ләрн генн бичкн күүки саначрхад, зовад бәәх гиһәд, дәә- дә аак хойр мел саглад бәәцхәнә. Би чигн саглнав. Эн күүкән зәрмдән атхр бәәдл һарһад орксн цагт, эврәннь тууҗан эн аңхрад, медәд орксн болвзго гиҗ санлдад, кө- өркс, аак дәәдә хойр саначрхлдад одцхана. Тегәд манахс эн күүкнлә нанас даву ээлтәһәр бәәцхәнә. Бийиннь туск тууҗинь өстлнь энүнд медүлхмн биш. Ухань күцлдәд, төлҗәд өсхләрн, медв чигн гем уга. Тер цагт бидн Ле­нинград тал зар тәвәд, һарлцсн улсинь олад, эн күүкән үзүлхвдн. Дәәнд йовсн эцкнь менд үлдсн чигн биз,— гиҗ дәәдә келв...

Хәрнь тегәд, совхозд бәәх, зуг эс эдлгдҗәх зәрм ар- һин тускар олна хургт келхәр би шиидләв. Үр күүкдләһән күүндҗәһәд колдоговор яһҗ күцЗгдҗәхин тускар олна хургт босад, эврәннь сансн седклән келҗ өгүв. Келхләрн, олн төр көндәҗ салврл уга, онцар, тодрхаһар нег төр хатхҗ келүв. Терм — боднцг суулһлһна туск төр била.

«Комсомоле Натра Долдан келен селвг йосн үндсәрн сән чинртэ седвэр мен, зуг мал өсклһнә мана совхозд боднцгин тускар ухалдг арһ уга, көдлмшч улс күртҗәхш, боднцг лавта урһх тааста һазр чигн уга»,— гиҗ,мана ди­ректор Антон Семенович Марченко келв. Нань чигн улс директории сана дахлдад, тиим авгтаһар келцхэв. Тииг- хд ах агроном болж, бәәсн Самсон Атаевич мадниг дец- нх гиж. хәләҗәләв. Болв тер нам һә үг келв.: «Эртэрнь эрдни-ишән чикәр урһаҗ, эдлдг дасв чигн маднд болх»,— гиж, нан тал тер хээкрв.

Эднэ келень намаг төвкнүлҗ чаден уга. Кодлмшчн- рин тускар ухалад, шинжләд бээхнь, эн тер мел күчр бо­лж нанд тоолгден уга. Мана совхозд кесг улс, кедлж. ча- дх арһта бийснь, аль-бис әәләр эс көдлҗәхинь медгддг билә. Тедн нурһлҗ бичкдүдтә күүкд улс, теднәс талдан гиҗгтә күүкд чигн, медәтәвр болв чигн, эвтә көдлмш харһхла көдләд бәәх гергд чигн бәәцхәнә. Болв ода дее- рән эн төрәр юмн кегдшгонь медгдв.

Боднцгин туск төр саакл кевтэн бийим төвкнүллго,

2 Дочь Ольды 17

уханасм һарлл уга, бәәһәд бәәв. Ухалад бәәхнь, эн кер- гиг мел лавта күцәҗ болх болҗ улм ицгтәһәр медгдәд бәәв.

Тиигәд ухала бәәтл, нег җил давад одв. Дарук җи- лин хавр өөрдәд аашна.

Өңгрсн цагин эргцд совхозин парторг Окна Дулаш сольгдв. Партин райком терүг дуудҗ авад, хамаран ил- гәснь нанд соңсгдсн уга. Ормднь илгәгдсн Манҗин Зур- һан совхозин парторг болҗ шиидгдв. Совхозин көдлм* шч комитетин ахлач чигн оңдан күн болв. Көдлмшчнрт килмҗән күргхин туст Галкин Иван кецү оцл күн ги- һәд, бичкдүдин гер икдүллһнә тускар төрүц юм кеҗэхш гиҗ күүкд улс шууглдад, терүнә көдлмшт бәәсн нань чигн дуту-дундс болн эндүс илдкгдәд, көдлмшч комите­тин ахлач Галкин Иван көдлмшәсн сулдхгдв. Совхозин комсорг болҗ көдлҗәсн Григорий Зайченков энүпә ормд шиидгдв. Боднцгт дур уга агроном Самсон Атаевич эрл- снь йир сэн болв. Эрдни-ишин сэнтохмта экКраснодарск крайас авч ирх бачм даалһврта командировк авчкад.те- рүгән күцәхәр йовхин ормд, һурвн өдрин туршарт тер әркдәд сууҗ. Ода яһҗаснтн энв гихлә, маңахнд эн бээх тохминь урһаҗ авб чигн болх гиҗ шин парторг Манҗин Зурһанд келҗ. Партийн күүнә һарһсн йовдлынь партийн халхар хәләһәд, чаң шоодвр терүнд өгч. Түүнә дарунь Самсон Атаевич ферм тал йовулгдла, тендәсн, эрлһ өгәд, тал сулдла.

Шин хаврт белдлһнә көдлмш эклхлә, бидн комсомо- льцнр, хург деерән ухаһан хоорндан селвлцҗәһәд, боднц- гин туск төрәр бас нег босҗ эврәннь үгән келхэр бел- дцхэвдн.

Тегәд фермсин гермүд эргҗ, боднцгиң халхд көдлх улс илдкхин төләд, әмтнлә күүндвр кех болж шиидвдн. Эн шиидврән күцәхәр йова бәәҗ, нам зөвәр сэн ашта 60- лад ирвдн. Фермсәр бичкдүдин гер кемр бүрдәхлә, хөр һар күүкд улс боднцгин бригадт көдлх болҗ үгән өгц- хәв, тедн деер эвтә көдлмш харһл уга гертән хара бәәц- 18

хәх зәрм гпжгтә күүкд, медәтә гергд ирцхәхлә, дөч шаху күн һарх болҗ тоолгдв.

Боднцг суулһҗ урһаҗ болм һазрин тускар шин агро- номла Улан Алгаевичлә күүндә кехлә, «боднцг урһх һазр олдхл юмн, зуг директор командам өгтхә»,— гиҗ мадниг дөңнхдән белы болен бәәдләрн байсачкад, невчк уха гү- үлгәд, түдҗәһәд, эврәннь селвгән маднд өгв.—Таднком- сомольцнр йирин әвртә халуч улст. Тадна эн седвәртн нанд агроном күүнд сәәнәр таасгдҗана. Эн совхозд би удан көдләд уга болв чигн, эн совхозин һардврин заң- авцинь баһ-саһар медәд ирүв. Мал өсклһнә совхоз мел шуд малыннь арһ хәәһәд, нань бәәх арһиг кергллго бәә- һәд, дасчкҗ гиҗ би саннав. Мана совхозин һазрт боднцг биш нань чигн культурмуд урһаҗ авч болх болҗ нанд медгднә. Эн хамгар докъялад, зәрмдән үг һарһхар сед- хлә, директорт тер эс таасгдҗахнь нанд мел иләр медг- днә, юңгад гихлә, эн эс соңссн болад, үг келхш, эсклә мал мана совхозин кишг, энүнә тускар ухалтн, талданэс болх кергүд санад, та бичә салврад бәәтн,— гиҗ келнә. Тегәд би эн төрмүдин тускар тагчг бәәдг болув.

Чик юмн оньдин чик, тана эн седвәр чигн чик болҗ нанд таасгдҗана. Зуг эн сән седвәрән үрәл уга, чикәр ухалҗ, чик хаалһарнь йовултн. Чик хаалһ гисн таднд медгднү? Энүнә тускар ухалтн. Тадн шуд һоодан дирек­тор тал одхар бичә седцхәтн. Тадн түрүләд көдлмшч ко- митетин-ахлачла күүндтн. Чи, Долда, көдлмшч комите- тин член эс билч? Хәрнь тегәд, Григорий Николаевичлә Зайчековла күүндхд чамд йир эвтә болҗана. Терүнлә күүнд. Тер баахн болв чигн, болһамҗта, щамдһа күн. Та­на чик седвәриг тер дөңнхнь лавта. Баахн болв чигн, эв- рә боднцг, зер-земш урһаҗ авхла, совхозд, совхозин кө- длмшч улст ямаран ик чинртә болхинь тер медхнь лавта. Тадна эн седвәриг тер йирин дөңнх.

Болв Зайченковин дөңнлт бас чигн баһ болх,— гиж, Улан Алгаевич цааранднь келв.— Бас нег күүнә селвг эркҗән уга кергтә таднд, тернь кенә дөңнь танд медгд- 2* 19

җәх гиҗ санҗанав. («Парторгин Манҗин Зурһана дец кергтә» гиҗ би дотран санвв). Зайченковла күүндчкәд, терүнлә хамдан парторгд Манҗин Зурһанд одцхатн. Те- рүг угаһар юмн болхн уга. Парторг дөңнсн хөөн, болад бәәснь тер. Парторгла хамдан одхла, тер директор лав- та ухалх, ухалсн хөөн тана боднцг тәрлһнә туск төр кер- гтәһинь чигн тер медх...

Агрономии келен селвг маднд, комсомольцнрт, мел чик болҗ таасгдв.

Улан Алгаевичин келсәр, эвинь олад, күүндвр кеһә йовтл, кесг олн дашката болв чигн, мана седвәр эн хавр күцлдв.

Комсомольцнрин элч гиҗ намаг дахулад, парторг Зурһан Зулаевич болн көдлмшч комитетин ахлач Гри­горий Николаевич директорт ирцхәв. Комсомольцнрин болн баһчудын седвәрин тускар — боднцг тәрлһнә тускар эдн директорт келцхәв.

Мана парторг мадниг угаһар, эртәрнь эн төрин тус­кар директорла күүндчксн болҗ нанд медгдв, юңгад ги- хлә, директор олн-тавн үг келсн уга. Келхәс иигҗ келв: «Алгдад уга аюһин тускар магтал келәд керг уга. Аюг алхар йовҗах улсин седвәринь дөңнх кергтә. Бидн чигн баахн, халурхг цагтан седвәр кехәр седлдәд, шууглдад йовцхадг эс билүвдн, Зурһан Зулаевич? — гиҗ парторг тал хәләһәд, Антон Семенович инәв. «Юуһинь келхв»,— гиҗ тернь чйгн инәв.

— Мана ухалсна зәрмнь сәәнәр күцәгддг билә, зәр- мнь мууһар чигн күцәгддг билә. Седвәр мууһар күцәгдсн цагт, нег үлү тас эс күцәгдсн цагт, дотр бий дөрү-һуру болад, күүнә чирә улалһад бәәдг билә, болв тиим йовдл үзгдв чигн, бидн талдан шин кергүдәс зулдго биләвдн. Хәрнь тегәд, аюг һарт авхар һарсн хөөн». терүг алад авч ирхдән бат ицгтә болх кергтә. Аюг авч ирсн нагт, маггҗ чигн болх. Тиимий?—гиҗ директор нан тал җөөләр хәләв, хоосн шуугаһар хуурхла, таднд ичртә болх, совхозд зө- вәр ик һарута болх. Тана ухалснтн кемр сансартн күцәг- 20

дхлә... Тернь хөөннь, тер цагтнь медгдх. Хәләй. Тии- мий? — гиҗ директор күнд хойр һаран, пид гисн ә һар- һад, өмнк стол деерән тәвәд. парторг, көдлмшч комите- тин ахлач хойриг хәләв.—Баһчудын сансиг дөңнхмн гиҗ эс бәәнүвдн?

«Э, дөннх кергтә болжанавдн»,—гиҗ теднь келв.

— Не, тер болҗана,— гиҗ директор нан тал хәләв.— Белдцхәтн. Бидн эндән, хоорндан күүнднәвдн. Боднцгтә- рлһнд көдлх улсиинь тооһинь авад, кадрин әңгд авч ир- әд диглжәтн. Көдлмшч комитетин ахлач Григорий Нико­лаевич таднд дөң болх, боднцг суулһхх һазринь Улан Ал­таевич зааж өгх, ахрар келхд, көдлх улсан диглжәтн. на- адк төрмүдинь цугтнь бидн хоорндан күүндәд, йилһнәв- дн. Григорий Николаевич, Улан Алтаевич келҗ өгәд бә- әцхәх,— гиҗ директор келв.

Би байрта һарув. Тедн хоорндан күүндәд үлдцхәв... ¹

Фермд кегджәцхәсн стандартн шин гермүдин негинь бачмяр дуусад, түүнд бичкдүдин сад бүрдәв.

Ноһатин өөр.шидр хойр зооһин хоорндк хотхрт бодн- цгин һазр хаһлгджана,— гиж Улан Алтаевич маднд со- нсхв Боднцгин бригадын улс хошлх шин харһа буудк кежәхнь читн медгдв...

— Хот белн болчква!— гиҗ хот кеһәч күүкн хәәкрх- лә, бригадын улс, күрзмүдән өмнән хатхж зогслдад, «га­га, гу-гу» гилдсн боллдад шууглдв. Эднлә хамдан Дол- да чигн каллмшән ОРКВ.

Күн болһн эврәннь мисгүдтән халун хотан келгүлҗ авцхав. Бригадын күүкд болн күүкд улс харһа бүүдкиг төгәлж, нилх ноһан деер, цевр аһарт суулдад, ю-бис хо- орнлан келлдн бәәж хотан уупхав.

Буудкин үүднә эркн деер Долда цеб гисн өңгтәһәр стул деер сууҗ, һазаран хәләв. Эн улсин күүндҗӘх үг- мүдт оньган аштаһар түсхал уга, хаҗүдан орксн шаазц- гасн хотан эдлн бәәж. Долда дотран санҗана: «Күн бблвас

<21

күцәх керг өмнән үзәд, терүгән күцәхәр зүткхлә... кергтә керг, бичкн болв чигн, күн болһн эврәннь чидлин кир* цәһәр күцәхлә... тер күцәсн хамгнь, бичкн болв чигн, не- Гдж хоршлхларн, ик кергт хүврдг... Кен келлә эн үгмүд? Аль дегтрт умшлув? Э-э, би яһж мартжасм энви. Мана көгшй багш, пенсьд һарсн Алексей Иванович манд келдг бәәсн биший...»

— Күүкд! Медҗәнт? — гиж цуһараһас һатлһн жинн- сн дууһарн Дольгана хәәкрснд Долдан ухалҗасн тоолвр домбрин чивһцн кевтә тасрад одв.

— Күүкд! Медҗәнт?—гиҗ хәәкрсн Дольган тал цу- һар хәләлдв.—Мана совхозд зөвәр сәәхн урһцта, ялдһр дүрстә, нег баахй көвүн ирсн бәәнә. Күүкд,хәрньтерунлә таньлдхар белдҗ автн,— гиһәд бер босҗ-сууһад, цәңнәд бәәнә. Энүнә үгинь соңсхла, күүкд килҗәх авгта, болв бәәдлинь үзҗәх улст, эн бийнь тер көвүнд седкл алдсн дүрстә.

— Юн көвүмби?..

— Кен гидг көвүмби?..

— Кенә көвүмби?..

— Хамаһас йрсмби?..

— Ямаран эрдмтәви?..— гилдәд, күүкд генткн сергсн болад одцхав.

— Нернь Церн гинә... Эрнцнә Церн...

Бурмха Дольгана угд аштаһар оньган йирдәнэсөгдг, талдан уха гүүлгҗ санамр суусн Долдан зүркн эн нер соңсн пард гиһәд чочв. Тегәд төвкнүн унтҗ кевтсн үүрэ- сн үргәгдҗ босхгдсн туула кевтә, невчкн зуур хал-хал гиҗ чичрв. Күүкн хулмадсн болад бәәв. Эн бәәдлвй күн аңхрад, медәд орксн болвза гиҗ санад, күүкн этүдәр өөрк улсинпь чнрә шинжлв. Аңхрсн бәәдлтә күн медгдсн уга. Тегәд эврәннь дотр ю ухалҗахан медүлшгоһар се- дәд, Дольгана келжәх үгд оньган дегд икәр эс өгчәх бә- әдл һарһв. Болв күүкн терүнә үг болһнинь алдл уга соңсх саната, тегәдчн эн чирмәһәд, болһаҗ чиңнв.

Ирсн көвүнә неринь һарһад келчкхлә, медәтә күүкд 22

күн мусхлзҗ инәмсв. «Эн бер үг келхләрн, иир өгҗәтә бийнь гиж. Тер нег көвүн ирснә тускар иим өгҗәтәһэр, иим бәәдлтәһәр келх дурнь энүнд яһҗ күрнә»,— гиҗ эн төвшүн күүкд күн дотран санҗ ,Дольгана ам хәлә- жәнә.

— Тамн жил хоораид эн көвүн әәрмд дуудгдсн бәәҗ...

— Мууха удан церглсмби?

— Удан бишл, айдҗатн, би цугтнь даранднь келҗ өгсв,—гиһәд Дольган, үгдән кү орлцулш угаһар хөрг- лсн бәәдлтәһәр келв. -

— Тавн җил хооран.әәрмд дуудгдад, цергллһнә бол- згнь төгсХлә, кесг үүрмүдтәһән хамдан Казахстана, яма- ран гинә, нег областьд, эмнг һазрт бүрдсн нег совхозд одҗ. Урднь эҗго бәәсн тер һазрт тогстн шин совхознб ода әвртә байн болчкад, цуһар тохняд, олн гермүдтә, по­ста сәәхн балһсна өңгтә болҗ гинә. («Не, не, меднәвдн, эмнг һазрт бүрдсн совхоз Һазрин дүрс яһҗ кеерүлдгинь, яһҗ өсдгинь чама угаһар меддвдн... Эврән би Кулундан теегт үзләв, меднәв»...— гиҗ Долда дотран санв).

— Тиим сәәхн совхозас тер нааран яһҗ ирсмб?— гиҗ нег күукн алңтрҗ келснь соңсгдв.

— Тер учринь чигн би меднәв, келҗ өгсв, айдҗа,— гиҗ тер күүкн тал хәләчкәд, Дольган цааранднь келҗә- нә:—Энд эн көвүңә әвртә дурта күүкнь бәәҗ. Тернь кен болһнат? — гиҗ Дольган альвн нүдәрн күн болһна чирә хәләж түдв.

Күн ә һарчахш.

Долдан зүркнь, «дурта күүкнь бәәҗ» гилһнлә, кирд гиен болад, бас нсг чочв. Кен болхмби тернь? —гисн се- дкл энүнд орв. «Чирәм улаһад, медүләд оркҗви»,— гиҗ эн саглв.

— Тернь кен болһнат? — гиж. сурснднь, кун үг эс ке­лснь Дольганд зөвәр таалта болҗ медгдв. Яахм билә! Төрүц күн медәд уга зәңг турүлҗ келнә гиен Дольганд әвртә таалмҗтань лавта.— Одак, эртинә өңгрсн Цендә гидг күүкн, малый эмч.„

21

— Аа, намни? — гилдҗ кесг күукд дегц амлҗ келц- хәв. Эдн цуһар дегц эрксн болҗ Долдад сангдв. Цуһа- раднь таньл күүкнә, ташр одахн өңгрсн, цуһараднь харм седкл зүүлһҗ өнгрсн баахнкүүкнә нерн сергәгдҗ келг- дв. Ташр тер күүкнә нернь эн шин ирсн көвүнә непнлә залһлдснь эн күүкд дунд зөвәр шуугата күр болад бәәв.

— Нам гиһит!...

— Терүнә күргн бәәсмби?..

— Мүуха һундлта йовдлви!..

— Тиим бәәсмби? — гилдснь күүкд улсин шуугата күр дотрас хая-хая сонсгдна.

Болв тедн дундас һанцхн Долда тас ам аңһасн уга. Тагчг бәәх энүнә зүркнь үлм догдлад, хойр чикнь шуугсн болҗ бийднь медгднә. Келврән күцц келхәр седжәх Дольган әмтнә күр тогтнхинь күләҗәнә. Зүгәр әмтнә күр тогтнхинь күләнә гисн Дольганд зөвәр удан күләвр- тә болх бэәдлтә болад бәәв. Тегәд эн келжәнә:

— Дууһан айдцхалтн, би цугтнь келчксә...

Дольгана эн келсинь әмтн оньһсн бәәдл һарһсн уга. Баахн күүкнә һундлта өңгрлтин учринь эн күүкд нурһ- лж сәәнәр меддг болв чигн, терүг бас нег сергәҗ, күүр- тән келцхәв.

Медәтә тпактопист Допҗин Цевгә күүкн Цендә, ма­лый эмчин институт төгсәһәд, нидн намраснааранэнсов' хозд көдлҗәлә. Кенлә болв чигн Һольшгар күүнддг, ке- ниг чигн өөлүлшго ээлтә, җөөлн авцта. кенд чигн һолһг’ дшго зүстә чирәтә, зөвин дундын нурһта, се{)глң дүртә күукн билә.

Хаврин эклцәр, зөвәр серүн нег өдр совхозин көдл- мшч куүнә һунта-дөнтә күүкн көвүн хойр, деерән иимгн мөстә, доран зөвәр гүн уста нүкнд дөглдх нааджаһад, мөснь хамхрж цумпад, киитн уснд 'булхлдад. зөвәр түр- жәтлнь, тедүкнәс Пендә тедниг үзчкәд. гүүж ипәд, тер уснд һәрәдж орад, бичкдүдиг менд һарһҗ авя, Бичкдү- днь манһдуртнь. эн-тер уга, саак кевтән гүүлдәд, наад- лдад бәәцхәж. Болв киитн уснд орсн Цендә тер өдрин 24

бийднь күндәр гемтәд, цөн хонг болад, эмнлһид күч өгл

уга, өңгрҗ одсн мөн...

Әмтнә күр айдхинь гетҗәһәд, Дольган цааранднь ке- лҗәнә:

— Перн әәрмд дүудгдхини өмн тракторист болҗ кө- длҗәҗ. Тракторист болҗ көдлхләрн эн Цеидән эцкда ха- мдан нег бригадт көдлжәҗ. Тиигхд арвннәәмкүрснЦен- дә, әәрмд одх наснь ирсн Церн хойр таньлдад, иньг-ам- рг болцхаҗ. Әәрмд одсн көвүн институтд одсн күүкн хо­йр хоорндан бичгүдән авлцад, дурни сәәхн седклән даң- гин медлцәд бәәцхәҗ.

— Йо ях! — гиҗ күүкдин негнь экрв.

— Уйдлһта,— гйҗ бас негць келв.

Дольган цааранднь келә бәәнә.

— Казахстанд одсн көвүн эмнг һазрт бүрдәд, элдв сәәхн болен совхоздан эңкр болад, тендән бәәршх седкл зүүһәд, иньг-амрг күукән иртхә гиҗ бичҗ. Болв күүкн болшго гиҗ тоолҗ. Тегәд иигҗ Цернд бичжг «Эк-эцкм медәтә, эднд мини дөц кергтә. Эдн намаг асрад» өскәд, сурһульд илгәһәд, кү кецхәлә. Эдниг көгшрх наснднь өөлүлхлә, эвго йовдл болхмн. Хәрнь тегәд, чам тал ирнә гисн кецү төр. Эврәнчнь эңкр седкл эвдрәд уга болхла» эврән күрәд ирхч; элвг җирһл, көдлмш энд чигн олхч...»

— Йо, хәәмнь! — гиж. медәтә күүкд күн экин дууһар келхлә, баһчуд терүг болһаҗ хәләлдв. «Йо, хәәмнь» ги- снь ямаран учртань эднд медгдсн уга: көвүһинь хармн- гч үгви? Күүкинь хармнгч үгви? Аль медәрсн күүкд күй баһ насни цаган бас нег тодлҗахмби?..

Медәтә күүкд күн тал болһас гиҗ хәләчкәд, Дольган келә бәәнә:

— Күүкнәсн тиим бичг авсн көвүн, нааран ирхәр тйи- идҗ. Көдлмшәсн удл уга сулдад һарн гиҗәнәв, даруд

ирхв,— гисн сунһг Цендәд тер илгәж. Минь тер хоорнд муульта йовдл харһад, күүкн гемтҗ/Нааран Һарчкснкө- вүн хаалһдан йовсн цагт, терүг ирхин өмнхнь күүкнь өңгрҗ, теңкән уга ик һундл тер ардан үлдәж. Теднә дур-

%

на тууж тиим һундлтаһар төгсҗ,—гиҗ Дольган келврән чиләв.

Невчкн зуур цуһар ә-чимән уга болҗ тагчгрв. Хаврин җөөлн салькн Долдан чикнд шимндв: бичә атиһәд бә, бийән һартан ав. Сәәхн җирһлин герлд саак дурнчнь әмрлх... Көдлмш чама күләҗәнә, көдлмш дур үүдәнә...

— Көдлмштән Һарцхай1~гиҗ Долда, зүркнәннь за? авр күцәсн болҗ келәд, тагчг бәәлһ эвдв.

Боднцгин бригад дерд босад, көдлмш талан һарв.

— Тер көвуи мана совхозд кен болҗ көдлҗәхмби?— гиҗ күүкдәс негнь сурв.

Цугтнь меддг Дольган терүгинь чигн цәәлһҗ келҗ өгв: о

— Әәрмд одхиннь өмн тракторист бәәсн тер. ода шо­фер болҗ көдлҗәдиҗ. Электрикин эрдм бас меддиҗ,..

Күрзмүд күүкдин һарт җиңнцхәв, көдлмш саак кев- тән буслв.

— Боднцг суулһдг, боднцгин цуг көдлмш кедг машин бәәнәлхмн. Тер мана совхозд угави?—гиҗ күүкдин не­гнь келв.

— Уга. Тиим машин мана совхозд учрад уга,—гиҗ күүкдәс негнь хәрү өгв.

— Айджатн, күүкд, гиҗ Долда орлцв.— Эн һазрт боднцг лавта урһдгнь медгдсн хөөн тиим машин чигн маиад учрх. Ода деерән, иимхн һазрт тәргдҗәх боднцгин төлә тиим ик маши маднд кен өгх билә. Боднцг тәрлһн икдсн цагт тиим машин чигн учрхнь мел лавта...

Эрнцнә Цернә нерн, терүпә туск келвр Долда күүкнә зүркиг харадан чочаһад бәәсний? Үзлцәд уга көвүнә ту­ск келвр мана Долдан зүрк яһсндан көндәсн болхмб?

Уга, тертн орта. Долдан зүркнә чочлһн учрта. Цернә ТуСК КеЛВр КүүКНӘ зүрКНД ЭКЛҖӘНӘч..

...Тавн жил хооранд би чамаг үзж йовлав. Тиигхд чи тракторист биләч. Тиикәрә би чамла таньлдхар седсн 26

седклдән авлгдад, чамла таньлдх үүд хәәдг биләв. Тии- гхд, арвхн доладгч наем шинки эклсн, тегәд зөвәр генн бнләв. Сурһульчин цаһан фартукта баахн күүкн чини өөгүрчнь, чини өмнәһүрчнь кесг дәкҗ эрвлзлә. Терүг чи оньһсн болвзач?

Уга боллго! Чи тиигхд тракторист болчксн, йоста күн. Би болхла, сурһульчин формта баахн, генн күүкн. Тиим күүк чи яһҗ оньһх биләч...

Тракторарн тачкнулад һархларн, тарлң чирәтә, тоста комбинизонта болв чигн, чирәһәрн талвасн дүрстә йовдг биләч. Сансн тоотнь цуһар бүтсн, цуг седкләрн көдлмш- тән шүлтсн, нань ямаран чигн тоолвр эс ухалҗах бәәдл* тә, кабин дотран, рулян бәрҗ гедәҗ суусичнь үздг биләв.

Маднла әдлнь өмнән үзгдхлә: эй, бичкдүд, хаалһас әрлтн! — гиҗ хәәкрәд, үргәдг биләч. Нүдндән үзлго йо­вдг көвүнд би өөлдго биләв, нас күцәд уга бийдән һун- ддг биләв...

Асхн болад ирхлә гиҗ... Нег үлү хаврин цагт. Сур- һуль даслһн кергтәһинь яахв, сальк хавлулгч седклийән яахв? Телүрксн эмнг зүркиг дарад, амһалад, номан да- сад, дегтрин ард суудг цаг билә.

Хаҗу-хошад нәр-наадн болен цагт, нег үлү хаврин шуугата цагт, нуувчинәр, номан дассна хөөн, хая-хая од- дг биләв. Харңһу шуһуд хорһдҗаһад, нәәрт хурсн олн көвүдиг, нас күцсн күүкдиг хәләҗ һәәхдг биләв...

Чи мартад уга чигн болхч: мана өөр бәәдг Мацг ги- дг күүкнә мордх цагнь өөрдж йовсн цагт, күүк гиичлүл- лһнә ик шуугата нәр теднәд болла. Түүнд чи, чи бас ир- ләч. Меднчи?

Хаврин чилгр асхн... Халун наснд җивр болен хаврин чилгр асхн билә. Мацг күүкнә герин һаза олн-олн баһ- чуд, көвүд чигн, күүкд чигн цуглрла. Нилх ноһана каң- кнсн үнртә, цегәхн цевр аһарт дун домбр хойрин айс нег- дәд, холд ниссн болж соңсгдла.

Тиигхд би чини дуулсн дууһичн сонслав, чамаг яһҗ биңлдгичнь үзләв. Эрәстә машин кевтәһар өмнм эрлэәд

бәәләч, тенд-энд өсрәд, тавшн хатрад бәәләч. Кевшси домбрин чикнд дурни туск дууг келн дуулад бәәләч, Дорасн усхсн бәәдлтәһәр өсрәд, доран эргәд тавшлач. Бии- лхин т»лә өмсдг жөөлн гиигн һоста биләч, биичин сана дахсн болж халхлздг цаһан торһн киилгтә биләч. Куүк- дин шумр нүдд 'көвүи тал шатлдла, биич, дууч көвунд деерк сарин бийнь мишәжәсн болж медгдлә.

Биич, дууч көвүн бийим оньһх болвзго гиһәд, нам адг ядхдан бий талм нег зервк хәләвзго гиһәд, би чигн кесг- тән чини нүд гердләв...

Бадм гидг көвүтә босҗ нет биилләч. кХойр биичхар- һад оч. Хәлә-хәлә... Не-не... Хәдрис! Хәдрис!..» гилдсн ур- мд немүлгч хәәкрлтс соңсгдв. Ата-марһа авхар метклд- сн бәәдлтәһәр тадн хойр домбрин «догшн» айст дөгсн бо­лж, нег-негнәсн үлү сенр соньн эрдмән селн узүлҗ биил- жәләт. Генткн чини толһадк кепк өсрәд, өмнм ирж тусла. Би үкс гиҗ терүг шүүрч авад, өмнән бәрҗ зогс- лав.

«Не, эн ода намаг оньһх»,—гиҗ ицләв. Бииһин сүү- ләр, манна деерән асхрсн үсән хооран хайчкад, мини һартк кепкән ирҗ авхларн, бий талм нам хәләсн чигн угач. Зөрц һацсн дүрстәһәр нүдән нанас зулһсн болвч.

Баахн наста генн күүкнә цегәхң нүдн бий талчнь ши- Лтҗ хәләжәсиг чи анхрсн угач. Оньглсн болхла, кезәд чигн мартгдшгоһар тодлх биләч. Бийәнтиигж хәләсн. тйим баахн күукнә, тиим цевр хәләц чамд дәкж үзхдйир беркл эс болхий. Бийән гисн күүкнә седкл эс аңхрдг.на- ку-таку уга, анхун элмр бәәжлч гиж дотран санлав.

Кепкән һартасм авхлаон, адг ядхдан. олна йосар«хан- жанав» гисн болхнчн. «Ямаоан караг элмовчи, яһсн эр­гу бәәсмчии... Аю!»—гиж чикндчнь хәәкрчкәд, гер талая һаряд зулх генн санан нанд тиигхд орла...

Баһин генн гидгтн басл акад б^әҗл. Хөөннь тер наад бийдм медгдв. Баахн күүкнә седкл меддго, биду, эр­гу аю гиһәд, чамд бизһрж уурлад, хәрсн бийм, манһдур- тйь, тер хамган мартчкад, одак соньн биич, сәәхн дууч, 28

баахн трактористиг бас нег үзхәр, эврәннь седклән терү^ нд медүлхәр седәд, тенд-эндән хәләһәд, телүркәд йов- дг биләв.

Нег дәкҗ мана сурһульчнрин экскурс болад, эрдни-иш тәрҗәсн тана бригадт бидн одвдн. Мана ботаниг багш Елена Карловна эрдни-иш яһҗ тәрҗ, яһҗ урһадгинь мад- нд цәәлһҗ йовла. Тенд көдлҗ йовцхасн трактормудын негнәннь кабинд одак көвүн, саак биич, дууч тракторист нанд таньгдв. Мадна өөгүр һарч йовсн чини хаҗуһасчнь шилтҗ хәләһәд, би зогслав. Чи саакл кевтән өлиһәд, өм- нән хәләһәд йовнач. «Оньг уга аю»,— гиҗ саак сансм нанд тодлгдла.

«Долда, хамаран чи хәләҗәхмч? Трактор үзәд угав- чи? Мини келҗәх цәәлһвр чамд төртә бишви?» —гиҗ Елена Карловна халтаһар темдглв.

Мини дотрк седкл багш медчксн болвзго гиҗ харлад, зүркм пард гиһәд одв. Ичрин халун цунцхулад, чирәдм күрч ирвлзв. «Тахта чирәтә тракторист, чамаг хөөннь хәләдм болхңь!.. Дуутаһан, биитәһән бийдм бичә үзгд, оньг уга аю! Дуулад, бииләд йов, зуг 'нанд бичә үзгд. Чамас көлтә багшасн шоодулув» гиҗ санад, чамаг хө- өннь үзшго болҗ бийдән андһаран өгләв... Бийим багш медсн болвзго гиен ичр ода күртл чирәһим улалһна.

Бииләд, дуулад йовдг тракторист көвүн түүнә хөөн үзгддгән уурла. Би чигн терүг үзхәр седәд, һәргтә, генн йовдл һарһад йовдган хайлав.

Тер көвүн, Эрнцнә Церн, әәрмд одҗ гиҗ әмтн келсиг би зервк соңслав. Хөөннь, хойр-һурвн җил болен цагт, тер көвүн, әәрмд церглтин болзгнь төгсхлә, эврәннь үүр- мүдтәһән хамдан Казахстана һазрт шин тогтсн нег сов- хозд орҗ, тенд көдлҗәдиҗ гисн зәңг һарла.

Тиигәд, тер цаг, баһ насни генн цаг җиирәд, хаврин өрүни будн мет, хольҗҗ ууҗла, Церн харанас алдрла. Дарунь, терүнә туск санвр толһад ордган уурч, тер көвүн нанд тас мартгдла.

Амрл уга одсн амта Дольган эндр тер көвүнә тускар

29

бурад, кезәнә мартгдсн генн йовдлым хәру босхҗбийдм санулсн деерән, Цернә туск тоолвр бийдм сергәҗ серулв, Күүкдт седклән тусхана гидгиг меддго, көдлмшәсн нань юм ухалдго гиҗ тиигхд мини сандгм дими тоолвр бәәҗлмн. Тер эндүһим Дольгаиа келвр медулвшн...

Болв соньн. Ода ямаран болхвчи. Наснчнь, дуңнхд, хөрн... хөрн зурһа күрсн, юңгад гихлә, түүнәс нааран та­ен җил болҗ йовналмн. Әәрмд церглсн, олн һазр узси, наснь өссн, хәрнь тегәд ода оңдан дүрстә болхч. Насан немгдхлә, залу болад, улм төлҗсн чигн бизч, юцгад га- хлә, чини тускар Дольган келхләрн, тер эврән бийньча- мд седкл алдсн бәәдлән медулв.

Иир соньн. Чи намаг таньшгоч, би болхла, чамаг та- ньнав. Кемржән чирәцәд, санмср угаһар үзлцхлә... Уга, би чамла мендлшгов. Саак генн Долда хама бәәх билз чамд... Чамаг таньдган би медүлшгов...

Болв йир соньн. Ямаран өңгтә болхвч. Ода зөвәр он- гдан бәәдлтә эс болхийч... Ой, әрлһ! Яһжасм энви?Саак кевтәһәр, генн седкл зүүһәд, яһҗахмчи? Әрлһ, ода чи генн бишлхнч...

— Долда! — гиҗ күүкдәс негнь генткн дуудад, энува ухалҗасн тоолвринь эвдв.— Боднцг суулһлһн тегсхлҗ бидн хәрх. Тегәд үүнд манлһн кергтә болхов?

— Урһтхал,— гиҗ Долда келв.— Урһсн хөөн манул бүрдәж болх. Манулас урд өвс туүлһн, ясвр кегдх, өвс түүхин төләд, боднцг һархинь күләх кергтә...

II бөлг

ЧЯММММММММ»

Майин нег шин күртл боднцг суулһлһна көдлмшән

тегсәх болен үгдән күрхәр Долдан брнгадын улс шам- ДЖ көдлцхәв. Днгтә а прелин сүл өдрин үдин хөөн эдн квдлмшәи төгсәчкәд, маши күләлдж бәәцхәлә.

эо

Дандһр ик машин, ууцарн хойр талагшан иәәхләд, өндрәс урутшан бууһад, эдн тал ирҗ зогсв. Тодрха керг күцәсндән зөвәр урмдта бәәцхәсн күүкд, шууглдад, ма­шин деер һарцхав, машин көндрлһнлә, эдн дуулцхав...

Кесгәс нааран гертән ирәд уга Долда хәрҗ ирв. Сов* хозин контор энүнә герәс хөрн хойр километрт бәәнә Һурвдгч фермәс арвн дөрвн кидометрт, өргн теегин нег шуһуднь, аглһд бултсн мет Альмт гидг салан экнд, хэ- әсн кевтә хотхрт энүнә гернь бәәдмн. Эннь энүнә эцкин— Натра Ольдан хәрүлдг хөөнә отарин зунднь бәәдг бээрн, эсклэ эднэ отарин хөөчнрин бригад гиҗ нерэдгддмн. Энд һурвн-дөрви өркәс үлү бәәдмн биш. Долдан эцкнь, шуд бийәрн күүнә бүлд бәәһәд, Хар һазрт хө үвлзүллһнд оддмн. Нимтр хар сахлта, хатмл цогцта, дундын нурһта өвгн, түргн көлтә, гиигн авцта төләдән оньдин адһсн-ши- дһсн дүрстә болҗ медгддг Ольда гертән ирчксн бәәҗ.

Хар һазрт үвлзәд, хавртнь гертән ирхләрн, «фронтас ирүв» гиж. Ольда хөкрлдмн. Ольда эн хөкрллһән цәәл- һхләрн, Хар һазрт хө хәрүлҗ үвлзлһн фронт сананд ору- лна гидмн. «Фронтд кесг хонгин туршарт олн дүсрәтә йо- влһнд эсклә халун дәәлдәнд йовҗ йовад, невчкн зуурин завср кеһәд, мана дивизь нег ормд тогтндг билә. Тер замла бийән уһаһад, хувцан селвәд оркхла, седкл невчк төвкнәд, цогц амрад, күн талваһад оддг билә. Хар һаз- рт увлзәд, хавртнь бүрн-бүтн малтаһан гертән ирәд, бий- ән уһаһад, хувцан селвәд оркхла, басл тер фронтд йовҗ ңовад, тогтнад амрсн метәр, седкл талваһад одна» гиҗ О льда келдмн,

— О, күүкм, мендвчи! — гиҗ Долдала мендлчкәд, эн ода бас: «фронтасн ирчкүв» — гиҗ хөкрлв.

Күүнә герт пәтрләд, совхозин центр деерк школд, ар- вдгч класс төгсәхәр белдҗәх Шарда күүкн чигн сән өд- рмүдт һарад, гертән ирчкҗ. Эгчән ирсн әәһинь соңсчкад, үүднъ татата бәәсн бичкн хораһасн хурдлҗ эн һарч ир- әд, шуугата цөн үг келн йовҗ, Долдаг теврәд, хойр-һу* рв дәкҗ шоб-шоб гиҗ үмсв. Намрас нааран үзлцәд уга

31

эцкләрм күүндхднь эгчдәй сйалтг болшгоһар, хәрү хо* раһурн эн гүүһәд орҗ одв. Энүнә хораһас дегтрин цаасн сарҗңнҗ наадкстан соңсгдв.

— Үвлзлһн ямаран болв, дәәдә? —гиҗ Долда эцкә* сн сурв.

— Гем угал, кукн. Хөөһән һару угаһар үвлзәвдн. Наа« ран йовлһн удан болв чигн, уудьвр уга, юңгад гихлә, хаврин бәәдл күүнд урмд учрана. Нег хөн муурад хоц- рхла, терүнә таалар наадкснь цуһар зогсҗ тотхна. Тии- гәд, хама эвтә болен һазрт хонад, адһм угаһар йовҗ ирвдн,— гиҗ келҗәх Ольда халун җомбан хөөн талвасн өңгтә бәәнә.

Үвлин туршарт Хар һазрт үзсн, соңссн тоотан Ольда цугтнь нег сүүрд келчкдмн би-ш. Теднән, адһм угаһар кесг өдрт цүврүлсн болад, седклдән төдлгдсарнь, эсклэ үг харһад ирхлә, герткстән келҗ өгдмн. Эцкиннь келсн тоотынь Долда наедксасн ончта болһамҗтаһар соньмсҗ соңссн болҗ Ольдад тоолгддмн. Тегәд чигн Ольда эв- рәннь тодлврмудан эн күүкндән келҗ өгхдән үлү дурта болдмн.

Ольдан эмгнь Жуура, байрлсан чигн, зовсан чигн аштаһар медүлдго, хаҗуһас хәләхд, аңхун дүртә, бичг тамһ меддго, олн үг келҗ чаддго, төвшүн күн болдмн. Ольдаг ямаран соиьн юм келв чигн, Җуура эс соңсжах эсклә эс соньмсҗах дүрстә бәәдмн. Эннь Ольдадтаасг- ддмн. биш. Тегәд, эмгән хәләҗәһәд, уурнь күрхләрн:—

— Гитлер үксиг соңслч, аль угай? — гиҗ инәмсдмн. Эврәннь келҗәх келвр эс оньһҗасн эмгндән эн ода бас тиигҗ келв.

Эннь Ольда фронтас ирснәсн нааран эмгндән келдг шүвтр үг болҗана. Иим сүркә үг эс келхлә, эмгнь төр- тән авщго болҗ Ольдад сангдна.

— Гитлер-митлер гидгән һалд өгит цааран! — гиҗ эн уг урднь кесг соңссн Җуура, зөвәр ууртаһар келв.

— Ха-ха! һалд кезәнә өггдләхн тер андн,— гиҗ Оль-

32

да пнәнә, эмгндән җигшүртә эн үг олж авсндан эн онь- дин байсна.

— Не, тертн һалд өггдсн болхла, йир сән. Нанд те- рүнә тускар ухалдг цол уга. Эи, цаадк нойхнтн, удл уга шүүвр болхмн гиһәд, өдр-сө уга дегтрин ард сууһад, же гиҗәнә. Би эн нойхнаннь тускар ухалнав, нань юмн

нанд уга.

— Аак! — гиж Шардан дун хораһаснь җиңнв.— Аак, нанд бичә зовад бә. Би «җе гиҗәхшив». Би шүүврән дө- рвнәс татуһар өгхн угав. Нанд бичә зовад бә, ней, аак?

— Не, не, кукм. Зовл уга бәәхәр седв чигн болж ег- шлхн, хээмнь,— гиҗ экнь таалсн дууһар келв.

— Уга, дәәдән күүкн бэргдхн уга,—гиҗ эцкнь күүк- нәннь урмд өргх санатаһар келв. Болв дотран эн күүкн- дән басл санань зовҗана.

— Шүүврән эн өглго яахм билә, мууһар дасжасн биш,— гиж эгчнь келв.— Шарда, ты скажи правду: как чувствуешь себя? Мини некд чамд кергтэй?

— Эңкр мини эгчм, эврэн бийчнь меднэч,— гиж Шар­ада эгчэн наадлв,— я чувствую себя хорошо! Чини некд |угаһар чигн чадхв гиҗ санҗанав.

? — Бичә көөрәд бә. Энчнь сәәнәр медсн болжаһад,

шүүвр деер каарад чигн оддмн,— гиж Долда дүүһән су- рһҗ саглулв.

— Не, не, кукм. Зовл уга бәәхәр седв чигн болхш. Хо- раннь үүднд ирҗ хойр көлән сольвж зогссн Шарда, эв- рәхсиннь саначрхлһ үзҗ, «тиим йовдл харһхий»,— гиж алмацж, дотран уха гүүлгҗәһәд, гүүнәр саналдчкад, та-

гчгар мошкрж, цааран эргэд, ормдан одж суув.

Асхрсн алтн үстә уургтсн болен чирэтэ, зевэр бодрхг нурһта дү күүкән хәләжәсн Долда: «Өсәд, гижгтә күүкн

болад ирвч, ты моя золотая... нег цагт романд орҗ, нер- нчнь келн болх чигн биз...» — гиж дотран санв.

— Ямаран института одхан ода угавч? — гиж Долда сурв.

3 Дочь Ольды 1 ' ' ..

чигн темдглҗ авад

Уга, юңгад гнхлэ, ямаран специальность авхан ме- дәд угав. Тер учрар, бийдән тааста медрл шүүҗ автлан, көдлмш кех санатав,— гиҗ Шарда чирәһән үзүллго, хо- раһасн санамр келснь энүнә бүлд күр болен уга, Долдан бийнь чигн арвн класс төгсәхдән ямаран специальность авхан медҗәсн уга.

Эцк эк хойрнь болхла, күүкдиннь цаарандк сурһулин туск төрт орлпдг арһ уга, юңгад гихлә, экнь бичг-тамһ медхш, эцкнь баһ сурһульта. Эднәннь сурһуль уган тус- кар Долда ухалхларн «хаана цагас үлдсн хар толв» гиҗ сандмн.

Баһ сурһульта Ольдад арвн класс чиләсн күн зөвәр ик сурһульта болҗ, болмар дүңгә медрлтә болҗ тоолгд- на. «Би арвн класс чиләсн болхнь, совхозин бухгалтер болҗах согту Бориг босхчкад, ормднь суух биләв, эск- лә поселкин Советин ахлач болад, Петровас тату би­шэр көдлх биләв»,—гиҗ эн шоглдмн. Совхоздан эркн ик сурһульта күн гиҗ ах зоотехник Капустиниг Ольда тоолдмн, юңгад гихлә, мал өсклһнә туск кергүдәр цуг заавриг энүнд болн цуһараднь тер оньдин өгнә.

Болв инженерәс ик сурһульта күн бәәдмн гиҗ Ольда сандго болх бәәдлтә, юңгад гихлә, Капустинлә зәрмдән цүүглдсн цагтан: «Яков Яковлевич, чамла биш, би нам инженерлә күүндж; йовсн күмб»,— гиҗ фронтд саперн батальона командир болҗасн инженер Сигаевла таньл йовсан эн тодлдмн.

Долда арвдгч класс төгсәҗәхдән, дәәдә, би көдлмшт орхар седҗәнәв гихләнь, Ольда бәәсн седклән күүкндән келлә: «Кукн, хәәмнь, би яһҗ медхв. Эврән мед»,—гилә. Ода Шардан келҗәсинь соңссн, Ольда үг келсн уга. Те- гәд, «кукн, хәәмнь, би яһҗ медхв, эврән мед»,—гиҗ эц­кнь санҗах гиҗ Долда тоолв.

Экнь болхла, багш, эмч улсин көдлмшиг меддгәрн цуһараһас ончлҗ күндлдмн, юңгад гихлә, багшнр күүк- динь сурһцхана; Эмчңр болхла, үкүд гемтә улсиг чигн эмнәд эдгәчкнә. Энүнәбийинь чигн, салькавхлань ,көлрдг 34

эм өгәд, кесг дәкҗ эдгәв. «Багшин көдлмш, эсклә эм- чин көдлмш — ик буйнта көдлмш»,— гиҗ экнь келдгиг Шарда меднә, болв эн зуг «бичг-тамһ тас эс меддг аа- кин тоолвр...» гиҗ эн күүкнь алмацна.

Сурһуль уга гидг болвчн, экдән Шарда йир эңкр. Бнйиннь дасҗах сурһулиг экнь бийнь бүрткҗ хәләдг арһ уга болв чигн, цуг арһарн, чадсарн килмҗән өгдгинь, оньдин саначрхад бәәдгинь Шарда сәәнәр меднә.

Урокасн дутвзач, хотан эрт эдл, хувцан дуланар өмс, даарвзач, бийән сәәнәр бәр, альвлвзач гиҗ кесг җилин туршарт экиннь келәд бәәсңә нилчинь Шарда ода арвд- гч класс төгсәҗәх өдрмүдтән дотра.н ухалҗ, оньдиндэнү- нәннь седкл тевчхәр, күргсн тусинь хәрүлхәр, килм- җиннь меддгән үзүлхәр, эңкрән медүлхәр тоолна.

Шардан сурһулин тускар үг һарх-ла, җомбан хөөн талвасн дүртәһәр ик күүкнләрн күүндҗәсн Ольда тагч- грҗ одла. Эцкән хәләһәд, энүнәннь көдлмшин тускар ухалҗасн Долдад урднь Ольда келҗ өгсн нег соңсхвр сананднь орв.

...Кезәнә нег цагт хойр җил даралдад, хур-чиг.уга болад, кецү догшн һаң һазрин көрс өгрәһәд, теңкән уга ик әәмшгтә аюл теегин малч улсиг әвртә гидгәр уутьру- лад бәәҗ гинә.

Мал кишг маднд заяснь теңгр бурхн хойр. Тедн яахар седнә — теднә бийсиннь таал,— гиҗ тоолдг тер цага генн улс, теңгр тал хәләлдәд, зальврлдхас нань юм меддго бәәҗ гинә.

Кецү һаңгин хөөн киитн үвл .ирх цагнь өөрдәд йовна. Мал кишгтә улс улм уутьрлдад, седкләр урудлдад бәә- цхәнә, юңгад гихлә, малан асрх умш чигн өвсн эднд уга.

Тер улс дунд Герл гидг сәәхн күүктә Гендн гидг ба- йн бәәҗ. Тер байнад адуч болҗ, ямаран чигн догшн мөрнд, гүвс гиҗ сүрдлһн угаһар морддг зөргтә болн һав- шун Уйһн гидг көвүн бәәҗ. Күүнд заргдад, олн һазр үзсн, кесг юм соңссн өнчн көвүн, арс, хаһлш келиг ончта

3*

35

сәәнәр медсн деерән, уулыи улсла чигн күүндәд, келоя медлцәд бәәдг эрдмтә бәәҗ гинә.

Асхн сөөһин замд ялчнр Уйһна өөр бийснь цуглрад, терүнә соньн келврмүд соңсад, шууглдҗ инәлдцхәдг бә> әҗ. Иигҗ сууһад, нег инәлдҗ бәәтлнь/ Герл күүкн эрв- лзҗ эдн тал ирәд, иигҗ келдг болна: «Көвүд, намаг аав илгәв. Бичә инәлдәд бәәтн гив, юңгад гихлә, бийнь йир атхр бәәнә. Үвлдән мал зутх гиһәд, аав седкләр урудҗ зовҗана».

Тиигҗ келсн Уйһн келҗәдг болна: «Тиим чигн болх, аавчн зовх учрта, юңгад гихлә, мал кишг нег борана гиҗ келгднәлхн. Чини аавчн нанд ицәд, малму- дан нанд даалһхнь, зутлһнас би гетлгх биләв. Тиим арһ Уйһнд бәәдиҗ гиһәд, эцкдән одад келчк».

йовҗ одсн күүкн дарунь хәрү гүүҗ ирнә: чамд иц- җәнәв гинә, арһ чамд, хәрнь арһл гиҗ аав чамд келүлв гинә.

Лавта ицҗәх кевтәй? Чамд бийдчнь ямаран болҗме- дгднә? — гиҗ күүкиәс Уйһн сурна.

Мини тоолврар болхла, мана мал үвлдән үкәд чилх- мн, Тиим болен хөөн, чамд эс ицх учр аавд уга. Аавд шордвр уга. Кемр чочад, хөв болхла, мөрдвр үзгдх гиҗ аав тоолҗана...

Удл уга.Уйһн зар тәвнә, «Би адуһан тууһад, нарни үд хәләһәд, өмн һарсв. Тадн хошмудан татад, мини ар- дас цуг малан цувулҗ дахгн».

Уйһн түрүләд һардг болна. Энүнә ардаснь цуһар цуг малмудан цуһлулцхана.

Кесг хонгт йовад орксн цагт, көк девән өвснь делен нәәхләд бәәдг көдә һазр эднд харһна.

Цасн угаһар, оньдин харар бәәдг һазр эн гиҗ Уйһн келнә, Тегәд цуһар тендән зогсад, хошмудан босхад, бүүрлцхәнә, Малан тарһн цадхлңгар үвләс һарһад, хавр* тнь байрта хәрҗ ирцхәҗ.

Тиигҗ Уйһн көвүнә илдәсн тер көдә, түүнәс нааран Хар һазр гиҗ нерәдгдҗ...

36

«Дәәдә эн соңсхвран иигәд төгсәлә,— гиҗ Долда бийдән келв.— Болв тиим сән тус олн-әмтнд үзүлсн тер көвүнә түлкүрнь-хаалһнь цаарандан ямаран болен болхмб?» — гиж эн санад, эцкәсн иигҗ сурв:

— Дәәдә, тер Уйһн гидг көвүн хөөннь яһҗ гиц- хәнә?

Эн тускар о да эс ухалҗаси Ольда, күүкн талан ор- маһад, «генткн сана авсн кевтәһәр, эн күүкн яһҗах- мб»,— гиж дотран санчкад:

— Ээ, Хар һазр илдәгдснә туск, саак келвр санандчнь орву? — гиҗ хәрү бңйәснь сурв.

— Э, дәәдә,— гиҗ күүкнь нарн метәр герлтҗ инәв.— Чи тер өнчн көвүн цаарандан яһҗ бәрсинь келсн уга биләхнч.

Ольда эңкрлгч нүдәрн күүкән таалҗ хәләҗәһәд, нев- чкн зуур дотран уха гүүлгәд, келҗәнә:

— ..Уйһн гидг көвүн Гендн гидг күүнә ялч бәәсн мөн. Э, хавртнь бүрн-бүтн малан тууһад хәрҗ ирсн улс, амндан ус балһсн кевтә, ачта көвүнә тускар тагчг бәәл- дәд бәәцхәҗ. Ачта йовдл һарһсн күн Гендн гиҗ әмтн санцхаҗ...

— Тер юңгад?—гиж Долда чочсн болҗ сурв.

— Айдҗа, кукн,— гичкәд Ольда цааранднь келв.— Уйһн гидг көвүн Гендн гидг күүнә ялч болжасн, тегәд тер көвүнә кесн ачиг эзнь эврәннь нернд орулхар седж. Мууһин седкл уга, цаһан саната, баахн күүкн Герл эк татад, Уйһн көвүнә тускар үг һарһҗ. Үг һарһхларн, эцк- дән тер күүкн иигҗ келҗ: «Аав, аав, мана мал менд һар- һсн Уйһниг ачлхар седҗәхшвчи?» Эцкнь өмнәснь уур- лад, иигж келж: «Мини төрт орлцх санатвчи?... Әрл цаа- ран! Нүдндм бичә үзгд!»

Герл гидг күүкнь сөөднь геедрәд, уга болҗ одна. Энуг геедрсинь маңһдуртнь медцхәҗ. Асхн адунд һарсн Уйһн көвүн бас геедрҗ...

— А, сән болҗ! — гиҗ Долда альх ташн һочкнв.

37

— Ха<ха! — гиҗ Ольда чигн күүкән дахҗ инәв.— Салан экнд салврсн адуһан Гендн бүрткнә. Дөнн наста зеердмүдәс дөрвнь уга болна. Эн йовдлын тускар отг дотран зар тәвхәр седчкәд, Гендн тоолна: күүкн геедрв гихлә, 'әмтн учринь медхәр седцхәх, учринь медхәр седц- хәхләрн мини му малтцхах.

Тегәд, күүкнә тускар эцкнь тагчг бәәһәд, дөнн наста дөрвн зеерд мөрн геедрв гисн зар тархаҗ. Генднә генн мекч седклинь медсн улс, худл-үнн хойрин заагур, кесг зүсн зәңг келҗ тархацхадг бәәҗ. «Дөрвн мөр үзсн угав- дн, неҗәһәд зеерд мөр көтлсн, неҗәһәд зеерд мөр унц- хасн хойр кү хамрас цааран орсинь зервк бидн үзләв- дн>>,—гиҗ зәрмснь келдг болна. «Дөрвн зеерд мөрн йир үзгдсн уга, дәрвкҗ һал падрсн, дүмбр сәәхн күүкн һолын уснас өрүһәр һарч йовсинь өврләвдн»,—гиҗ зәрмснь зәңг зөөцхәв. «Хар маңһдын һазрт хальмг көвүн бәәдг- җн, нер-усинь сурхла, нууһад келҗ өгдгоҗн» — гиен зәңг чигн зәрм-зәрмдән һарна.

Әл-бис зәңгсәс алькинь көөлдхинь медҗ ядад, Гендн гидг байн гертән геңрн бәәҗ тсөгшрнә. Көгшрәд одсн наснднь күүкнь улм икәр сангдна. «Әрл»,—гих күүкән шоодсңь оньдин седклднь орад, оньдиндән чееҗин ки- ләсн болад, әмнднь күрәд зована. Герл Уйһн хойрин иньг, таньл күүкд чигн, көвүд чигн цуһар гейүрлдәд, хумсан зууцхасн миисмүд кевтә, тагчг болцхана. Генднә хотна өрк гер болһн ә-чимән уга, акад җигтә бүркг, атхр бәәдлтә болҗ гиҗ келгднә. Шарклата хаҗһр йовдл һарһсн Гендн шарлн хатад үкж. гиҗ келгднә...

Ольда җаңһрч кевтә хоолан ясад, сүүҗән селвҗ нәәх- лв. Келвр иигәд төгсҗ гиҗ санад, Долда саналдв.

— Айдҗа, кукн, айта гидгнь цань бәәнә,—гиҗ күү- кән эцкнь төвкиүлв.—«Келдүрәр дарсиг күләдго, көләр одсиг күләдг»,— гиҗ дотраң санад, Герлин экнь, холин баран болһниг гердҗ хәләнә. Тиигҗәтл, генткн нег өдр хаалһин улан тоосн хамрин ташуд цоонгрна. Көвчтә гиигн тергн көвкс-көвкс гиһәд, дарунь өөрдәд аашна.

38

Татата дөрвн зеерднь толһаһарн наадлдад йовцхана. Җола, хазар, худрһснь жовун мөңгәр цәәлднә. Генднә гсрнн һаза ирж зеердмүд дорасн усхлдҗ зогсцхана.

Торги деерәс Герл Уйһн хойр бууцхана. Күүкн күүнә ссдкл жөөлн болн хәәльңһү, тегәд Герл чирәдән <<күн үкв» гисн темдгтә гертән орҗ ирнә. Күргнь Уйһн чигн дахлдн орж ирнә. «Көләр одень иигәд ирдмн, келдүрәр дарснь кезәд чигн ирдмн биш» гиҗ келәд, күүкнә экнь бирклүлҗ меекәрнә. Иигәд, Герл гидг күүкн Уйһн гидг күргтәһән гер-бүл болад, гертән жирһәд бәәҗ гиҗ, түү- нәс авн эднә хотн кевтән сарулдсн болад бәәҗ гиҗ келгднә...

— Тиим болҗана Хар һазрин туск соңсхвр,— гиҗ келәд, Ольда, хоолан ясад, хөн талан һархар боев.

— Ха-ха!—гиҗ тачкнҗ инәһәд, Шарда хораһасн һарч ирв.— Цуттнь би соңсув. Йир сән. Төгсврнь нег үлү сән. Ха-ха!

Инәҗәх дүүһән хәләҗ Долда чигн маасхлзв.

— Если ты кончила заниматься, давай послушаем Москву, Москву предмайскую, Москву предпразднич­ную,— гиж Долда, шүлг умшжах мет айсар келв.

Эгч дү хойр ю-бис күүндн бәәҗ столын өер эрвлзәд, эвтәкн бичкн радиоприемник, шуд даһмнад йовҗ болм дуңгә бичкн приемник герәснь һарһад, үг келүлв. Эдн энүгән «Сәәхлә» гиҗ нерәдцхәнә.

Советск Союзин кесг келн әмтсин дуд Москваһас соңсгдв, Теегпн хол уужмд, терүнә түмн саласин судл болһнд күрч, хөөчприн герт тер дуд, олн зүсн айсар, он- чта хамц байрар жиңнәд, асхрад бәәв. Теегин сала, хот- хр болһн, тедн ямаран холд бәәдг болв чигн, ик орн-нут- гтаһан судцнь негн, нег киитә, хамц жирһлтә бәәнә.

Радио соцсн бәәж хойр күүкн маңһдур сән өдрлә өмсж кеерх бүшмүд, башмган диглҗ белдцхәв. Маңһ- дур өрүн-өрлә мөрн тергәрн фермд бийсән күргтхә гиҗ ?цкәсн сурх бодҗ эн хойр щиидцхә^,

39

Ш бөлг

Цуһараһас эрт босх санатаһар сөөнәһә орндаи орж унтсн Долда, нүдән секж. серн бийәрн, укс өндәҗ, орн деерән суув. Серглң торһан дун секәтә Терзәр сонсгдв. Булгин җөөлн усар асхнань уһасн үснь, торһн мет һаң- хад, хойр чикинь бүтәһәд, төгрг чирәһинь төгәләд, өмн бийднь асхрна. Хойр ээмән көндәһәд, селн-селн хәләжә- һәд, үсән хойр һарарн хооран хаяд, терзүр одад, һаза- ран эн хәләв.

Өндрин цаад бийәс алтрад, өр өөрдәд аашна. Нилх ноһана үнрәр каңкнсн аһар сеДкл талвалһҗ байсана. Экнь герин өпцг һатц үкр сааҗах әнь соңсгдна. Эцкнь хөөһән өндрин ташуд кургәд, тогтнулҗ идүлчкәд, хәрүд- тән зууран бәәсн мөрән көтлҗ аашна. Эн өөрдәд ирж йовад, өмнәсн терзәр хәләҗәх күүкән үзв.

— Шулуһар хотан ууһад, бедрцхәтн. Эрт йовж, нәәмнлә күрх кергтәлмн,— гиҗ келн йовҗ, тергнд мөрән күргҗ Ольда уйв.

— Бидн хурдар бедрнәвдн, дәәдә. Тергн деерән евс тәвәд, деериь брезент делг, ней?

— Меднәв, кукн, цуһар кегдх. Зуг дарунь бедртн.

Эднә күүндсн ә соңсад, Шарда чигн серв.

— Шарда, шулуһар хувцл. Дәәдә мөрән зүүҗәнә,— гиҗ келәд, дүүһән һоҗгнҗ чншкүлчкәд, Долда нүр-һа- ран уһахар гүүҗ одв.

Альмтин хойр-һурвн өркд, талданар келхд, эн хошин улст ахлгчнь болҗ Ольда бәәнә, юңгад гихлә, ах хөө- чинь авад, талдан бригадт илгәчксн, терүнә ормд ах хөө- чин үүлдвринь цаг-зуур Ольдад даалһцхаҗ. Тегәд, әмт- нәс Альмт юңгад дутх билә гисн бәәдлтәһәр Ольда нег метр дүңгә улан балмиг хуучн герлгин ишин үзүрт ха- дад, улан туг кеһәд, хаҗудан босхҗ бәрәд, хәләв.

— Мана улан туг,—гңҗ келәд, герин өнцгт давшур

тәвәд, герин оран маткин үзүрт батлҗ энүгән хадв. Оль- да бууһад, давшуран урдк ормднь авч одад оркчкад, невчкн зуур зогсад, улан туган һәәхв. Салькн номһн болад, балм ода деерән арһул делсҗәнә.

Долда эцкиннь өөр ирәд, инәмсҗ бас хәләҗәһәд, «Өндр улан тугнь оһтрһуд күрч делснә...» — гиҗ арһул дуулн шоглв.

— Өндр боллго яахм билә, энд-тендәһүр хаалһар йовсн улс цуһар үзцхәг,— гиҗ келәд, Ольда мөрән терг- нд зүүв.

Хөөг Җуура хаҗудк хөөчин гергтә хоюрн хәләҗәх болла. Ольдан нөкд хөөч сурһульч күүктәһән эднлә хамдан бас йовхар ирцхәв. Тегәд эдн тавн күн тергн деерән сууһад, ферм орхар, майин демонстрацд орлц- хар һарцхав. Машид гүүдг ик хаалһар йовхла, эрглһтә гиһәд, өндр деер һарчкад, дөтләд оддг бичкн хаалһд эдн орцхав.

Ноһана шим бийдән шиңгәһәд авчксн күдр мөрн ха- лун чигн биш, серүн чигн биш аһарт гиигәр хатрад йов- на. Теегин цецгс һәәхәд, күүкд, нег үлү Шарда өөрк күү- ктәһән хоорндан төр келдәд йовцхана. Эднә күүндврт генн чигн, инәдтә чигн үг соңсгдна, тегәд Долда хая-хая мусхлзна, зәрмдән эднә күүртнь орлцна.

Теегин цецгс зәрм һазрт йир нигтәр урһҗ. Тегәд онч- та нигтәр урһсн улан-улан, шар-шар цецгс харһхла, күү- кдин шууган икдәд одна. Җола бәрҗ йовх Ольда өөрк нөкдтәһән күүкдин күр эс соңсжах бәәдлтәһәр арһул күүндәд йовцхана, болв күүкдин шууган генткн икдәд одсн цагт, эдн оньһҗ ардан хәләлднә.

— Иим болжана эн,— гиҗ, невчкн зуур тагчг йовсн Ольда, урднь келҗ йовсн үгән цааранднь келҗәх бәәдл- тәһәр келв. Энүгинь соңссн күүкнь Долда болн Ольдан өөрк нөкднь эн юуна тускар келжәхинь медцхәсн уга.

— Дәәдә, юн гивчи? — гиҗ Долда эцкәсн сурв.

А? — гиҗ Ольда, сана авсн кевтә, күүкн талай зервк хәдәчкәд, хальмг ут ду дуулн гиҗәх кевтәһәр хоо-

лан ясчкад,— э-э, иим болҗана гинәвл, эн мана һазр,— гиҗ өвгн хойр талан, өмнән холд харвҗ хәләв.—Мана теегин һазр әвртә элвг, өргн. Кемр эн күццдән эдлгддр болен цагт, ямаран ик. өглһтә болна гилт гиҗ саннавл. Күүнә көл күрәд уга, малый турун харһад уга һазр манад ода чигн дала бәәнә,— гиҗ саннав. Сивр талаг- шан, экслә Казахстанд болхла, иим эмнг һазриг эд-бод кеһәд, эзлҗл, эдлҗл йовцхана. Тер метәр эн мана теегин көдәг чигн эд-бод кеҗ, эдлх цаг-болзгнь ирх гиҗ би тоолнав. Иҗлин усн нааран ирхмн гиҗ эс келцхәнү? — гиҗ күүкн талан эн хәләв.

— Э, деедә. Келх биш, газетмүдт бичцхәнә. Канал- муд кегдҗәнә гиҗ бичцхәнә. Иҗлин усң каналар дам- җад, царңгудар, бөөргүдәр ирхмн,—тиҗ Долда цәәлһв.

— 0, тер цагт болҗана. Күдр машйд ода элвг, хәрнь тегәд кеҗ болхл мөн. Иим ик һазриг услчкхла, теңкән бәәх билә. О, тер цагт мана альмтихн чигн тергәр йовҗ өгхн уга. Ха-ха! — гиҗ Ольда инәв. Долда чигн, Ольдан нөкднь чигн инәлдв.

Эдниг инәлдхлә, хоорндан эврәннь төрән кеҗ йовц- хасн Шарда боли терүнә үр күүкн хойр чигн оньһҗ хә- ләлдв, болв юуид инәлдсинь эдн аңхрсн уга.

— Эврәннь һазран йостаһар эдлцхәдг улс орсмуд, теднә дару украипәхн болҗ нанд медгдв,— гиҗ Ольда цааранднь келв.—Дәәнә цагт би теднәхнә кесг һазр үзләв. Өргәд келхд, эс эдлгдҗәх альхн дүңгә чигн һазр теднәхнд уга болҗ медгдв. Эңгдән хаһлата, эсклә садар бүркәтә.

Украинәхн һазрин чинриг күцц медсн улс гиҗ . би даңгин тоолнав. Украина Ковальчук гидг колхозник нан- ла хамдан дәәнд зөвәр удан йовла. һазр, эңкр һазрм ги- һәд тер мел оньдин эңсәд йовдмн. Хама болв чигн зогссн цагт, һазрин көрсиәс авад, тер үнрчлҗ үздг билә. нег үлү цаһан берез модн харһхла, тер теврәд,. таалмжян үг келәд, ЭДкрлдг бидр, Кемр менд үлдхлә, эң дәң чйлх-

лә, эңкр һазртан көдлмш кеһәд, унтл-кевтл уга, шуд усн өдмг хойрар теҗәл кеһәд, бәәв чигн сәәхн болх би- ләлхн гиҗ тер келдг билә.

Иим үгинь соңсҗах бидн цуһар шуукрлдад одцхадг биләвдн. Тер бидн хойр Днепр һолын цаад бийд нег өдр, нег бәрлдәнд шавтлавдн. Тер нег көләрн шавтла, би зүн ээмәрн шавтлав,— гичкәд Ольда ээмән холькҗ көнд-- рәв.—Товин сумна тасрха тер ман хойрт тусла. Тал- талдан госпитальд йовулгдад, бидн салвдн. Тер ода.чигн менд һазртан бәәдг болхмн, юңгад гихлә, салхиннь өмн, ямаран бәәнәч гиҗ сурхла, «әмд бәәҗ болхмн»,— гиҗ тер келлә, ташр тер нанар болхла, зөвәр баахн. на- нас даңһар арвн дү күн билә. Күүрсг болн үүрсг, келсн үгнь кезәд чигн сергмҗтә Микол Ковальчук гидг залу билә...

— Дәәдә!—гиҗ Шардан дуудснд Ольда тотхв.— Дәәдә, эн өмнән бәәх баг цецгсин өөр негл агчмд мөрән зогса, нәй? Бидн цецгс авнавдн,

— Зәрм һазртан иигәд йир нигтәр, йир кееһәр урһ- нал эдн,— гиҗ Ольдан нөкд келв.

— Тегәд әмтә юмс кевтә толһаһарн геклдәд бәәцхә- нә,— гиҗ келәд, Ольда эн нигт цецгс дунд тергән зог- сав.

Күүкд, һочкнҗ инәлдәд, гүүлдн йовҗ цецгс цуглул- цхав. Удл уга һармуднь дүүрхлә, эдн тергн талан адһ- цхав.

Төрскн эңкр һазриннь тускар бийиннь седклән келх- ләрн дәәнә тодлвр эклсн Ольда баһчудын байслһта бәәд- лд сергсн болад одв.

— Дәәнә аюл дәкҗ бичәл үзгдтхәл,— гиҗ саналдад* Ольда мөрән җолаһарнь көндәһәд, хатрулад һарв. Хойр- һурвн хотхрар дамҗад, өндр деер һарад ирхлә, өмннь фермин гермүд цәәлдәд бәәцхәв.

Фермин захд, совхозин ах контор ордг хаалһ деер. ацана ик машин, хойр «Беларусь» трактор ардан неҗәт Һәд прицептә зогсҗацхана. Кееһә олң зүсң хувцта улс,

Я

нурһлҗ бичкдүд болн баһчуд, эн машид тал цувлдад ирлдәд бәәцхәнә.

— Күүкд, хәләлтн, эднтн һарад йовн гиҗәх бәәдл- тә,— гиҗ келәд, Ольда мөрән улм шамдав.

Альмтихн удл уга машидин өөр ирҗ зогсцхав. Улаи кенчр һартан зүүсн күн, көдлмшч комитетин элч, маши­на өөр бәәхнь" үзгдв. Ирҗ зогссн тергн тал эн күн хә- ләҗәһәд келв:

— Ольдан бригадыхн, мендвт! Долда, наартн, ма­шин деер һарцхатн. Зәрм цегин улс ода чигн ирәд уга. Тедн ирхлә көндрхмн.

Эн күүнә үг соңсчкад, альмтихн төвкнцхәв.

— Хәрнь би сана биләв. Мана фермд арв-һар цег бәәнәлхн, ташр зәрмснь маднас чигн холд бәәнә,—гиҗ Ольда келн йовҗ мөрнәннь амһаһинь һарһв.— Үүнд, ферм деер тәв-һар өрк бәәнә, өрк болһнас нежәһәд күн йовхла, тер бийнь тәв-һар күн болх. Ташр деернь цег- мүдәс неҗәһәд-хошад күн ирх. Тегәд эн һурвн машиндән әмтн багтҗ чадхмб, аль хойрдад ирҗ авхар бә- әхмб?

— Багтха, хөрәһәд-хөрн тавад күн машин болһнд багтх гиҗ санҗанав,— гиҗ Ольдан нөкд келв.— Не, та бидн хойр яһий? Бас дахлдхмб?

— Уга, би йовщгов. Мөрән яахви? Чи йовхла, йов. Би энд элгн-садндан одад, тадниг күләһәд, асхн күртл бәәҗәнәв,— гиҗ Ольда келв.

Удл уга, шуугата улсар дүүрсн машид, көндрлдәд һарцхав. Ардаснь һарцхасн арв-һар мотоциклмүд, кесг олн велосипедмүд трактормудыг күцәд, хаҗуһарнь дав- лдад бәәцхәв. Эдниг хәләҗәсн Ольда «мотоколонна» гиҗ санад инәмсв. Машидтә улсин шууган ууҗад, таг- чгрхла, гармулин чигн, гитарин чигн ә, әмтнә дуулдан фермин гермүд дунд йовх Ольдад ода соңсгдв. Нәәрлх, наадх улс нань чигн олн бәәдиҗ гиж санад, Ольда элгн- таньл улсиннь негн талнь мөрн тергәрн одв,

44

IV бөлг

Тавн тонн даадг дандһр ик машинә кузов деер, нүдн ирмх хоорнд түрүләд һарчксн Шарда кабинә ард бийд зогсчкад, һарт бәәсн эгч талан хәләһәд, һаран өгч, бий талан авхар седлә. Болв көдлмшч комитетин элч, альмна шарлсн хамтхасна өңгтә чирәһәрн әмтәхнәр инәһәд. Дол- дан бичкн һаринь атхҗ мендләд, хойр ээмәснь бәрәд, машинә кабин тал залад, үүднь секәтә бәәсн кабинд орулад, шоферин өөр суулһчкад, бийнь һаза үлдәд, ма­шина кузовд суусн улс хәләһәд, диг-дара кев.

Кабинә ардк шиләр шаһаһад, кабин дотр суух эгчән Шарда хәләв. Ик оврта шоферин өөр бичкн Долда бод гисн бәәдлтә сууна. Толһаһинь, ээминь деерәснь Шарда хәләҗәхиг эн медҗәхш. Долда кабинд сууснд Шарда

байрлҗана. «Сән седклтә күмб» гиҗ санад, одак

ар

залу тал Шарда зервк хәләв.

— Не, йовцхай!— гиҗ келәд, тер күн кабинд орад, Долдан хажуд суув. Эннь Шардад таасгдсн уга. Эгчиннь өөр эн күн суухла, Шардан дотр бийнь дөрү-һуру болен болад, уурнь күрв.

Машин көндрәд һарв.

«Кишва күн бәасмб энчнь»,— гиҗ санад, Шарда өмнк шиләрн шаһаж. хәләв. Хойр ик күүнә хоорнд суусн йирин бичкн цогцта Долда улм бичкн болҗ медгднә. Машина даңшанд дәәвләд, тер күн севгтә шар чнраһән Долдан чикнлә харһулн гиһәд, өөрдхәд, инәмсн бәәҗ үг келәд йовна. «Юуһан келәд йовна энчнь»,— гиҗ са- над, Шарда улм эрчмнәд йовна. Бийдән үг келҗәх тер күн тал Долда хая-хая хәләнә.

Эгчиннь чирәнь чикн күртлән улаҗах болҗ Шардад медгднә. «Иир кишва үг эн күн келәд йовх бәәдлтәл»,— гиҗ Шарда зугл харлв, юңгад гихлә, эн күүнә келсн үг шил һатцас йилһрҗ энүнд соңсгдхщ. «Эрт күрч, эгчәм

45

$нүнәс эрт зааглж авхнь болх»,—гйҗ санад, өмнк шйл һатцас Шарда дәкн-дәкн шаһаһад хәләнә. Одак күн Долдад мел үг келәд, мел әмтәхнәр инәһәд, Шардаг уур- лулад йовна. Шарда зәрмдән эгчдән чигн уурнь күрнә: «юуһинь энүнә үг соңсад, энүнә һә чирә хәләһәд, ташр йнәһәд йовнач»,— гиҗ эн дотран санна,

Сүл өндр деер машин һарв. Совхозин ах контор бәәдг негдгч ферм, дегц көкрҗәх үүрмг садтаһан өмннь үзг- дәд бәәв. Мотоциклмүдтә улс гермүдин захар орлдҗ йовцхана. Ардан хәләхлә, трактормуд үзгдхш.

Машин өндрәс уругшан орхла, Шардад школын ца- һан гернь, өөрнь цуглрҗах улстаһан тодрхаһар үзгдәд бәәв. Удл уга машин зогсхла, школ талан гүүһәд, эврәк- синнь колоннд орхан эн эртәснь санв. Тергн деер йовх- дан гүрәд, толһадан өмсчксн цецгсән һартан авад, өөрән, машин деер йовцхах, наадк күүкдин толһаст бәәцхәх цецгслә эврәһән дүңцүлҗ Шарда хәләв. Тер хоорндан өмнк терзәрн шаһаһад, эгчән хәләв. Долда тус өмнән хәләҗ сууна, өөрк күнь, Долда тал толһаһан кецәлһәд, саак кевәрн инәмсәд, бура йовх бәәдлтә.

Поселкин гермүдим захар эднә машин удл уга орад ирв. Хойрхн хонгт эн гермүдин уульнцс урдкасн оңгдан болҗ одсн дүртә болҗ Шардад медгдв. Әмтн цуһар һа- заһан һарчкҗ, олн плакатмуд, лозунг, улан тугмуд — зн хамг цуһар поселкин өңгиг оңгдарулчкҗ.

Совхозин конторт күрл уга, һурвдгч фермин улс цуг- лрх ормд, терүнәсн тедн демонстрацд одх ормд машин вогсв. Москва сән өдрин демонстрацсан эклчкснь радио- һар соңсгдҗана.

Әмтн цуһар машинәс буухинь күләһәд, көдлмшч ко- доитетин одак элч машинә хаҗуд зогсад, эндр асхн яма- ран концерт болхинь, маңһдур үүнд юн болхинь Долдад келҗ өгчәнә. Эн хамгйнь эврән меддг Долда һольшглхин төләд соңсад бәәнә.

Тедүкнд зогсҗасн Шарда эн күүг, олн меддг хулхач узҗәх метәр,. «саглтн энүнәс» гих бәәдлтәһәр хәләҗә- 4б

хинь Долда Медҗәхш. Эгчләрй куүйдчкәд, школ 73Л2И гүүхәр седҗәх Шарда улм эрчмнәд, уурнь күрәд одв. Әмтн цуһар бууһад, машин еулдхла, эн күн кабинд орч- кад, һарарн докъя өгәд, Долдаг бас өөрән суулһҗ ав- хар седв. Энүгинь үзен Шарда хәәкрхәр белдҗ йовла, зуг Долда ормасн көндрл уга толһаһан зәәлҗәхинь үзч- кәд, эн тагчг бәәв.

Машин көндрәд һарв. Одак күн зөвәр шилҗрҗ һарт- лан шил уга кабинә терзәр Долдаг ховдг нүдәрн хәләсинь Долда бийнь үзсн уга, зуг Шарда сәәнәр оньһв,

Долда дү күүкн талан өөрдҗ ирәд*.

—Не , чи эврәхс талан однчи? — гиҗ сурв*

— Юн күмб одакчн? — гиҗ Шарда, эгчиннь сурврт хәрүд өгхин ормд, хәрү бийәснь сурв. Дүүһән уурта бәә- хинь Долда ода шинкн оньһв. «Юунд уурлҗадг болх- мб?» — гиҗ дотран эн санад, этүдәр болһаҗ Шардаг шинҗлв.

— Мана һурвдгч фермин ветеринар Андрей,— гич- кәд дүүһән болһаҗ хәлән бәәҗ,— яһна? — гиҗ Долда сурв.

— Йир кишва бәәдлтә күн. Нахальный, гнусный...— гиҗ Шарда усхвҗ одсн нүдәрн эгчән төвлҗ хәләл уга, хаҗуһарнь цааран ууҗмд хәләһәд, невчк эгзңнсн дууһар, болв арһул, бийдән келҗәх кевтәһәр келв*

Шардан келсн үг Андрейин утулң шар чирә, нәрхн күзү, ярһа урһц Долдад зервк тодлулв.. Дүүһән юунд уурлжахинь, юңгад иигҗ келҗәхинь невчк ухалад, Дол­да тааһад ода аңхрҗана, болв эс медсн болад тагчг бәәв. «Одак Андрейәс хар үзҗәх бәәдлтәл эн»,— гиҗ дотран харлад, дүүдән санань зовад, «эн генн күүкиг ямаран үгәр төвкнүлхин арһ хәәхмб?» — гиҗ уха гүүлгн бәәҗ, дүүһән тагчгар үмсв, һаран өргнднь күргв.

— Би чамла хамдан тана школын колоннд йовхла яах? — гиҗ Долда сурв.

• ' — Эвго болх, эднчн чамаг хәәлдх,—гиҗ Шарда кел- чкәд, невчк төвкнсн болҗ саналдв.

47

— Не тер болҗана. Эсклэ би чамла, хамдан йовх биләв, гиҗ эвлсн дууһар келн бәәҗ, Долда дүүһиннь бүшмүдинь һарарн арчад, хәләҗ шинҗлв,— Не^ йов,— гичкәд, «моя золотая»,— гиҗ дотран санад, хойр хал- хинь альхарн арһул илв.— Не йов, аяртан тана кон- цертлә клубд харһий.

Шарда уурнь тәвгдсн, тиньгр-серглң бәәдлтәһәр гүү- һәд йовҗ одв.

Шуугата олн улсин өөр үлдсн Долда школ талан гүүһәд йовҗ одсн дүүһиннь ардас, гер ташрлтлнь хәләҗ зогсв. Дүүһиннь үзүлсн бәәдл энүнә сананд ода чигн бәәһә бәәнә. Нанд юуһинь харулхдви? Терүнлә әдл бич- кн биш... Таньдг улс бийләрн үг күүндхлә, бичкн кевтә эмәсн болад, яһҗ зулад бәәхв? Андрейин келсн үгиг эн күүкн чиңнәд йовсн болхий? Нам чиңнәд йовсн болв чигн, Андрей тиим, эс болх үг нанд келсн уга кевтә бн- ләл.

Тегәд яһсндан Андрей тиим «нахальный», «гнусный» болҗ эн күүкнд медгдсн болхмби? Иир акад. Эн күүкн мел лавта Андрейд дур уга болҗахнь медгдв. Андрей нанд ю келлә?» — гиҗ бийәсн дәкн-дәкн давтҗ сурн бәәҗ, терүнә келсн үгәс эвго, эсклә хаҗһр йовдл олхар эн седв. Болв тиим юмн олдҗахш. «Болв хөөннь эн на­нд эврән келҗ өгх, эсклә, эвнь харһсн цагт эврән энүнәс сурнав»,— гиҗ Долда ухалв.

— О, манахс нүүһәд аашна! — гиҗ Долдан өөрк улс хәәкрлдв.

Дала толһасарн нәәхлсн дандһр ик-ик прицепе ар- дан чирсн, аралҗна өңгтә хойр «Беларусь» трактор, бәә- сн чидлән һарһҗ чирмәлдсн боллдад, эркн хурдарн өнд- рин ташуһар бууҗ йовцхана. Трактор көлгн бийстән күртснд деерк улснь һундҗ йовцхах бәәдл уга, юцгад гихлә, теднә дуулсн серглң дуп холд соңсгдна.

Трактормудта улс ирхлә, цуһар колоннд зогсад, ура- лан көндрцхәв.

48