, напрыклад, у аповядзе “Душа над чыстым полем” (1994), у якім герой знаходзіцца ў стане сталага самааналізу: “Прачнуўшыся, Вечар глядзеў у столь, успамінаў і супакойваўся. Праз адчыненае акно ў пакой прыходзіў начны халадок, павяваў вецер. У яго павевах была ласкавасць валошкі, якая кранаецца твару. Потым і запахла валошкаю, а следам за гарачым пахвінам пакой напоўніўся водарам закрасавалага жыта. Гэта вярталася з блукання ў пакінутых палях змучаная, збалелая чалавечая душа, суцешаная, як грэшнік, якому адпусцілі грахі. I таму жыцёе працягвалася да новага блукання над чыстым полем, з якога душа аднойчы не вернецца” [11, с. 277].

Навукова-тэхнічная рэвалюцыя, бясспрэчна, палегчыла жыццё чалавека, вызваліла яго час для духоўнага росту, культурнага ўзбагачэння. Гэта добра разумеюць і пісьменнікі, і іх героі. “Цяпер тэхніка, старшыня, вунь якім калгасам варочае. Людзі цяпер не тыя. Цяпер не некалі ўсяго хватае”, ̶ заяўляе Мароз, адзін з герояў аповесці А. Жука “Паляванне на Апошняга Жураўля” [11, с. 66].

Але навукова-тэхнічная рэвалюцыя як з’ява прынцыпова новая непазбежна разбурае ста­рое. Не абыходзіцца тут і без выдаткаў: не ўсякае старое азначае непатрэбнае, аджылае. Калі НТР закранае такія вечныя катэгорыі, як любоў да зямлі, поўныя глыбокай павагі адносіны да продкаў, спрадвечныя маральныя асновы жыцця, наспяваюць канфлікты. Таму ўсё новае, што ўваходзіць у жыццё, не павінна бязлітасна закрэсліваць тое, што жыве ў душы чалавека, з’яўляецца неад’емнай часткай яго глыбока самабытнага жыццёвага ўкладу. Усе дасягненні навукі і тэхнікі, як вядома, у канчатковым выніку накіраваны на прагрэсіўнае пераўтварэнне рэчаіснасці. Але не ўсякае пераўтварэнне прыроды застаецца беспакараным для чалавека, нават калі гэта пераўтварэнне з’яўляецца неабходным, карысным з пункту гледжання сучаснасці.