28

Лекцыя 7. Беларусь у гады другой сусветнай і Вялікай айчыннай войн

1. Пачатак Другой сусветнай вайны. Аб'яднанне беларускага народа ў складзе БССР.

2. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі.

3. Устанаўленне фашысцкага акупацыйнага рэжыму.

4. Вызначальныя перамогі Чырвонай арміі пад Масквой, Сталінградам, Курскам іх уплыў на становішча ў Беларусі.

5. Баявая дзейнасць партызан і падпольшчыкаў.

6. Вызваленне Беларусі (аперацыя «Баграціён»). Заканчэнне Вялікай Айчыннай і Другой сусветнай войн.

1. Пачатак Другой сусветнай вайны. Аб'яднанне беларускага народа ў складзе БССР.

Наспяванне ваеннай напружанасці ў Еўропе ў 30-х гг. ХХ ст.

Радыкальные палітычныя перамены ў германскім грамадстве адбыліся пасля пры­хо­ду да ўлады ў 1933 г. нацыянал-са­цы­я­ліс­тыч­най германскай рабо­чай партыі (НСДАП), і сфармавала ўрад на чале з канцлерам А. Гіт­ле­рам.

За кароткі час нацыстам удалося ўсталяваць у краіне сваю уль­т­ра­на­цы­я­на­ліс­тыч­ную (фашысцкую) дыктатуру і прыступіцца да ажыц­цяў­лен­ня сваёй праграмы. Яе змест быў скіраваны на скасаванне Вер­са­ль­с­ка­й сістэмы, аб’яднанне ўсіх немцаў у «Вялікую Германію» і забеспячэнне для іх «жыццёвых прас­тораў», усталяванне «тыся-чагадовай ім­пе­рыі», або «трэцяга рэйха». За кароткі час нацысцкаму кіраўніцтву ўда­ло­ся ідэйна абалваніць увесь народ, пераканаць яго ў расавай вык­люч­нас­ці, праве на сусвет­нае па­на­ванне, вык­люч­ных якасцях фюрэра на­цыі А. Гітлера.

Насуперак існаваўшым дагаворам гітлераўская Германія прыс­ту­пі­ла­ся да фармавання магутнай арміі, авіяцыі і флоту. За кароткі час у Гер­­ма­ніі было пабудавана 300 ваенных заводаў, а вытворчасць зброі за 5 гадоў павялі-чылася ў 22 разы. У 1935 г. галоўнакамандуючым узб­ро­е­ных сіл (вер-махта) стаў А. Гітлер.

Пасля пра­ведзе­на­га ў Са­ар­с­кай вобласці рэферэндума, яе жыхары выка-заліся за ўз’­яд­нан­не з Гер­ма­ні­яй. Праз год, 7 сакавіка 1936 г., нямецкія войскі ўвай­ш­лі ў Рэй­н­­с­кую дэмілітарызаваную зону.

З самага пачатку нацысцкага руху лепшым саюзнікам гітлераўцаў з’яўля-ліся італьянскія фашысты на чале з “дучэ” Б. Мусаліні. Створаны ў 1936 г. так званы Антыкамінтэрнаўскі пакт, скі­ра­ва­ны супраць СССР і «сусветнага ка-мунізму», падпісалі Германія, Япо­нія, Італія, Вен­г­рыя, Ма­нь­ч­жоу-Го, Іспанія.

Аб нестабільнасці ў свеце, небяспецы фашызму і няздольнасці Лі­гі На-цый прадухіліць агрэсію сведчылі захоп Італіяй тэрыторыі Абі­сі­ніі ў 1936 г. Яшчэ больш выразна гэтыя прыкметы выявіліся ў Іспаніі ў 1936–1939 гг. Антырэспубліканскі мяцеж на чале з генералам Ф. Франка быў падтрыманы Італіяй, Германі­яй і Партуга­лі­яй, скончыўся ўсталяваннем яго дыктатуры.

12 сакавіка 1938 г. Германія шля­хам увядзен­ня сваіх войск у Аўстрыю пад выглядам «ўз’яднання нацыі» фактычна да­лу­чыла яе да рэйха(аншлюс).

Неўзабаве на шля­ху ўтварэння «Вялікай Германіі» паўстала Чэхаслава-кія. Вясной 1938 г. прэм’ер-міністры Ан­г­ліі і Францыі заявілі прэзідэнту Чэхаславакіі, што калі ён не саступіць Судэцкай вобласці Гітлеру, то яны не будуць ваяваць за яго краіну.

У такіх умовах 29–30 верасня 1938 г. па ініцыятыве А. Гітлера ў Мюн­хе­не адбылася сустрэча кіраўнікоў урадаў Германіі, Англіі, Францыі і Іта­ліі, дзе і была падпісана дамова аб перадачы немцам Су­дэц­кай вобласці. У сакавіку 1939 г. астатнія тэрыто­рыі дзяр­жа­вы бы­лі аку­па­ва­ны нем­ца­мі і ўключаны ў рэйх пад наз­вай «пра­тэк­та­рат Ба­ге­мія і Ма­ра­вія».

Правал палітыкі калектыўнай бяспекі. Захоп Германіяй Аўстрыі і Чэхаславакіі актуалізаваў ідэю ства-рэння сістэмы ка­лек­тыў­най бяс­пе­кі. Так, 31 сакавіка 1939 г. урады Англіі і Францыі пра­дас­та­ві­лі га­ран­тыі Польшчы на выпадак агрэсіі, а ў маі паслалі свае дэ­ле­га­цыі ў Мас­к­ву для абмеркавання ўмоў ваеннага супрацоўніцтва. Аднак пе­рага­во­ры выявілі нежаданне англійскіх і французскіх дыпламатаў падпіс­ваць ваенную канвенцыю, а затым – адсутнасць адпаведных паў­намоц­т­ваў. У выніку палітыка калектыўнай бяспекі пацярпела крах.

Савецка-гер­ман­с­кая да­мо­ва аб ненападзе. У выніку сустрэ­чы ў Крамлі 23 жніўня 1939 г. кіраўнікамі за­меж­ных ведамстваў быў падпісаны савецка-германскі дагавор аб не­на­падзе тэрмінам на 10 га­доў, а таксама сакрэтны пратакол аб падзе­ле сфер уплыву. Паводле пратакола, у сферу інтарэсаў СССР у Пры­бал­ты­цы ўваходзі­лі Латвія, Эстонія і Фінляндыя, а Германіі – Літва. Сферы ўплыву ў Польшчы павінны былі пра­ходзіць па лініі рэк Нараў – Вісла – Сан.

Такім чынам, Савецкі Саюз пазбаўляўся пагрозы агрэсіі як з захаду, так і ўсходу. Узаемаадносіны СССР і Германіі карэнным чынам змя­ні­лі­ся ад канфрантацыі да супрацоўніцтва ў ваеннай сферы.

Заключэнне пакта істотна паўплывала на ваенна-па­лі­тыч­ную сітуацыю ў свеце. А. Гітлер атрымаў яшчэ большую свабоду дзе­ян­няў па здзяйсненні сваіх злачынных планаў. Калі Мюнхенскі да­га­вор даў яму маг-чымасць дасягнуць мэты больш ці менш асцярожна, то «пакт Молатава – Ры-бентропа» дазваляў дамагацца яе ад­к­ры­та, усімі сіламі вермахта і дзяржавы.

Пачатак Другой сусветнай вайны. Пас­ля захопу Германіяй Чэхаславакіі пагроза агрэсіі навісла над По­ль­ш­чай. Фю­рэр дэ­нан­са­ваў по­ль­с­ка-германскі пакт аб ненападзе ад 1934 г. 31 са­ка­ві­ка 1939 г. прэм’ер-міністр Ан­г­ліі Н. Чэмберлен ад імя свайго і фран­цуз­с­ка­га ўрадаў запэўніў па­ля­каў ва ўзброенай падтрымцы. На той час са-юзнікі мелі 172 дывізіі суп­раць 103 ня­мец­кіх, каля 4000 танкаў супраць 3200, звыш 7600 са­ма­лё­таў суп­раць 4000, да 36 000 гармат супраць 26 000.

Тым не менш, ужо 31 жніўня 1939 г. часці вер­мах­та атрымалі адпаведную дырэктыву фюрэра па рэ­а­лі­за­цыі плана «Вайс», разлічанага на польскую кампанію. Сілам увар­ван­ня (1,6 млн. салдат, 2800 танкаў, 2000 самалётаў, 6000 гармат, 100 караблёў) процістаялі 1 млн польскіх, украінскіх і беларускіх салдат, 870 танкаў, 4300 гармат, 407 сама-лётаў, 13 караблёў.

Каб надаць сваёй акцыі справядлівы характар, службы абвера і гес­та­па 31 жніўня ў 20 гадз ночы інсцэнавалі напад польскіх сал­дат на радыёстан- цыю, размешчаную ў нямецкім га­рад­ку Глейвіц. «У адказ» 1 верасня 1939 г. у 4 гадз 45 хвіл часці вермахта без аб’яўлення вай­ны перайшлі польскую мя-жу. Аэрадромы, чы­гу­нач­ныя вузлы, ін­шыя ваенныя аб’екты трапілі пад артылерыйскі аб­с­т­рэл і бамбардзі­роў­ку з паветра. Услед рушылі калоны танкаў, бро­не­ма­шын і часці пя­хо­ты. Нягледзячы на гераічнае супраціўленне паля-каў, ім не ўдалося даць адпор ворагу і нават прыпы­ніць яго. У баях з агрэсарам загінулі ка­ля 65 тыс. воінаў, прыкладна 140 ты­с. былі паранены, у палон тра­пі­лі каля 400 тыс. салдат і афіцэраў, у тым ліку 70 тыс. беларусаў.

Спадзяванні палякаў на дапамогу саюзнікаў не спраўдзіліся. 3 верас­ня Англія з яе дамініёнамі і Францыя аб’явілі вайну Германіі, але іх узброеным сілам быў патрэбен час на разгортванне баявых парадкаў. Такая вайна атры-мала назву «дзіўнай» і карысці Польшчы не прынесла.

Уз’яднанне беларускага народа ў складзе БССР.

11 верасня наркам абароны К. Варашылаў аддаў за­гад аб ут­ва­рэн­ні Беларускага і Украінскага франтоў.

17 верасня Беларускі фронт у складзе чатырох армій, конна-ме­ха­ні­за­ва­най групы і Дняпроўскай флатыліі, агульнай колькасцю каля 200 000 сал­дат і афіцэраў на чале з камандармам другога рангу М. Кава­лё­вым пачаў вызва-ленчы паход. У першы дзень былі вызвалены Бара­на­ві­чы, 18 верасня – На­ваг­ру­дак, Ліда, Слонім, 19 – Вільня, Пружаны, 20 – Гродна, 21 – Пінск, 22 ве-расня – Беласток і Брэст. Да 25 верас­ня савецкія войскі цалкам выканалі сваю місію. У па­лон да Чырвонай Арміі трапілі каля 60 тыс. по­ль­с­кіх вайскоўцаў.

28 верасня 1939 г. паміж СССР і Германіяй быў падпісаны да­га­вор «Аб дружбе і межах», у адпаведнасці з якім за­ход­няя мяжа савец­кай дзяржавы ўсталёўвалася па «лініі Керзана». Ак­ра­мя таго, у абмен на Люблінскае і час-тку Варшаўскага ваяводстваў нем­цы перадава­лі ў сферу савецкага ўплыву Літву. Неўзабаве па рашэнні ўрада СССР Ві­ль­ня і Віленскі край былі перада-дзены Літве.

У вызваленых ад палякаў населеных пунктах Заходняй Беларусі час­ці Чыр­во­най Арміі з энтузіязмам і радасцю сустракалі жыхары. У ва­я­вод­с­кіх і павятовых цэнтрах сталі стварацца часовыя органы ўла­ды – уп­раў­лен­ні з удзелам рабочых, чырво-наармейцаў, інтэлігентаў. Іх склад зац­вяр­д­жаў­ся камандаваннем Чырвонай Арміі. У гмінах улада пе­ра­ходзі­ла да сялянскіх ка­мі­тэ­таў. Пры органах улады фармаваліся ат­ра­ды па раззбраенні па­лі­цыі, асаднікаў і па ахове парадку.

Насельніцтва Заходняй Бе­ла­ру­сі выявіла высокую зацікаўленасць у лёсе свайго краю. 22 кас­т­рыч­ні­ка з 2 763 191 выбаршчыкаў 90,67% ад­да­лі за 927 дэпутатаў Народнага сходу. У прынятых пад час яго працы ў Беластоку 28-30 кастрычніка 1 Дэкларацыі аб дзяржаўнай уладзе абвяшчаўся яе пераход да Са­ве­таў дэпутатаў працоўных. 2. У дэкларацыі па другім пытанні дэпута­ты за­пі­са­лі зварот да Вярхоўных Саветаў СССР і БССР з просьбай аб пры­ё­ме Заходняй Беларусі ў склад Савецкага Саюза і БССР. 3 і 4 дэкларацыі абвя-шчалі аб пераходзе банкаў, буйной пра­мыс­ло­вас­ці і ўсіх зямель ва ўсенарод ўласнасць.

Азначаныя Дэкларацыі сталі юры­дыч­най асно­вай для прыняцця Вярхоў-ным Саветам СССР Пастановы ад 2 лістапа­да 1939 г. «Аб уключэнні Заход-няй Беларусі ў склад Са­ю­за Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік з уз’яднан-нем яе з Бе­ла­рус­кай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікай» і Пастановы Вярхоўнага Са­ве­та Бела­рус­кай ССР ад 14 лістапада 1939 г. «Аб прыняцці За­ход­няй Беларусі ў склад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэс­пуб­лі­кі». Такім чынам, факт уз’яднання беларусаў у адзінай рэспубліцы быў замаца-ваны юры­дыч­на. Тэрыторыя БССР павялічылася са 125,6 тыс. кв. км да 225,6 тыс. кв. км, а колькасць насельніцтва – з 5,6 да 10 млн.

4 снежня 1939 г. Прэзідыум Вяр­хоў­на­га Савета СССР выдаў указ аб ут-варэнні ў Заходняй Бе­ла­ру­сі 5 абласцей – Баранавіцкай, Беластоц­кай, Брэсц-кай, Вілейскай і Пінскай. У студзені 1940 г. Указам Прэ­зі­ды­у­ма Вярхоўнага Савета БССР замест 32 паветаў, якія існавалі раней, быў утвораны 101 раён. У выніку тэрыторыя БССР ста­ла складацца з 10 абласцей і 191 раёна.

Пад час ажыццяўлення сацыялістычных мерапрыемстваў былі на­цы­я­на­лі­за­ва­ны не толькі буйныя, а ўсе прамысловыя аб’екты, а так­са­ма ган­даль, транс-парт, домаўладанні (плошчай больш за 113 кв. м), бу­дын­кі бы­лых дзяржаўных устаноў і іншая маёмасць. На змену пры­ват­на­му ган­д­лю прыйшоў дзяржаўны – было адчынена 717 магазінаў і 740 лар­коў.

Важнейшым сацыяльна-эканамічным і палітычным наступствам ра­шэн­няў Народнага схода стала скасаванне пры­ват­най уласнасці на зям­лю. З гэтай на­го­ды восенню 1939 – вясной 1940 г. у Заходняй Беларусі адбываўся падзел памешчыц­кай зямлі, жывёлы і інвентару паміж без­зя­ме­ль­ным і малазяме­ль­ным сялянствам. Адкрываліся медыцынскія ўстановы, якія бясплатна абслугоўвалі на­се­ль­ніц­т­ва.

Сацыяльнай заваёвай працоўных Заходняй Беларусі зрабілася бяс­п­лат­ная адукацыя. Адкрываліся ўста­но­вы па ліквідацыі непісьменнас­ці і мала-пісьменнасці. У Беластоку, Грод­не, Баранавічах, Пінску па­ча­лі працаваць на-стаўніцкія інстытуты, у Брэсце, Маладзечне і Лідзе – настаўніцкія курсы. У 1939–1940 гг. у Заходняй Беларусі пачалі пра­цу 5 ВНУ. Адкрыліся 5 драма-тычных тэатраў, 220 бібліятэк, 100 кі­­на­­тэ­ат­раў, 92 дамы культуры.

Разам з тым частка насельніцтва Заходняй Беларусі су­тык­ну­ла­ся з са­вец­кі­мі карніцкімі органамі. Рашэнні аб рэп­рэ­сі­ях прымаліся як у Маскве, так і ў Мінску, на ўзроўні ЦК КП(б)Б і НКУС. Да пачатку Айчыннай вайны ў За­ход­няй Беларусі адбы­лі­ся 4 кампаніі па высылцы ў Сібір і Ка­зах­с­тан рознага кшталту «контррэвалюцыйных элементаў» (асаднікаў, кула-коў, былых паліцэйскіх і інш. дзяржаўных служачых) агульнай ко­ль­кас­цю 117 418 чал.

У 1940 г. па загаду І. Сталіна з 21 857 палонных польскіх афіцэраў былі расстраляны ў Катыньскім лесе пад Смаленскам, а 7805 – замучаны ў тур-мах. Пад час палітычных зачыс­так органамі НКУС тэрыторыі Заходняй Бе­ла­ру­сі ад іх рук загіну­лі беларускія дзеячы – У. Самойла, М. Краўцоў, А. Ула-саў і інш. Як прав­i­ла, іх справы разглядалiся несудовымi органамi, якія не пакідалі ні­я­кіх слядоў сваёй дзейнасці, на­ват магіл сваіх ахвяр.

Уз’яднанне беларускага народа ў адзінай рэспубліцы з’явілася ак­там гітарычнай справядлівасці. Быў пакладзены канец нес­п­ра­вяд­лі­ва­му Рыж-скаму дагавору, сацыяльна-эканамічнаму і культурна-на­цы­я­на­ль­на­му прыгнёту беларусаў у складзе польскай дзяржавы. Няг­ледзя­чы на жорст-касці таталітарнага рэжыму, беларускі народ меў маг­чы­масць развіваць сваю мову, культуру, выяўляць сваю са­ма­быт­насць у ся­м­’і і ншых брацкіх народаў СССР.

2. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Абарончыя баі на тэрыторыі Беларусі.

1. Напад фашысцкай Германіі на СССР. Пасля капітуляцыі Францыі 18 снежня 1940 г. А. Гітлер падпісаў дырэктыву № 21, больш вя­до­мую як план «Барбароса», якая дала пачатак перадыслакацыі сіл вермахта да за-ходніх меж СССР. Да ліку саюзнікаў Германіі далучыліся Венгрыя, Румынія, Славакія, Балгарыя, Фінляндыя і Іспанія. Вы­са­ка­раз­ві­ты германскі ваенны патэнцыял узмацніўся за кошт эканомік пад­па­рад­ка­ва­ных краін. Так, толькі заводы Чэхаславакіі паставілі А. Гіт­ле­ру пя­тую частку яго танкаў. Акрамя таго, на ўзбраенне вермахта пайшлі тра­феі разгромленых французскіх і іншых дывізій.

Усяго супраць Савецкага Саюза Германія выставіла 80% сваіх войск – 190 дывізій у колькасці 5,5 млн. чал., 47 тыс. гармат і мі­на­мё­таў, 4,5 тыс. танкаў, 5 тыс. самалётаў. Напярэдадні наступлення гэтыя войскi бы­лі сканцэнтраваны ў 3 армейскiх групоўках. Першая з іх – «Поўнач» (камандуючы фельдмаршал В. фон Лееб) мела задачай раз­г­ром Чыр­во­най Ар­міі ў Прыбалтыцы і захоп Ленінграда. Другая – гру­па армій «Цэнтр» (камандуючы фельдмаршал Ф. фон Бок) павінна бы­ла нанесцi ас­ноў­ны ўдар на поўнач ад Палескiх балот уздоўж дарогi Брэст – Мiнcк – Масква, знi­ш­чыць часці Чырвонай Арміі i захапіць ста­лі­цу СССР. Трэ­цяя – група ар­мій «Поўдзень» (камандуючы фе­ль­д­мар­шал К. фон Рун­д­ш­тэдт») скі­роў­ва­ла­ся на разгром Чырвонай Арміі на Украіне і захоп Кі­е­ва. Па плану «Барбароса» ўсе тры групы павінны былі выканаць пас­таў­ле­ныя задачы і вый­с­ці на лінію Архангельск – Волга – Ас­т­ра­хань. Ма­лан­ка­вая вайна («бліцкрыг») павінна была заняць не больш за 10 тыд­няў.

22 чэрвеня 1941 г. у 3 з паловай – 4 гадз раніцы пасля ар­ты­ле- рый­с­ка­га абстрэлу і налёту авіяцыі нямецкія войскі на ўсім працягу мяжы з СССР уварваліся на яго тэрыторыю. Асноўнай прычынай вайны з’яўлялася імкненне А. Гіт­ле­ра да знішчэння СССР з мэтай прысваення яго на­цы­я­на­ль­ных багаццяў і каланізацыі абшараў; ліквідацыі камуністаў, ка­мі­са­раў, савецкіх ра­бот­ні­каў, прадстаўнікоў «непаўнавартых рас»; пе­рат­ва­рэн­ня ў рабоў ас­тат­ня­га насельніцтва.

Група армій «Цэнтр» уварвалася на Беларусь сіламі 635 тыс. з бая­вым вопытам сал­дат і афіцэраў, 10 763 гармат і мінамётаў, звыш за 810 танкаў і самаходак, 1194 самалётаў. Ім процістаялі 3, 10, 4-я ар­міі За­ход­няй Асобай ваеннай акругі (ЗАВА) у складзе 673 тыс. салдат і афі­цэ­раў, звыш за 14 тыс. гармат і мінамётаў, 2189 (у тым ліку 383 но­вых) танкаў, 1549 самалётаў, а таксама Пін­с­кая ваенная флатылія.

На «Беластоцкім выступе», які выгадна ўкліньваўся ў германскую тэрыторыю, былі размешча­ны буйныя вайсковыя сілы. Нягледзячы на пэўную колькасную перавагу сіл ЗА­ВА над гру­пай армій «Цэнтр», фельд-маршал Ф. фон Бок пачаў наступ­лен­не ў нап­рам­ках Сувалкі – Вільнюс – Мінск і Брэст – Баранавічы – Мінск з мэтай ак­ру­жэн­ня савецкіх войск.

Першымі ўдар агрэсара ўзялі на сябе 11 беларускіх пагранатрадаў у складзе 19 519 пагранічнікаў і абаронцаў нешматлікіх агнявых кро­пак «лініі Молатава». Так, у раёне Гродна 3-я пагранзастава пад ка­ман­да­ван­нем лейтэнанта В. Усава 8 гадз стрымлівала ворага. Паг­ра­ніч­ні­кі 1-й заставы на чале з малодшым лейтэнантам А. Сівачовым за 11 гадз баёў нанеслі адчувальны ўрон гітлераўцам каля в. Га­ла­вен­чы­цы. Пагранічнікі 4-й заставы на чале з лейтэнантам Ф. Кірычэнка ад­бі­лі 5 варожых атак пад в. Драгунь. Амаль усе яны загінулі, але прысягі не парушылі і не адступілі.

Гераічнае супраціўленне ворагу аказаў 4-тысячны гарнізон Брэс­ц­кай крэпасці на чале з капітанам І. Зубачовым і палкавым камісарам Я. Фа­мі­ным. Абаронай Усходняга форту камандаваў маёр П. Гаўрылаў. За­ход­нюю частку крэпасці абаранялі пагранічнікі на чале з лей­тэ­нан­там А. Кіжаватавым, Цярэспальскую вежу – лейтэнант А. Наганаў з гру­пай байцоў. Пом­ні­кам мужнасці і гераізму абаронцаў застаўся над­піс «Я паміраю, але не здаюся. Бывай, Радзіма. 20.VІІ.41 г.».

Вялікі ўрон злучэнням ЗАВА, перайменаванай у Заходні фронт, быў нанесены сіламі 2-га паветранага флоту на чале з фе­ль­д­мар­ша­лам А. Кесельрынгам. Толькі 22 чэрвеня фашыстамі было зніш­ча­на 738 нашых самалётаў, з якіх 528 – на зямлі. Савецкія лётчыкі, якім уда­ло­ся падняць свае самалёты ў паветра, у першы дзень вайны збі­лі 143 варо­жых бамбар-дзіроўшчыкаў і знішчальнікаў, у тым ліку 15 – метадам та­ра­на. Не шкадуючы жыцця, такія подзвігі здзейснілі Дз. Ко­ка­раў, А. Данілаў, С. Гудзімаў, П. Рабцаў і інш. З адзіным жа­дан­нем нанесці як мага большы ўрон фашыстам дзейнічаў 26 чэрвеня пад Ра­даш­ко­ві­ча­мі лётны экіпаж на чале з капітанам М. Гастэла, які на­кі­ра­ваў пад­бі­ты бамбардзіроўшчык на калону немецкай тэхнікі.

Толькі 25 чэр-ве­ня Стаўка загадала генералу Дз. Паў­ла­ву тэрмінова адвесці войскі з бе­лас­тоц­ка­га выступу на «лінію Ста­лі­на», але ўжо было позна, бо яны тра­пі­лі ў акружэнне танкавых армій генералаў Гота і Гудэрыяна.

25 чэрвеня на подступах да Мінска, пад Астрашыцкім гарадком, чыр­во­на­ар­мей­цы 100-й дывізіі генерала І. Русіянава з дапамогай бра­не­бой­ных ружжаў і бутэлек з гаручай сумессю («кактэйль Мо­ла­та­ва») здо­ле­лі спа-ліць да 100 варожых танкаў. Тым не менш 28 чэр­ве­ня фа­шыс­там удалося захапіць Мінск і тым адрэзаць шляхі да ад­с­туп­лен­ня 11 савецкім дывізіям. Захоп Мінска 28 чэрвеня каштаваў пра­ціў­ні­ку стра­та­мі ў 50 тыс. жывой сілы, каля 300 танкаў, звыш 50 самалётаў.

30 чэрвеня генерал Дз. Паўлаў быў вызвалены ад пасады ка­ман­ду­ю­ча­га фронтам і адкліканы ў Маскву. І. Сталін абвінаваціў яго і групу ін­шых генералаў фронту ў «баязліўстве», «развале кіравання вой­с­ка­мі» і г. д., пасля чаго яны былі аддадзены пад суд і расстраляны.

У новы склад Заходняга фронту былі ўключаны 7 армій пад агульным камандаваннем генерала А. Яроменкі, але і яму не ўда­ло­ся палепшыць стано-вішча. З 2 ліпеня камандуючым фронту быў прызначаны маршал С. Ці­ма­шэн­ка. Пры ім быў завершаны першы этап стратэгічнай аба­рон­чай апе­ра­цыі на Беларусі (22 чэрвеня – 9 ліпеня 1941 г.). За гэты час фронт стра­ціў (толькі забітымі, трапіўшымі ў палон і прапаўшымі без вес­т­кі) 341 073 салдат і афіцэраў, 9427 гармат і мінамётаў, не менш за 4799 тан­каў і 1797 самалётаў.

Другі этап звязаны з разгортваннем і ўвядзеннем у дзеянне друго­га эша­ло­на абароны. Менавіта тут, на Беларусі, бліцкрыг пачаў даваць збоі. У раёне Лепель – Сянно адбылася буйнейшая танкавая бітва 1941 г. з удзе­лам 1500 машын. 14 ліпеня ў раёне Ор­шы ўступіла ў бой пер­шая ба­та­рэя рэактыўных мінамётаў – БМ-13 пад камандаваннем ка­пі­та­на І. Флё­ра­ва. У выніку прасоўванне праціўніка на ўсход было за­па­во­ле­на.

Неўміручай славай пакрылі сябе абаронцы Магілёва – чыр­во­на­ар­мей­цы 172-й стралковай дывізіі на чале з генералам М. Раманавым і 12-ты­сяч­ны атрад апалчэнцаў на чале з сакратарамі гаркама партыі А. Ма­ро­за­вым і І. Хаўкіным. Кожны дом быў пе­рат­во­ра­ны ў абарончы рубеж. Акружыўшы горад 17 ліпеня, гітлераўцы за­ха­пі­лі яго толькі на дзесяты дзень, пры гэтым страцілі каля 30 тыс. сал­дат і афіцэраў, шмат танкаў і іншай тэхнікі.

Узор гераізму і ваеннага майстэрства прадэманстравала ка­ман­да­ван­не 21-й арміі на чале з генераламі М. Яфрэмавым і В. Гордавым, якая з 12 па 19 жніўня абараняла Гомель ад наступу 25 нямецкіх ды­ві­зій, у тым ліку 2-й танкавай брыгады Г. Гудэрыяна. Поруч з кад­ра­вы­мі бай­ца­мі абарону горада трымалі 6700 апалчэнцаў. То­ль­кі кош­там 80 тыс. за­бі­тых салдат, стра­тай больш за 200 танкаў і 100 са­ма­лё­таў вораг здолеў захапіць горад. Да верасня 1941 г. гру­па «Цэнтр» аку­па­ва­ла тэры­то­рыю БССР, разбіла Чырвоную Ар­мію пад Сма­лен­с­кам і працягва­ла рухацца на Маскву. У выніку ба­я­вых дзе­ян­няў з 22 чэр­ве­ня і па сне­жань 1941 г. Чыр­во­ная Армія стра­ці­ла ка­ля 4470 тыс. сал­дат і афі-цэ­раў, пры гэтым то­ль­кі па­лон­ны­мі 3725 тыс.

Прычыны катастрафічных для Чырвонай Арміі наступстваў лет­не-асенняй кампаніі 1941 г. заключаліся, галоўным чынам, у маніяка­ль­най самаўпэў-ненасці І. Сталіна, яго залішняй даверлівасці А. Гітлеру і спадзяванні на непарушнасць пакту аб ненападзе, ігнараванні раз­вед­дадзе­ных адносна часу нападу гітлераўцаў на СССР і стратэгіч­на­га напрамку іх наступлення. Па-другое, па прычыне ін­с­пі­ра­ва­ных І. Сталіным рэпрэсій каманднага саставу ў Чырвонай Арміі адчуваўся не­да­хоп вопытных кадраў. У астатнім перамогі вермахта былі забяспе­ча­ны ўсім папярэднім хо­дам яго мабілізацыйнай, ідэалагічнай, тэхніч­най пад­рых­тоў­кі да вайны. Гітлераўцам удалося дэзінфармаваць ста­лін­с­кі ўрад ад­нос­на мэт перакідкі сваіх войск да савецкай мяжы, а затым здзей­с­ніць раптоўны напад на сухапутныя, марскія і паветра-ныя сілы Чыр­во­най Арміі. Адным з першых вынікаў іх нападу стала стра­та са­вец­кім камандаваннем рычагоў кіравання сваімі войскамі. Да та­го ж, ва ўмо­вах існавання наступальнай ваеннай дактрыны не кожны ва­е­нна­на­ча­ль­нік мог узяць на сябе адказнасць даць загад да адступлен­ня, таму шмат іх падначаленых або загінулі, або трапілі ў палон.

Мужнасць і гераізм савецкіх байцоў, іх стой­касць у барацьбе за кожную пазіцыю ці населены пункт давалі маг­чы­масць Стаўцы Вярхоўнага Галоўнакамандавання прыступіцца да пераводу краіны на ваенныя рэйкі, адпраўкі папаўненняў на фронт.

Нарэшце самым галоўным вынікам летне-асенняй кампаніі 1941 г. стаў зрыў плана «Барбароса». Пэўную станоўчую ролю ў тым адыг­ра­лі абаронцы Беларусі. Гру­па армій «Цэнтр» страціла тут забітымі і па-раненымі каля 150 тыс. сал­­дат і афіцэраў. Тое, што Чырвоная Армія вытрымала ўдар агрэсара і пра­цягвала ба­я­выя дзеянні, умацоўвала ў савецкіх людзях веру ў непаз­беж­ную яе пе­ра­мо­гу.