КомсомольцнрИн болн баһчудын ннлчәр хойр җил хооранд бүрдәгдсн, тегәд комсомолын нерн өггдсн, нур- һлж. одахн суулһгдсн модта паркин үудн тус бәәдг ца* һан чолун сүүртә харһа трибун тал ирҗ сурһульчнрин, механизатормудын, дөрвн фермин улсин колоннмуд зог-

сцхав.

Теегнн ууҗмин бригад болн цег болһнас өрүнә эрт квндрж. һарад, хөрн-һучн-дөчн километрт йовчксн улст эн демонстрац йир ут болн удан болҗ сангдв. Совхозин конторин өөр бәәдг улст болхла, трибунд күрлһн дегд

түргн болҗ медгдв.

Трибун деер совхозин һардачнр бәәцхәнә. Тедн дунд

костюмта, бүсиннь Захар көлсн ивтрсн хуучн бор

II

ляп-

тапан парторг Зурһан Зулаевич, доран эргәд, ирҗ зогс-

сн улсин цаад зах тал, ямаран олн күн хурсинь бүрткҗ хәләҗәнә. Тиигҗәһәд, парторг шляпан авад, хойр цо- харн цаһаҗ буурлтсн үсән һарарн хооран кеж ясмс бол- чкад, митинг секв. Майин Нег шинин туск доклад соңс-

гдсн хөөн, дөрвн күн үг келв. Тиигәд митинг төгсв.

Митинг төгсснә хөөн, асхн күртл цаг дала. Көдлмшч комитетин ахлач Григорий Зайченков, совхозин Комсо- мольск бюрон сегләтр күүкн Мара хойр Долдад <музы- кантриг һардлһна» көдлмш даалһцхав,

Өөрән цуглулҗ авсн нег баянта, нег мандалинтә, хойр гитарта, дөрвн домбрта, нурһлҗ күүкд баһчудт йирин оньдин серглң йовдг Григорий Зайченков, һарарн

заңһн бәәҗ келжәнә:

— Үүрмүд, иим болҗана. Мана бичүлсн духовой ор­кестрик комплект нааран һарчкж, хаалһд йовдиҗ. Ду­ховой оркестр нам бүрдв чигн, домбр гармуль хойр чинрән геешго биший. Духовой оркестрин инструменте ирхлә, гармуль, домбр орлцулад, шуугата оркестр бүр- дәхвдн...

Баһчудын тостсн кирәснь, инәлдхләнь нартсн болҗ

гилвкцхәв.

— Айдҗатн,— гичкәд, Зайченков цааранднь келҗә-

4 Дочь о льды

49

нә: «Мини келхәр седсм талдан керг. Музыкантнр манад ода чигн бәәцхәдгинь цуһар меднәвдн. Хәрнь тегәд, тадн эндр маңһдур хойр өдрт бәәсән шавхцхах зөвтәт. «Ника­ких гу-гу» гиж, бидн өцклдүр күүндцхәсн биший. Ода үүнәс биилдәнә площадкд одад, маңһдур асхн күртл эңсүләд сууцхата...»

— Ха-ха! Ха-ха!— гилгүлҗ ахлачин шогта үгнь шуу- гата инәд татв.

— Эндр маңһдур хойр өдрт музыкантнрин һардач болҗахнь тана цуһаран таньдг Нарта Ольдан Долда. Хәрнь энүг күндлтн, энүнд дурлтн,— гиҗ келн йовҗ, ха- җудан зогсҗасн Долдан һаринь атхҗ, одахн күртл үүр- мүдтән Гриша болҗасн, ахлачд шиидгдснәсн нааран Григорий Николаевич болҗ йовх Зайченков хөкрлдв...

Баһчудын күүрт кесг уданд келгдҗәснә ашнь болҗ бүрдәгдсн паркд ниднәһә тосхгдсн биилдәнә площадк, намрас нааран эндр күртл, баһчудын күләвр болад, таг- чг бәәлә. Ода, ут киитә баян уйдлһта айсмудан эклҗ асхрулхла, эргмдән цецглҗәх, нег-негнәсн өндр болхар седҗәх бәәдлтәһәр өсҗәх, баахн наста модд цугтан көндрлдәд, сергсн болад одв. Кесг зүсн кееһә хувцарн алгтрсн баһчуд биилдәнә площадк эргмд бигшҗ пугл- рв. Кень хөөчв, кень эмчв, кень шоферв, кень багшв — хаҗуһин күүнд. медгдхш.

Цементәр цутхад кесн, цевр гилгр пол деегәр иерв- лдсн олн көлмүдин шин туфельмүд шиг-шиг щухтнцха- на. Эдн эрлзсн хурдар дошн эрглдәд биилдхләнь, чолун пол ишкрҗ шуугна.

Эднә кергнь ямаран болҗадиҗ гиҗ санад, парторг Манжда Зурһан тедүхнд ирҗ, медмҗән угаһар зогсад, зөвәр удан хәләв.

Долдан келсәр, баяна дун зогсхла, гитар, домбр нег- дж. җиңнцхәнә. Долдан келсәр, хальмг чигн, орс чигн, украин чигн айсмуд селн-селн соңсгдцхана. Алмацлһн, 50

башрдлһн угаһар кергән кеҗәх күүкнд күн бацсн йовдл үзгдхш.

«На сопках Манчжурии» вальс эклхлэ, Андрей, нүд- ндән түрүн үзгдсн күүкнә һараснь шүүрч авад, вальс төгстл бпилчкәд, площадкин һазак скамейк деср сууна. Дарунь нег сон вальс болен цагт Долдала биилх сана зүүһәд, Андрей музыкантнрин өмн бийәр, олн күргдин хәләцс бий талан тусхаҗах терүг үзҗәнә.

Нидн җил эн совхозд ирж. көдлмшт орад, цөн сар болен баахн ветеринар Андрей, совхозин баһчудыг ода чигн күцц сәәнәр медәд уга болв чигн, Долдаг му бишәр меддг саната бәәнә. Иим сана энүнд зүүлһсн учрнь юмб гихлә, эндр эн күүкнлә хамдан машинэ кабинд сууһад, зөвәр удан эн күүндв. Хамдан сууҗ, үг күүндх иим учр эндр иигҗ харһснд Андрей зөвәр байрта бәәнә. Урднь эн күүкиг Андрей кесг үзсн болв чигн, хоорндан ашта- һар күүндәд уга билә, тиим болен хөөн нег-негән сәәнәр таньдг болҗ тоолж. болшго гиҗ эн сандг билә.

Клубд хург, лекц болен цагт, эсклә нәр-наадн, кон- церт, бииллдән һарсн цагт, үзгддг эвтәкн оврта, чаңһ йовдңта эн күүкн Андрейд таасгддг билә. Тегәд энүг үзх болһндан Андрей тагчгар гекҗ^мендлдг билә. Эн күүкн- лә сәәнәр таньлдх санан Андрейд кезәнәс нааран бәәсн болв чигн, нүүрцҗ «күмн кевтәһәр» хоорндан үг күүндх учр харһҗ өгл уга, киләсн болад йовла.

Хургт үг келсинь хая-хая соңсхла, зөвәр медрлтә, сурһульта күүкн болҗ сангдна, келсн үг болһнь цуһар кергтә болҗ медгднә. Селәнә эдл-ахун олн зүсн көдл- мшт йовдгарнь хәләхлә, нөкцл көдләч болҗ Андрейд тоолгдна. «Минь иим чадмг күүкн специальность угаһар бәәдгнь мууха юмн» гиж Андрей санад, энүгәрнь зәрм- дән өөлтг кехәр седдг билә.

Болв тер «өөлтгнь» Долдан хараһинь үзх болһнднь Андрейд мартгдж оддг билә, юңгад гихлә, «специаль- ность уга» гиҗ бийиннь тоолснь бийднь алмацлһта болҗ сангддг болв. Эн күүкнә тускар бийиннь хәләц, бийиннь

4*

51

шинжлтнн аш бәәдг болв чиги Андрей тер хамган чик болх гнж ицдго билә.

Тегәд энүнә тускар энүг сәәтүр меддг күүнлә седк- лән селвлцх тоолвр энүнд оньдии ордг билә. Эн тоолв- ран күцәхәр седхлә, эн совхозд удан болад уга энүнд дав деерән сән ицгтә иньгүд чигн учрад уга. Сәәтүр таньлдад уга улсас кенднь болв чигн эврәннь ухаһан нлдкхдән эн эмәһәд бәәдг билә, юцгад гихлә, эс болх күүнд эврәннь дотрк седклән келчкхлә, буру кемәц болх, бәргдәд уга туулан туск зәңг олнд тархагдх, зәрмснь инәлдх, зәрмснь шуд күрг кеһәд, терүнд өгчкхәр сед- цхәх...

Иим уха гүүлгәд, эврәннь кедг йирин көдлмшин хал- хар малмудын бәәрнс эргәд, мотоцикләрн йовад йовдг Андрей, нег дәкҗ, Натра Ольдан отарар орчкад, Кован Анҗан отарт ирв. Эн совхозд орсн даруһан түрүн бод таньлдсн күнь болҗ Андрейд эн өвгн тоолгддг билә.

Үгсг, күүрсг болен Анҗа, мууһин седкл уга, хәрнь нам цаһан саната, һоодан бәәдг күн болж, Андрейд тоол­гддг төләдән, дотрк седклән селвлцҗ болх ицгтә кун болҗ энүнд тоолгддг билә’ Тегәд Анҗала хоюрхн кеер идшлҗ йовх хөөнә захд ю-бис күүндәд, сууси Андрен генткн иигҗ сурв':

— Натра Дол да гидг күүк та таньдвт?

— Таньдв. Таньдг боллго,— гиҗ келчкәд, өвгн цаа- ранднь ю келхинь күләсн бәәдлтәһәр Андрейиг хәләв.

— Кедүтә болх тер күүкн?

— Ай терчнь чамас зөвәр хол дү болх,— гиҗ өвгн өмнәснь болһаҗ хәләв.

— Ямаран специальностьтә күүкм тер?

Анҗан медәнд «специальность» гидг үг <ямаран көдлмш кеж. чаддв» гисн үг болж. батрсмн. Тегәд өвгн келҗәнә:

— Ац терчнь чамла әдл биш. Терүнәнчн специаль­ность дала...

52

Андрей алң болен бәәдлтәһәр өмнәснь ормаҗ хәлә- жәнә:

— Специальность дала гинт?

— Э типов. Кесг зүсн каллмш кеж чаддг эпдмтә.— гиһәп авгн улм батлад, Андпейиг үлм Авоуләд бәәв. Алң болгн Днппей. паяпанпнь ю келхан медҗ ядад, зөвәр удан тудәд, өвгн тал гилс-гилс хәләҗәнә.

— Ямапан-ямапан специальность тепчнд бәәнә гинәт?

— Яһлав. тепүнә эрдмнь чи бидн хойпла әдл неҗәд- хн биш гинәв. Кесг зүсн кадлмш чаддг эрдмтә.

— «Кесг зүсн көдлмш кеҗ чадлг» гинт? Теднәсн зәр- минь келж агч чадптгойт? — гиж Андрей сүпв.

— Чадлго яахм билә? Эпдни-ишин кепгиг элдв сәә- нәп кеж чална. Эн кепг саәнап меплг таләдән нипнәһә Москва л опал, мал-гепин Һррхүл хәлоһәд иплә. Тпакто- ристн" Ъа^п яһж хаһллгинь бх^откәд. бичж авад. то-тоопа кено. Бопнпгин халх кергиг бас чигн меднә,— гйһәд өвгн хурһ дяпад бәәнә.

— Агпоном болвза? —,гиж Андрей чиклхәл сепв.

— Агпоном гинхг? — гиж Анжа инәмсв.— Агрономиг би эс мелх билу? Агпоном кчн ямапан һазпт, ямалан чоһмл упһхинь зааһад өгәд йовна, бийнь нам күрз чигн һартан авхш.

«Ботаник болвза».— гиж Андрей дотран санв.

— Бптяник болвза тептн?

— Юн? — гиж АВГН өмнәснь хәләв.

— Агпоном эс болхла, тертн ботаник болвза гинэв,— гиж Анппей келв.

— Я тиим чигн биз. Лала эплмтэ куукн. ю эс медх била теп.— гиж Ан^’а арһул келэп. паапандны эн топэр куунпхас зулҺсн бәяплтә болж Андрейд медгдв, тегэд эдн х о то пн невикн зууп тагчгрцхав.

— Чи хамаһао орад һапч ирвч? — гиж Анжа. мото- циклиннь энд-тендкинь хәләһәд, мордад йовхар бедржэсн Андрейэс сурв.

53

Тернь өвгн та хәләл уга, мотоциклән бүрткн бәәҗ кару отв:

— Эн, энд бәәдг Натра Ольдан отарар орад һарув.

— Юн? Натра Ольдан гинчи?

— Э, теднәхнәр орад һарув,—гиҗ Андрей залхурсн дууһар келв.

Не, тегәд, тер күүкнә тускар нанас юңгад сурад бәаләч?

— Яһна? —гиҗ Андрей генткн алңтрсн бәәдлтәһәр келәд, евгн тал ормаҗ хәләв.

— Яах билә, тер күүкнә тускар тер эцкәснь сурад, цугтнь медәд оркх бәәсн болховч.

— Кемб терүнә эцкнь? — гиҗ Андрей улм алң болен бәәдл һарһв.

«— Ой, яһлав, тер чини келҗәсн күүкнчнь тер Натра Ольдан күүкнлхн! Ха! Ха!!! — гиҗ өвгн инәв.

— Я, үнәрий?— гиҗ Андрей башрдсн бәәдлтәһәр инәҗәнә. Хойр халхдан үүрмг севгтә чирәнь алгтрҗ ула- жана.

— Үнәр боллго — гиҗәх Анҗа, негл арвн хө геечкәд, теднән генткн олҗ авсн бәәдлтә бәәнә, юңгад гихлә, тер күүкнә тускар цугтнь сурҗ медҗ болх кү Андрейд зааһад өгчксн болҗ эн тоолҗана.

Болв Андрейин инәҗәх учрнь тас талдан. Долдан эцкнь Ольда болдгиг ода шинкн медсндән эн инажт Ольдан күүкнә тускар эцкәснь сурж болдви. Зуг талдан нег һә йовдл Андрейин сананд орад, зүркинь чимксн болж медгдҗәнә. Тернь юмб гихлә, элкнь дүүрсн нег хө яһҗ эмнхин тускар Ольда Андрей хойр цүүглдәд, «чи» <би» гилдэд орксн йовдл бээсмн.

— Терүг Ольдан күүкн гиҗ кен меджәлә — гнж дот- ран санжах седклән бийдән келжәх бәәдлтәһәр Андрей келв.

Андрейин саначрхсн дүрс аңхржах Анжа, инэлһн угаһар, хэрнь нам энүнд өр-өвдсн бәәдлтәһэр суржана:

— Не тегәд, яахар тер күүкнә тускар сурад бәэвчи?

54

Иим сурвр соцсхв гиж эс санжаси Андрей, ю келхән медж ядад, мәәмрҗәһәд, әәтрүлж хуурхин арһ хәәв.

— Я, йирдән. Хамдан нег совхозд көдлжәх улсан медх кергтәлм,— гиж Андрей цәәлһв.

— Чи гер уга эс менйчи? — гиһәд өвгн оралдад бәәв.

—Уга.

— Ха! Ха1 — гиһәд өвгн генткн инәҗәнә.—Ха! Ха! Чи Андрей, көгшн намаг тенүлхәр седәд бичә бә. Иир- дән йирп йисн үг сурад бәәсн уга болхч.

— Юмб? — гиҗ Андрей улан бәәж, инәмсәд, зөрц алң болен бәәдл һарһад, хәләжәнә.

— Чи... тер күүкнлә... эрглдхәр бәәдг кевтәч,— ги- һәд. Анжа өкәрлгч, дадмг хәләцән үзүлв.

Андрей улм улаҗ инәһәд, өвгнд бәргдсән медүлчкв.

— Ха1 Ха! Бәргдәд эс бәәвчи?— гиһәд өвгн дәкнәс хөкрлв.— Не, гем уга. Тадн баһ улслхнт. Яахм билә.

Анжа медәтә болсндамби, аль һольшг болсндамби, тернь Андрейд медгдсн уга, цааранднь юм келлго зогсв. Күүкнә тускар Андрейд ямаран седкл бәәхин тускар медхәр өвгн цааранднь мөшксн болв чигн, Андрейд кел- дг тодрха үг уга, юңгад гихлә, күүкнлә күүндвр кех биш, эн нам сәәтүр таньлдад уга билә.

Ольдала цүүгсн йовдл Андрейд амр өглго, дотр бий- инь мааҗсн болад бәәв. «Эн йовдлыг биллхин эв хәәх кергтә»,— гисн седкл зүүһәд, Андрей мордад һарла. Оль- да эн хойр яһж эвцлдсинь кен медлә, болв эдн хоорндан эн-тер угаһар, цаарандан сән-сәәхн бәәцхәдг болцхала.

Тегәд чигн эндр, һурвдгч фермин улсиг демонстрацд авч ирх терәр көдлмшч комитетин элч болж одсн Анд­рей Альмтын улс ирхиг ончтаһар күләжәлә. Долдаг ка- биндән орулж суулһх эвән эн эртәснь белджәлә. Өрү- нәһэ фермд одхасн урд, машиһәрн шуудтан гүүлгәд, Альмтар орад, Долдаг өөрән суулһҗ авх санан Андрейд орла, болв тернь эмтнд соньжл болх гиж тоолад, эн тии- гэн одл уга торла.

55

Хәрнь тегәд, сән таалта вальс татхиг куләҗ суух Андрей, эвнь харһж эндр Долдала күүндх куртл, упднь, эн күүкнә тускар ю санж йовсан, ю һапһсая, Кован Анжяла кеер күүндсән орулн тодлчкад, эндр эн күүкнлә күүндснд ирәд, тоолвран тогтнүлж үхалв.

Эн күукн үг күүндхләрн. бийән йир санамоар бәрҗ. төвкнүн бәәнә. Бийән, бийиннь чинрин кирцәг күүнәс татг гих седкл уга, зөвәр зпргтә күукн бәәҗ гисн аш Андрейд бүрдв. Болв эн бийдән невчк уурлжана, юнгад гихлә, эн күүкнлә үзлцҗ, үг эклснәс авн сүл күртлнь бийнь башрдад, институтд нәрн предметәр шүүвр ягчәх метәр бийән бәржәсн, келхәр седсн үгән чигн зәрмдән хажһо тальвад бәәсн болҗ бийднь медгджәнә.

«Не әрлг, давҗ одсн тоотнь әрлг»,— гиҗ седклдән келчкәд, Андрей сән вальс күләҗәсән тодлад, Долдаг болһаж хәләжәнә.

Гөнгн будна өңгтә, эрә уга шеемг бүшмуд. ханцнаннь уутьхн узурәр һариннь баһлцгинь атхж, хормаһарн хойр өвдгинь бүркҗ, белкүсәрн хотаҗ саглвна. һо шилвтә көлднь мел шин биш болх бәәдлтә, зөвин дундын давхр- гта туфль, махмудтнь ширлгдсн болҗ шарлна. Төгрг чирәтә толһа деернь уулн уга тенгрин өнгтә, өдн мет севк торһн косынк, асхрхар седсн хар күклинь әрә тор- һж хамцулжах болж медгднә.

Энүнәс даву сәәхн чигн, үнтә чигн хувцта күүкд эрг- мднь олн бәәхнь Андрейд үзгднә, болв мел ним хувцта күүкн нань үзгдхш, ташр тегәд хувпнь бийднь ним диг- тә, ним зокаста болен күүкн олдхш. Энүнә өмссн хувцнь чигн. оочднь бәәх севгнь чигн эврәннь эзндән элдв зока­ста болж, эзән кеерүлҗәх болж Андрейд сангдна.

Нүднә хәләц эзлжәх Долда күүкн бийдән даалһгдсн эн ужүкн кергәс нань юүна тускар чигн эс ухалжах болж, зугл хая-хаяднь бий талнь оньһж хәләҗәх, бий- инь тер үзжәх болж Андрейд тоолгдна, тегәд энүнә сед- клд байрин дулан салькн орж, зүркнднь күрч девтәсн болна.

56

7 бөлг

Биилдәнә площадк деер бигшәд хурсн баһчуд дунд бийиннь медсәрн, бийнь седсәрн диг-дара бүрдәһәд, җо- лаһан һартан батлҗ бәрҗәхән медсн дүртә Додда до- тран уха гүүлгх, эврәннь зүркндән юн болҗахиг чиңнх невчкн цолта болв.

«Иим олн баһчуд хурҗ»,—гиж. санад, байслһар гер- лтсн кесг чирәг кедн-кедн һәәҗәтлнь, «эдн дунд тер чигн бәәдг биз»— гисн седкл энүнд орад, Цернә тускар санулв. Тавн җил хооранд, дүүвр насни генн седклин уршгар невчкн зуур киләсн болен тер мини уханд ода генткн яһад орҗахмб,— гиҗ эн алң болв. Э, одахн бурм- ха Дольган, дала үг келҗ йовад, терүнә тускар чигн келлә.

Минь тер учрар Церн мини уханд ода орҗ ирсн болх биз гиҗ сансан эн тәәлв. Тер намаг таньн гиҗәхш, кемр би ода терүг үзәд, таньсн бийм мендлн гиҗәхш, хәрнь тегәд, терүнә тускар юуһинь ухалхв. Тиигҗ сансн бийнь Долда өмнән бәәх олн чирәг кесг саамлҗ кедн-кедн хә- ләһәд, терүнә чирә үзхәр седв. Тер хоорнднь скрипк бәрсн нег күүкн Зайченков илгәв гиҗ ирв. Долда тер күүкнлә цөн үг күүндчкәд, музыкантнрин өөр суулһчкв.

Цернә чирә үзгдҗ өгсн уга. Тавн җилин туршарт тер оңгдан өңгтә болҗ одсн чигн биз. Үүнд тер бәәв чигн, би терүг эс таньҗадг чигн биз,— гиҗ Долда санв. Болв таньҗ болшго дүңгәһәр, тиим икәр тер оңгдарҗ одсн болхий гисн сопьмслһн күч өгл уга күүкнә толһад орҗ ирәд, Цернә тускар санулад бәәв. Цернә туск седклән толһаһасн көөҗ әрлһх эв хәәҗәһәд, баян, гитар, скрипк негдүләд, «Нүүдләг» Долда татулв. Эн айст элстин баһчуд танго биилҗ тархалд, тегәд чигн эн «элстин тан­го» гиҗ нерәдгднә. Кесг пар баһчуд дерд бослдад, би- иллһ эклв.

57

Вальс күләҗәсн болв чигн, Андрей босад, Долдан еми ирж зогсад, биилий,—гиен докъя өгв.

— Та панла вальс биилхәр седж эс билт? — гиж Дол- да цаһан шүдәи цәс гилгүлж инәһәд, толһаһан невчк ге- дәлһәд, бийәсн зөвәр өндр нурһта Андрейин утулң чирә хәләв.

— Гем уга, вальс болен цагт, вальс чигн биилхов,— гиҗ келн йовж, Андрей күүкнә һаринь авад, биилдҗәсн

улс заагт орв.

— Үзгдлго бәәжәһәд, хамаһас һарч ирвт? —гиҗ

Долда бинлж йовад сурв.

— Та намаг үзҗәсн угайт? Би түүнд суулав,—-гиҗ Андрей, саахна бийиннь суусн скамейк тал өргәрн заң- Һв. «Болһаж хәләһәд, намаг үзҗәләхнт» гиһәд, Андрей ам алдад келчкн гив. «Күүкд иим кишва, үзсн бийнь эс үзсн болад караглцхана»,— гиҗ Андрей дотран хордв.

— А,— гичкәд, күүкн дәкҗ үг келсн уга.

«Үзгдлго бәәҗәһәд, хамаһас һарч ирвт?»—гиҗ сур- сан невчк буру кемәц болҗ одв,—гиҗ күүкн ода бийән гемшәҗ йовхинь Андрей медҗәхш. Тангон хойр-һурвн эрглт кечкснә хөөн, Андрей теркә мөрн кевтә халад, сед- кләрн сальк дахҗ нисн гисн болад, одак хордасн дарунь мартад, һартан йовх күүкән батлс гиҗ бәрв. Эвтәкн, хату, чаңһ цогцта, түргн көлтә Долда энүнә һараснь мөлтрәд, әрлҗ одн гиен болад бәәв.

Шардан үзүлсн заң Долдан сананднь орв, Акадюмб?

Күүкнд һурвн үг келхләрн арв дәкҗ уладг, кенд чигн му йовдл һарһад уга бәәдлтә эн көвүн тиим кишва дүр- стә болҗ Шардад яһҗ тоолгдсн болхмб? Аль энүг урднь үзәд угадан, эс тапьдг төләдән тиигҗ тер сансн болхв?-- гиж Долда эн көвүнд күүкн күүнәһәр седкл тусхах серл угаһар, зугл өр-өвдгч уха гүүлгв. Шардан хәләц тиим

болв чигн, эн иим көвүнд седклән тусхах нег күүкн эс олдх билү гиж эн санв.

Тангон сүл эрглт болҗ йовхла, эн бииһин дару зав- ср болхмн гиж кавалертән келәд, Долда һаран көвүнә

58

һарас сулдхҗ авад зогсв. Дарунь асхн нәәмн час күртл завср болхмн гиж. цуһарад соңсхж, Долда 'зарлв.

Әмтн адһм угаһар көндрлдәд, сад заагур тарлдв. Долда музыкантнрт ю-бис келҗ зогсҗана. Андрей «ода яһдмб?« гисн бәәдлтә, Долдаг хаҗуһаснь хәләҗ зогсҗа- на. Хойр һаран хамаран кехән эс медсн болҗаһад, сүвә- лдчкв. ’ ¹

«Ода яһдмб?» гисн тоолвр Андрейд бәәдгнь орта. «Эн бииһин дару завср болхмн»,— гиҗ күүкнә келсинь харадан келгдсн үг биш гиҗ Андрей харлв. «Та намаг хайчкад йовҗ одвзат» гисн чигн докъя болвзго,— гиҗ эн санв. Энүн деернь немгдҗ бас нег тоолвр энүнд орв: ка­валер, күн, нег үлү күүк эргүлҗәх саната бәәх көвүн,тер күүкән хайчкад әрлх зөв уга, тер культурн йовдл биш болҗ тоолгдх...

Бийән Андрей күләҗәхиг аңхрҗах. Долда «чавас эн юуһинь намаг күләҗ зогсҗахмб»,—гиҗ санад, дав дее- рән нам яахан чигн медҗәхш. Долда дү талан одхар седҗәлә, тиим санан эс бәәсн болхла, эн көвүнә седкл тевчәд, энүнлә хамдан невчк йовсн болв чигн гем уга билә. Шарда эн көвүнд дур уга болҗахан илднь келч- ксн учрар, тер гепн күүкнд Андрейлә хамдан юуһинь үз- гдхв? Генн күүкн ямаран бәәдл үзүлхинь яһҗ медхв,— гиҗ Долда тоолҗана.

Тегәд яһдмб гиҗ санҗаһад, Долда цаарандан үүнд түдҗ бәәдг учр уга болад, музыкантнран дахад, биилдә- нә площадкас бууж, йовна. Ардаснь Андрей бас йовҗ йовхнь күүкнд медгдв. Бийим бичә дахтн гиж. келх бйш, нам докъя чигн өгч болшго. Тиим йовдл үзүлхлә, эн өөлх гиҗ Андрейд Долда санань зовҗана.

Биилдәнә площадкас тедүхнәр урһҗах, ахр шилвтә, нигт ацмудта баахн тамарикс моддын хойр хаҗуһинь дахулад зеллгдҗ суулһгдсн үүрмг соһг модд, даалһн мөрнә дел кевтә тевкрнә. Түүнд нурһарн шахлдж зогс- җасн маштг скамейк тал одад, Долда суув. Энүнә арднь йовсн Андрей чигн өөрнь зерглҗ суув.

59

Биилдәнә площадкас адһм угаһар һарч, сад дотр йовх улсин шуугата күүндән, инәдн, шог сонсгдна.

— Не бнилдән ямаран болж танд медгднә? — гиҗ сурад Долда, өерк көвүһән башрджахинь медәд, зөрц үг һаоһв.

О. йир сән болжана. Энд ирсәрә би ним сән биил дә нам узәд угав.— гиж келчкәд. невчкн зуур тагчгр- жаһад, Андрей цааранднь немв*—Эн сүл татсн айст би урднь негл биилләв, ниднәһә. Элстд...

— Энтн Эстәс элклж һарсн танго. Манахнд шинкн ирж йовна. Та сәәнәр биилвт,— гиж көвунә седкл өргхәр седж инәмсж келәд, Долда энүнур хәләв.

Андрей үг келсн уга, зуг маасхлзад, чирәһән аль- харн илв.

Асхн концеотд келх шулгән давтҗ, Шапда папкд йовла. ЭнVг тедухнд молл ташрлж тагчгрсинь Долда Анлоей хойр амхпжахш Амнән һартан бәосн паасан умшсн болад зогсжах Шарда эднә «нуувч» чиннжәнә. Медж авчкад аакдан келхәр, дәәдәдән келхәр сед- жәнә.

Биияләнә тускао цан үг келгдснл хаан, эдн тагчгр- цхав. «Энунәс ямаоан эвәо заагрж. Шарда тал оддмб?»— гиен тоолвр Долдад опжана. «Не цааранднь ю келд- мб?> — гисн төр Андрейд амо өгчәхш. Болв халхан иләд, зяпмдән хойр көлән хәләһәд, уг һарһхар эн белджл бәәнә. Тиигжәһәд, тустан амнән тедухн тал, уха тунһа- жах дүрстә, хәләж суусн Долдан халхинь хәләһәд, Анд­рей генткн сүржана:

— Та кедүтәвт?

<Я. үзг уга одмр. кедүтәһәрнь ю кехмб?» — гиҗ Шар­да дотпан келәд. эрчмнв.

— Ха! Ха! Күукн күүнә нас сурдви? — гиҗ Долда инәв.

<Сән болвш».—гиж санад. Шаода эгчиннь келсиг дотран таасжана, Андрейиг тавлжана.

— Яһна? — гиж Андрей улан чирәһәрн ормаҗана.

60

«Яах билә, эргү йовдл!..» — гиҗ Шарда санв.

— Негдвәрт, күүкн күүнә бийәснь нас сурхла, эвго. Хойрдварт, күүкн күн насан хөрнәс давулдмн биш,— гиж. Долда инән бәәҗ келв.

«Энүгинь би чигн меддго биләв»,— гиҗ санад, Шар­да чигн соньмсҗ соңсв. «Насан хөрнәс давулдмн биш» гиснь Шардад медгдҗәхш.

— Иим үг һанцхн танас соңсҗасм эн,— гиһәд Анд­рей авгдш угаһар седҗәнә.

— Ха! Ха!— гиҗ Долда элк хатҗ инәв.

— Юмб? — гиҗ Андрей өврсн бәәдл һарһв.

Бийднь эс медгдҗәсн одак үгд эгчнь цәәлһвр өгвзго гиҗ Шарда чиңнв. Болв Долда талдан уха санҗ инә- җәсн бәәҗ.

— Хи! Хи!— гиҗ инәһә бәәҗ Долда сурҗана:—Наа- дк күүкд насан танд илднь келәд өгчцхәдг билү?

«Э-э, сән болвш тун! Бәргдәд хуурвчи?» — гиҗ Шар­да дотран Андрейиг тавлҗана.

Инәх юн бәәнә үүнд гих бэәдлтәһәр хаҗудан орма- җасн Андрей келҗәнә:

— Наадк күүкдин нас би сурсн угав...

«Худл келҗәнәч, сурсн болхч. Нахал!»—гиҗ Шарда дотран эрчмнв.

Инәдән баһлад, кавҗрта үг келдгән арһулдад, эн үгцлдәг төгсәхәр Долда седҗәнә. Тегәд эн иигҗ келв:

— А, сурҗ йовсн угайт? Не тиим болхла, медҗ автң: күүкнәс насинь үүнәс хооран бичә суртн. Тиим сурвр күү- кн күүг эмәлһҗ улалһна.

«Сән болв! Сән болв! Молодец, Долда!»—гиҗ Шар­да эврәннь ашлвр кеһәд бәәнә.

— Не сән. Тана мораль өлзәтә болтха! Хөөннь күү кн күүнәс насинь төрүц суршгов. Зуг та насан келч- ктн,— гиһәд Андрей кергин түлкүр эн кевтәһәр эрҗэх бәәдл һарһв.

«Мууха мекч элмрвчи. Бичә кел насан, Долда!» ги- һәд Шарда хәәкрчкн гиһәд, эмкәһән зууһад, әрә торча-

61

ч

на, кемр Долда насан келхәр эклсн цагтнь ан хәәкрхәр белдхәнә.

— Ха! Ха! Иигтлэн мини нас медхәр седәд, яһҗах- мт? Мини насар ю кехмт? — гих Долда инэв.

«Сэн болв! Сэн болв! Молодец, Долда!—гиҗ Шар- да байсх инэмсв.

— Танд энтн дегд харм болҗахла, дегд ик үнтә нуу- вч болхахла, бәәтхәл. Би йирдән, хара бәәхәр гиһәд, соньмслав,— гиһәд Андрей, хиирәд цухрх бәәдл һарһв.

— Харм чигн биш, нуувч чигн биш. Болв танд медэд керг уга гих би санҗанав,—гих Долда шог угаһар, болһамҗтаһар келв.

«Тер болҗана. Мел чик»,— гих Шарда арһул сана- лдх байсв. Әвртә күнд ацан Шардан ээмэснь унсн мет болв.

— Тиим чигн биз,—гичкәд, невчк түдҗәһәд, Андрей немв: «Би зуг экләд айстан сурчксндан, келулх авхар седлэв».

Андрей өкәһәд, һазрас шин һарчасн нилх буурлда таслҗ авад, терүгәрн наадсн болад, җөөлрсн өңгтә таг- чг сууна. Эн бәәдлинь үзҗәх Долда: «Би энүнд модь- рун үг келэд орксн болвзгов»,—гих санад, эврэннь ке­лен тоотан дотран ухалҗ шинҗлн бәәҗ, Андрей өр- өвдгч седкл зүүв.

«Ду тасрвч, эргү...» гиҗ гетҗ зогсҗах генн күүкн Шарда Андрейин тускар санҗана.

— Яһад тагчгрвт? — гиһәд Долда бичкн чивх һаран көвүнә ээм деер тәвәд, арһул көндәв.

— Тегәд яахв? Үг сурхла, келх үгтн танд харм бол- на,—гих Андрей өөлңһү дүрс һарһҗ, күчнәс инәмссн болв.

— Наснас нань төрәр үг келдмн бишви?

«Терүнә үгәр ю кенәч»,— гиҗ санад, Шарда эгчдән уурлҗана,

— Насна тускар чикдән күүндсн боЛхла нань чигн үг һарх билүс,— гих невчк чаңһрсн бәәдл Андрей һарһв.

62

«Я болҗал йир!» — гиҗ Шарда дотран келв.

— Та келен күүктәвт? — гиҗ Долда инәлһн угаһар арһул сурв.

— Уга,— гиҗ Андрей шуд келв.

— Болв темдглсн күүкн бәәх? — гиҗ Долда инәмсв.

— Нуувч биш, болв танд медәд керг уга гиҗ санҗа- нав,— гиҗ Андрей инәв.

Бийиннь келсн үгәр хәрү өггдҗәхинь Долда түдвр угаһар, аңхрад, серглңгәр инәв.

— Үлү гидг хәрү өгвт. Зөвтә үгд зүркн хандг, зөв махлад толһа амрдг. Тиим үлгүр бәәдг эс билү?

«Юунд эн ханҗахмб? Энчн чини бийинчнь келсн үглмн...» гиҗ Шарда дотран темдгләд, эгчдән уурнь күрчәнә.— «Долда чи, басл эргүч...»

Андрей бахтҗахмб, аль башрдҗахмб, медгдхш, ула- сн чирәһәрн марзаҗ инәҗәнә.

— Тер үлгүрлә мел харһад унҗ одву? — гиҗ эн сурв.

— Э, мел харһҗ одв,— гиҗ Долда толһаһарн гекәд, инән бәәҗ келв.

«Ээх, Долда, эрг!» гиһәд, Шарда эврәһәрн тоолад, эгчдән ода чигн эрчмнәд, уурла бәәнә.

Хоюрн тагчгрцхав.

Эргмд шовуд ишкрлднә. Сад заагт энд-тенд әмтнә инәлдән, күүндән соңсгдна, Москван дун күңкнәд, радио- Һар аһарт асхрна.

— Тана һоллгч специальность ямарамб? — гиҗ Анд­рей, сурад, зөвәр удсн тагчгрлт эвдв.

Көшәд ирсн көлән арһулхнар селҗ тәвҗәсн Шарда агдс гиҗ чочв, «хәлә-хәлә, мөшкврән эн кеһә бәәнә» гиж. күүкн чиңнв.

— Мини һоллгч специальность... ямаран гиҗ келхв танд. Эрдни-иш урһадв. Боднцг тәрдв...— гиҗ Долда- уданар татж келәд инәмсв.

«Не ври, у тебя нет специальности»,— гиж Шарда санад, бас инэмсв.

Кован Анжан келсн үг Андрейд сананднь орв. <Тен-

63

сн болҗаһад, тер бас тиим бәэдлтәһәр кёллә»,—гйҗ Андрей санв.

— Ямаран институт төгсәләт? — гиж. Андрей, невчк түдҗәһәд сурв.

— Ямаран институт чиләсн күн эрдни-иш урһадгинь, эсклә, боднцг урһадгинь меддг утавт? — гиҗ Долда хәрү бийәснь сурад, инәҗәх нүдәрн хәләв.

— Селәнә эдл-ахун,— гиҗ Андрей ормав.

— Уга, би селәнә эдл-ахун институтд дассн угав,— гиһәд, Долда толһаһан зәәлв.

— Ботаникин институт...

— Уга, тиим институт нам меддг угав,— гиһәд Дол­да ахрар һочхив.

— Не тегәд ямарам? — гиһәд Андрей цунцхсн бээдл- тәһәр өндлзв.

— Олҗ чадшгот,—гиҗ Долда инэв.—Би ямаран чигн институт төгсәсн угав. Арвн класс чилэлэв. Мини институт дав деерэн тер болҗана. Медгдвү?

Андрей алмацсн бәәдлтәһәр хәләв.

— Медгдвү? — гиж. Долда бас нег давтад, өмнәснь гекв.

— Уга,— гиҗ Андрей толһаһан зәәлв.

— Үнәр келҗәнәв. Арвн класс төгсәләв. Болв эрдни- ишин, боднцгин кергиг му бишэр меднэв. Хэрнь тегэд тедн ода деерэн мини «һоллгч» специальность болҗана. Цаарандкнь хөөнпь медгдх.

— Таниг ботаник гиҗ нанд келлә,— гиһәд, Андрей ардан бултҗах Шардаг чигн, өөрән бәәх Долдаг чигн инәлһв.

— Тер күүнтн танд талдан күүкнә тускар келен бо- лх бээдлтэ, та эндүрҗәх кевтэт.

— Уга, тана тускар келлэ,— гиһәд Андрей зүткл- дхләрн, Коман Анжан келсиг дотран санла, тегэд тер өвгнә нер келчкн гиҗәһәд, хәрү татад зогсв.

— Та шишлц мини тускар эмтнэс сурад, иткл цуг- лулад йовдг болвзгот? — гиж Долда төвшүнәр сурв.

64