медгднә. Терүнә дотрк седкл медх саната күи эврән вкл­ад, эврән күчләд бәәхлә, зугл тиигсн цагт нег юм терүн- әс медҗ болхмн. Тедү дүңгә бүтү седклтә күн болҗ нанд тер сангдна. Эврәннь санаһан нанд илдкҗ келх учр те- рүнд олдшго. Талданар келхлә, тиим үг келх учр би те- рүнд өгшгов. Терүнлә эндр үзлцш уган төләд би бәргдл уга әрлҗ үзсв. Кемрҗән эндр чигн, хөөннь чигн нанла тер генткн харһад, эн-тер гих учр угаһар тер эврәннь санаһан... (хәәл биз) эврәннь санаһан тер нандкемрҗән илдкҗ келсн цагтнь, би терүид иигҗ келхв: әрлһтн. Өн- гәртән тиим седкл бичә зүүтн...» болад дөгәтәһәр Долда инәлә. Дольган чигн инәлә, юңгад гихлә, энүнә медхәр седҗәсн төрнь Долдан келсн үгмүд заагт заядар хар- һад, цәәлһгдҗ одла.

«Мел лавта типгҗ келх билч?»

«Мел лавта»,— болад Долда толһаһарн геклә.

«Хәәрн көвүн, хәәмнь-хәәмнь...—гиҗ Дольган саналд- ла.— Би болхиь терүнд тиигҗ келхн уга биләв, юңгад гихлә, тер му биш көвүн болҗ нанд ухалгдна...»

Тачалта дүрстәһәр Дольгана келсн үгин хөөн Долда невчкн зуур тачгрла. Эн агчмд эдү мет иим үг Дольга- нас һарх гнҗ эс санҗасн Долдад үүрин дотрк ухань ге­нткн секгдҗ падрсн болад одла. Дольгана келсн үгнь, терүнә чирән бәәдлнь бийдән харм төрүлгч седкл Дол­дад зүүлһлә. Терүнд санань зовҗасн Долдан тоолвр иим билә: «Дольган, Дольган! Әвртә ил үгтәч. Зөрмг болч- кад, халун зүрктәч. Дотран сансан кевтнь һарһҗ кел- чкәд, негндән тохрдг күнч. Андрейлә әдл күн чамла әдл күүкнлә харһхларн сән болхмн... Андрейиг чамла иньг- шүлх арһ олдхмн болвзго? Хәәх кергтә! Эн кергәс арһан нөөлһн угаһар нөкд болх биләв...»

«Терүг би му гиҗәхшлхн»,— гиҗ Долда арһул келлә.

«Не тегәд, юңгад зулҗахмчи терүнәс?»

«Ай, эн тускарчнь эврәннь тоолвран ямаран үгәр ча- мд цәәлһдмби?.. Айдҗалчн,—- болад Долда, инәмскләд, невчк түдла—Көвүн күүкн хойр иньглҗ бәәцхәсн бол-

15 Дочь Ольды

225

па. Тедн хоорпдан сон хәләцгә, нег-негән күндлж. кү- лцҗ, шог үгән күндҗ үүрлҗ бәәцхәнә. Тиим болцхав чигн, кемр теднәс негнь, санаһан цәәлһәд, өрк-бүл болҗ хамцлһна туск төр босхсн цагт, наадкнь терүнлә эс зөв- шәрдг чнгн йовдл бәәнә.

Хәрнь тегәд өрк-бүл болҗ хамцлһн гисн — үүрллһн, иньгллһн гидгәс оңдан болҗ һарчадмн кевтә. Бас тер метәр, Андрей чигн му биш көвүн болҗ нанд тоолгдна. Таньл, үр гнҗ би терүг күндлнәв, тевчнәв. Наньюмнуга. Мини хәләцин кемҗән терүнә туст болад бәәснь тер. Терүнлә үзлцҗ күүндх болһндан би эврәннь эн хәлэцән терүнд болмар дүцгәһәр медүлсн болнав. Тегәд намаг тер меддг болх гиҗ тоолнав. Тодрха үг соңсад уга бәәт- лән, хоосн тааврар, терүнәсн нань ю терүнд кехви?»

«Уга, Долда. Терчнь чамаг медҗәх бәәдл уга йов- на»,— гиҗ Дольган дотран уха гүүлгсн дүртәһәр урд- касн арһул деләд, бас нег саналдла.

«Кемр тер ода күртл медәд уга болхла, би терүг яахви? —болад Долда инәлә.— Дольган! Эврәннь эркн нуувчан би чамд адһм угаһар, хөөннь келхәр седҗәләв. Болв үг һарсн учрар чамд, мел Һанцхн чамд ода келч- кнәв: би күргтәв... Неринь бичә сур. Ода деерән келш- гов...»

«Әрлһә-ә» болад Дольган, шумр болен нүдәрн шил- тәд, өврҗәх чиги, инәхәр седҗәх чигн дүрс һарһва.

«Юңгад? Би чамд кезә худл келләв?» — гиҗ Долда лавта үнән келҗәхән медүләд, Дольганиг иткүллә.

Әвртә ик байрт генткн оңдарҗ герлтсн чирәтә Доль­ган шовун метәр өсрҗ босад:

«О-о! Тиим болхла, йөрәҗәңәв... Чамла хамдан бай- рлҗанав...» болад, хойр һарарн Долдаг күзүдҗ зуурл- дад, кесг дәкҗ үмслә. «Тернь кен болхмби? Би терүг таньдг эс болхий?» гисн сурвр терүнә толһад түдвр уга- һар босла. Болв терүнә тускар эн ода мөшкхәр седҗәхш, юңгад гихлә, неринь келшгов гиһәд, Долда эртәснькел- 226

чклә, дәкәд болхла, төргш тер халхнь эн агчмд кергтә чигн бит гиҗ тер шиидлә.

«Тер болҗана, Дольган. Эврәннь эркн нуувчан би чамд кевтнь келчксм эн»,— гиҗ келн бәәҗ, Дольгана үм- глһнд салврсн үсән Долда хойр һарарн хүмҗ ясла.

«Ой, йир сән! Иир айта! Би байрлад үкҗәнәв,— гиҗ Дольган кесг давтҗ келәд, тогтнҗ сууҗ чадл уга бәә- нә.— Не, тернь тер болтха. Андрейиг тегәд бидн яахм- би?..»

Андрейин туст Дольгана хәләцинь, терүнә келсн үгә- рнь медсн, тегәд чигн Андрейин туст эврәннь седклән кевтнь илдкҗ Дольганд келсн Долда болһасн дүрстәһәр невчкн зуур ухалҗаһад:

«Терүнә тускар чи эврән медсәрн, эврәннь ухаһар ке. Би эндр терүнлә үзлцхшив. Эртәр минь ода йовҗ әрл- нәв. Тер ирәд, мини тускар үг һарһхла, терүнд һооднь келәд медүлчк: терчнь күргтәҗн гичк. Болад бәәсньтер» гиһәд Долда сәәхнәр инәв.

«Тиим болхла, би чигн эврәннь ухаһан кевтнь чамд келнәв,— болад, Дольган хойр һаран өмнән бүтүлҗ мо- шкрад, эврәннь башрдСн дүрсән. Долдад түрүн болҗ үзүләд, иигҗ цәәлһлә:—Андрей нанд таасгдна... Нуу- хшви: терүнлә иньг гиҗ тоолгдҗасн күүкнд би үлү үз- җәләв...»

«О, йир сән! — гиһәд, Дольгана нуувчинь ода шин ме­дсн, болад, Долда һочхнҗ инәһәд,— сансн хамгчнь цу- гтан күцх болтха!» — болад, саахнда Дольган бийинь яһла, тер метәр терүг күзүдҗ теврәд, үмсхәр үкс босва. Болв Дольган, инән бәәҗ, хойр һарарн терүг өмнән бәрҗ зогсала:

«Айджа. Йөрәхәс ода чигн эрт. Терүнә хәләц ямаран болхинь кен медлә»,— гиҗ Дольган келв.

«Терүн тал тусгч дури чини зүркнд үүдҗәхлә, болад бәәснь тер. Терүнә дурнь кезәнә үүдчксн, дотрнь белн бәәдг болх. Терүгинь зуг илдкх кергтә. Чи чадхмч! Би

15* 227

ицҗәнәв!» — гиҗ Долда босад, инән бәәж дәкнәс Доль- ганла зуурлдад, хойр халхинь кесг дәкҗ үмслә.

Күүртән духуцж одцхасн эдн һазак зуухин өөр эргҗ- әсн Ольган нам мартцхасн бәәҗ. Ольга буудкин үүднд ирҗ марзаж инәжәсинь эдн оньһҗ үзцхәлә.

«Андрей, Андрей гилдәд, терүг тадн яахар седҗә- нәт» — болад, Ольга генткн соньмсҗ, төрт орлцхар сед- җәх дүрс һарһла.

«Эңкр иньг Олечка, айдҗа. Терүг бидн яахинь чи үзхч. Чи зуг тагчг, эс медсн болад бәәхмч. Медгдвү?» — гиҗ Дольган һочкпсн дууһар инәлә.

«Медгдҗл бәәнә... Не хот болчкв», гичкәд, Ольга цааран эргәд, зуух талан одад, удлго халун хотта каст­рюль авч ирлә.

Йиринә олн үг келдго Ольга күүкн. Ухалжасн кергнь күцлдҗәхд байсҗ, зүркнәннь цоклһ Дольган чиңнҗәнә, эврәннь эркн нуувчан кевтнь үүртән цәәлһчксн, Андрей- ин туст Дольгана седкл медчксн, «терүнә санснь күцхлә, йир айта болх биләхн»,— гиҗ дотран ДоЛда ухалҗана. Цуһар тиигҗ тагчгрсн эдн үдин хот эдллһән эклцхәлә.

«Нилх боднцгта шөлн,— гиҗ тагчгиг эвдсн Долда, тәрлктә халун хотан ухрар хутхҗ көргән бәәҗ, үүрмү- дән хәләлә.— Түмн җилд эмнг бийәрн кевтсн һазрас мана һарһҗ авчах шим. Тиим эсий?

Тас талдан кергүдин тускар уха гүүлгҗәсн, тегәд даңгин үгтә-күүртә, серглң бәәдг бийиннь өңг угаһар эн агчмд тагчгрсн Дольган, генткн сергсн болад, эв- рәннь йиринә бәәдлән хәрү учраҗ авла.

«Эврәннь күч-көлсәр, эврәннь һарарн урһаҗах бод- нцг йир шимтә, эдлхд йир таалта, эс мений, а? — гиҗ Дольган инәмсәд, хөкр-шог келҗ дассн Ольга талан хә- ләлә.

«Яахмн билә,— болж Ольга хәрү өглә.— Наадк улст чигн эн һашун болҗ медгдхн уга. Боднцг цуһарад кергтә гиҗ одак малын эмч чигн келвш».

«Андрей мана толһач биш. Терүнә келснь маднд юм-

228

би. Парторг юп гилэ? Рабочком юн гилэ? Теднэ седкл маднд ик үнтә,—болад Дольган нааран ирхлэрн, теднэ келдг үгмүдәснь тодлла.— Совхозин коллектив боднцгар мәәртдгән уурх гиж теди үүид хоорндан күүнджәсинь би сопел ав. Дол да, би тедид иег дәкҗ иигж келвв: «та хойр мана кодлмшэр соньмснат, нааран ирнэт. Таднд манахс ханцхана. Зуг мана директор мадниг керглдго кевтэл. Тертн мадн тал нег чигн ирэд уга». Мини тер келенд тедн тагчгрлдад, нег-негэн хәләлдв. Тиигжәһәд парторг келв: терүнд бичә өөлцхәтн. Ирх. Эркҗән уга ирх. Дав деерән цаг күртл уга бәәдг болх. Күүкд йир сэн, теднэ кедлмшнь чигн йир сэн гиж бидн Антон Се- меновичд келевдн. Ирх тер».

«Чи тиигҗ өңгәр келҗч,— гиҗ Долда, невчк тагчгр- жаһад келлэ.— Парторгд тиигж келхмн биш билэ. Пар­торг ирснә хөөн директорар ю кенэч? Маднд тедн цуһар әдл һардачнр болҗана. Бийнь ирә бээтл, директор юң- гад эс ирдви гиж чини келенд парторг өөләд чигн бээх мен. Мана көдлмш ямаран болжахиг парторг медхлэ, болад бээснь тер. Парторг юңгад эс ирнә гиҗ Антон Се- меновичд чамаг келен болха, «би кемби? Би таанрт кер- гтэ бишви?» гиһәд, чамд тер келчкх бээсмн. Тегэд чи терүнд юн келхән медҗ чадл уга, боогдх бәәсмч, хээ- мнь» — болад Долда инэлэ.

Дольган, невчкн зуур тагчград, саначрхсн дүрсһарһ- ла.

«Ухандан орсиг келчкләв. Келгдж одсн үгиг ода яа- хви»,— гичкэд дотран Дольган ухалла: «Парторг бас нет ирхлэнь, мини тер келсм буру бәәҗ, бийдм эн хее- ннь медгдв гиһәд, келҗ чигн оркхв...».

Цернд бийән ташолж, седклән медүлҗ, терүнлә иньг болснас нааран зүркнь оньдин байрар дүүрң йовен Дол­да, ташр деернь парторгин келен талта үг Дольганас сонсад, дотран зөвәр бахмжта бээтлнь, саак кишва «чаңһ шоодвр» генткн тодлгдҗ, зүркнүрнь шурһҗ, моһа үзсн метәр бийииь заратурлла. Эн санаднь орад, сед-

229

клинь саначрхулхла, Долда боднцгин тускар, энд көдл- дг, икрхг уга, бичкн коллективин тускар ухалдмн. Тииг- сн цагт энүнә седклин зөвүрнь утан метәр геедрж, одд- мн. Цернлә иньг болснас нааран, тер киләснәс седклән цервллһнә бас нег «эмнь» Церн, терүнә тускар энүнә ухаллһн болла. Тегәд, Цернә тускар эн ухалад, нилх боднцгта шөлнә хөөн түдвр угаһар велосипед деерән сууһад, «санснчнь бүтлдх болтха!» — гиҗ Дольган тал хәләҗ инәһәд, гүүлгәд йовҗ одла.

Үүрин келсн, үнтә болн зүркнд йир таалта йөрәлин үндсинь дотран ухалҗ үлдсн Дольган, моторин ә болһниг чиңнәд, Андрей ирх хаалһ тал нүдән тусхаһад, терүг ир- сн цагт күүидхләрн, ямаран үг келхән эртәснь ухал- җала. Андрейлә иньг батллһна хаалһднь саалтг болм дүңгә негл юмн Дольгана зүркинь шарклулад бәәлә. Тернь — урднь эн хәрд һарсн йовдл билә. Энүнәседклин зөвүрнь һанцхн эндр биш, онц эврә бийин җирһлтосхҗ, өрк-бүл бүрдәлһнә тускар ухалх болһнд тоолвртнь орҗ, зүркинь шарклулдмн. Тер зөвүр бийднь илгәсн цаадк үндсинь санхларн, үкәрин хар нүкнд кевтх әвд хортыг, нүл уга улсин цуснд чивҗ, үксн Берия өшәтиг эркҗәп уга эн харадмн. Яахм билә, терүнә хорта дусалмудас Дольганд чигн күртсмн...

Берия Советин йосна кецү догшн хортн бәәсн мөн. Худл, мек, хов хамгиг кевтнь дассн Берия орн-нутгин дотр-дундын төрмүд һардлһнд әвртә мектәһәр шурһж орчкад, арһиннь кемҗәһәр уутьруллһна цуг хаалһ олз- лҗ, олн-әмтиг зоважасн цагин бәәдл Дольгана седклд төөнрлә. Тиигхд Сиврин областьсар шишлң тарагдцхасн хальмгудын бәәлһнә халхар тер хортна бүрдәсн «диг- даран» бәәсмн.,. Тер һутамҗта документд бичгдцхәсн олн-олн пунктсин негнднь бәәцхәсн әәмшгтә үгмүдиг Дольган ончлж, тодлҗ авсмн, юңгад гихлә, терүг умшч- кад, «медгднә»,— гиҗ һаран тәвцхәсн улс дунд Дольган чигн бәәлә. Дольгана батар тодлсн әәмшгтә үгмүд эн: «бийиннь бәәх района меҗә һатлҗ, талдан район тал, 230

комойдатас зөвшәл угаһар одсн хальмг күн зарһ уга- Һар хөри тавн жнлә казамдла харһулгдхмн...»

...Алтайск крайни Мамонтовск районд, тракторн бри- гадт тооч болж көдлн бәәж, асхнд сурдг школын йи- сдгч класст дасжасн баахн күүкн Дамбин Дольган эв- рәннь райондан сән көдлмшәрн бийиннь нерән туурулсн комбайнер болҗ бәәсн Җамбин Окн гидг көвүнд әрүн цевр дурии таалар одсмн. Җирһлән негдүлҗ, өрк-бүл болцхасн баһ-дүүвр, халун наста улс, хортна бүрдәсн «днг-дарана» уутьрамҗд эс уйджасн баһчуд, өрәл җил шахуд бәәцхәсн цагт «зеткртә» йовдл эднд учрсн болдг.

«Сән механизатор» гисн нерндән болн тоомсртан нә- әлсн комбайнер Җамбин Окн комендантас зөвшәл уга- һар Рубцовск районд бәәдг нег сән иньг талан гиичлж одсмн. Герг буулһжах иньгин хүрмд орад, маңһдур хәрү күрч ирхлә, комендант медәд оркхн уга. Медвчн, үүл эс һарһсн намаг тер яах билә гиҗ, дәкәд «25 җил» гидгиг күцәлһнә төлә биш, зугл үргәлһнә төлә бичгдсн үгмүд гиж, хальмгудын кесгнь алмацдгла әдләр тоолад, Доль- гана залу санамрдсмн. Хүрм-гиичин учрмудар талдан районур йовхар седцхәсн хальмгудт комендант зөвшәл өгдго бәәсмн. Кемр күндтә кергәр йовхар седцхәсн улс хойр долан хонг урдаснь шишлц янзта бланкд эрлһ бичҗ, комендантд орулҗ өгхмн гисн заавр бәэсмн. «Диг-даран» тиим болен учрар, тер өдрнь болх хүрмд орлцхар Дольгана залу Окн йовццн машинд сууһад һарна.

«Диг-дара» эвдсн Окниг комендант Рябов бәрнә. Хо­йр миңһн арслң мөңгнә авлһ өгәд, Окн сулдххар седжә- лә. Болв Окна һарһсн «үүлиг» рубцойск комендант Симо­нов бас медчксн болж һарв. Терүнәс саглад, Рябов авлһ идж чадсн уга.

Окнд, «сән механизатор» гисн нернь туслсн уга. Те- гәд тер көвүн, зарһ угаһар, хөрн тавн җиләр цаажлгдж, эңкр Дольганаснь салһгдж, холд йовулгдсн болдг...

Авалян геесн Дольган әвртә ут хойр жилиң туршарт

231

гейүрчксн цагт Төрскнә өргн һазр байрар дүүрлә. Тии- гхд Никита Сергеевич Хрущевин нерн гер болһнд күңк- нж., күн болһниг байсала. «Үннд үкл уга,— гиҗ хальмг улсин келдгпь лавта чик бәәҗ»,— гиҗ Дольган тиигхд түрүн болҗ медлә.

— Удл уга ирхв. Күләҗә! — гиҗ соңсхсн иньгән бат ицгтәһәр күләҗәсн баахн Дольгана байр ямаран бәәсинь кен кемҗәлҗ чадх бәәсмби? Дольган нөөрән мартла. Воркута гидг балһси ямаран холд бәәдви? Дольгана инь- гнь тендәс ирхмн. Воркута гидг балһснас йовсн күн До­льгана өөрнь бәәх төмр хаалһин «Мамонтовская» гидг станц күртл кедү хонг йовдг болхмби?.. Тиигхд оньдин иим тоолвр толһаднь җиңнәд бәәдг Дольгана зүркнә цо- клһнь: «Вор-ку-та», «Вор-ку-та», «Вор-ку-та» гисн бо­лад, унтна гидгиг мартулла.

Болв Дольгана эн күләврнь бичә күцлдтхә гиҗ те- рүнә тәвсн хүвнь дурдсн бәәҗ: бәрәнәс сулдсн Окна зүр- кнь тер өдрин бийднь хаһрҗ...

Бийдән учрсн һашута һундлыг Дольган тесҗ даала. Баһ дүүвр наснь мууд тахшҗ батрсн, чиирг болҗ чаң- һрсн цогцнь, олна күңкл уханас бийднь күртсн серлнь Дольганд тус болад, урудлһна хаалһд бийинь орулл уга, менд үлдәлә. Онц эврә бийин җирһлин иньгән өңгәлт угаһар геесн болв чигн, олн-әмтн хортнасн хаһцснд байсх кергтә, олна байслтд багтх кергтә гиҗ бийән Дольган иткүллә. Сталинә һарһад бәәсн олн-олн үүлмүдиг хәрү цуцллһнла хамдан хальмгудт чигн цуг зөвинь урдк кев- тнь Ленинә ухаһар тохралһн Дольгана седклин эдглһнд, терүнә урмдын батрлһнд әвртә күчтә нөкцл болснь лав­та. Залуһан туугдхд хайгдсн школдан хөөннь хәрү орҗ, эн төгсәлә. Седклин шавнь дүсҗ эдгсн Дольганд, баһ дүүвр насни җиврнь урдк кевтән хәрү учрсн болад, саак кевәрн бийинь уралан, жирһлүр зүткүлҗ көтллә...

«Э, тер мел лавта тим бәәсмн... Болв нанд үнн һол- таһар седклнь тусад, нанла иньг болхар шиидсн көвүн, мини седклиг гуүнәр... медснэ хөөң, тер йовдлар ацг ке- 232

хн уга... Нанла иньг болхар седгч седклән илдксн кө- вүнд тер туужиг кевтнь эврән эклж келнәв... Зуг келх цагнь иртхә... Кезә келхән меднәв...» болҗ Дольган бий- ләрн шимндәд, нег цагт бийднь үзгдсн һашута йовдлыг толһаһасн көөҗ, сальк дахулҗ нискәлә...

Саахнаһа Долдан келсн әрүн седклин үгмүд шинәс энүнә сананднь орцхала. Үүрин үг болһна утхинь дотран эврәһәрн цәәлһн бәәҗ, моторин ә чиңнҗ, Андрей ирх үзг тал нүдән тусхаҗ Дольган зогсҗала.

Хәрүдтән дәврҗ ирх болен Андрей ирхлә, эндрин би­йднь Дольгана медҗ үзхәр седҗәхнь: «Долдан туст өң- гәвр уга болхларн, мини туст терүнә хәләцнь ямаран болна...» гисн һанцхн төр. Эн төр бийдән цәәлһҗ авхин үүд хәәҗәх Дольгана толһад олн тоолврмуд нег-негән дахлдҗ үүдцхәлә. Эннь тегәд, туульд келгддг ик зөартә хәәрцгин оньс тәәлхин төләд цуглулҗ авсн олн зүснтүл- күрмүд болҗ сангдад, теднәс «алькнь зөв болна ги- лт?» — гиҗ ухалҗах мет болад, Дольгана инәдинь кү- рглә.

Долдан келен үтмүд: «Чи зөргтәһәр бийән бәржәһәд мед...» гисн докъян бәәсн болж Дольганд сангдла. «Ми­ни тоолврт чигн тиигх кергтә болҗ ухалгдна. Э, нег үлү Андрейлә әдл күүнлә күүндхләрн, мел лавта тиим бәрц- тә болх кергтә»,— гиҗ Дольган шиидлә.

Зөвәр уужмдк өндрин кецд генткн тоосн бүрглә. Эр- гәс урукшан гүүҗ йовсн мотоцикл хаҗуһаснь хәләхлә, зурм шүүрч йовх элә шовуна дүрстә болҗ үзгдлә. «Анд­рей болх эн» гиҗ сансн Дольган, буудкд унтсн Ольгаг серүлшгоһар, боднцг тал үрвәд, аглһ темцлә. Мотоцик- лин баран үзгдлһнлә Дольгана зүркнь чочсн болчкад, әәвлхәһән цокад бәәлә, болв боднцгин захд күртл, зөрг- тә эзнь терүгән амһалҗ, тогтнулҗ авла.

«Өндр деерәс хәләхлә, эн боднпг йир сәәхн...» гиҗ мотоциклән цөн ишкм тедүхнд зогсачкад, Дольган тал йовн йовж, Андрей марзаҗ инәлә.

Дольган «эндәс хәләв чигн мана боднцг сәәхн»,—

233

гиҗ эврәннь йиринә авцарн келхәр седчкәд, хәрү татад: «Намий? Та эн келсәрн намаг зөвәр байрлулжанат...» болад, терүг бий талан өөрдхднь, иҗлдхднь нөкцл бол- хар, зөрц келлә.

Дольгана өмн ирж, хойр һарарн сүвәлдж зогссн Ан­дрей дор ормдан хойр көлән селҗ тәвәд, нәәхлн бәәҗ, энд-тендән хәләһәд, кедү отарт одсан, зууран туула үз- әд, терүнлә яһҗ көөлдсән келлә.

«Туула үзгдсн ямаран йортаһинь та меднт?»— болад Дольган инәмслә.

«Уга,— гиҗ Андрей ормаҗана.— Сәний, аль угай?«

«Иир сән болдмн гиҗ медәтә улс келцхәнә,— болад, Андрей тал болһаҗ Дольган хәләлә.—Танд туула үзгд- снд нам би чигн байрлҗанав...»

«Үнәрий?» — гиж, Андрей сурва; зуг туулан тускар аль бийиннь байрин тускар тер суржахнь Дольганд мед- гдсн уга. Болв эн медсн дүрстәһәр хәрү өглә:

«Үнәр келҗәнәв. Байрлж,анав. Буру эс гихлэтн, тана байрт багтҗанав...»

Андрей певчкн зуур түдәд, усхсн, ормдасн дүрсһар- һн бәәж, марзаҗ инәлә:

«Нанд кемр байр учрхла, терүнд багттн. Буру гих- шив».

Андрейин эн келснь Дольганд зөвәр таалта болж соң- сгдла. Болв Дольган, зугл инәмсәд, үг келсн уга. Тегәд эврәннь хүв тускан эн ухалад, эн көвүн, күүкнд седкл алдад, «зелвлж» йовна гиҗ үдин өмн Ольгад эн келжә- сн бийнь, ода өөркиннь дотр юн болжахинь аңхржасн уга. «Нанд кемр байр учрхла...» гиҗ келен Андрейин дотр бийинь өрү-сөрү тоолврмуд эзлҗ, кииһинь давх- цулҗ уутьрулжала.

Долдан тускар негинь таслҗ медж авх санатаһарэн- др үдин өмн Андрей ирхдән, Дольганла таньлдад, те- рүнлә невчкн зуур күүндснь, кесг үзлцҗ, күүндҗ йовсн Долдала күүндснәс нам даву таалта болн амр болж бий- днь медгдлә.

234

Тегәд, үдин өмн эндәс һарад, кеер көдәд йовцхасн кесг отар эргәд, ода хәрү ирсн хаалһиннь туршарт Анд­рей эн тускар ухалад йовла: «Эн күүкн Долдала хам- дан көдлжәснь му болвш... Ташр тегәд, Долдаг хәәҗ йовсн цагтм нанд чи харһсн эвго болҗана... Долдаһар соньмсж бәәхим эн күүкн кемр меддг болхла... Кемр Долда нанла харһад, мини йовлһм күцлт угаһар эндр төгсхлә... Тер йовдлмудын хөөн чам туст би ю келхви? Мини туст чини эврәйчнь хәләц ямаран болх?..»

Иим тоолврмуд дотран гүүлгҗ, седклин киләснә зов- лад үкҗ йовсн Андрей, хәрү ирхләрн, Долда саак кев- тән энд угаһинь үзҗәлә. Тегәд «положение дурацкое...» гиж ухалҗах Андрей, Долдан тускар нам үг һарһх бәә- дл угаһар бәәх болж Дольганд шинҗлгдв.

«Мана бригадирлә та кергтә эс менийт? Тертн ирлә. Таниг ирх гиҗ би терүнд келләв. Болв күләҗ чадшгов гиһәд, тер йовҗ одв»,— гиж Дольган эн тускар эк татла.

Андрей хулмадад, энд-тендән хәләһәд, невчк мәәмр- лә.

«Танд үнәртнь келхлә,— гиҗ Дольганд тер келлә.— Би терүнлә ик керг угавла. Таньдг үздг күүкн гиһәд, нан­ла кинод тер одхмн болвзго гиҗ санҗалав...» Эн келг- дсн үгмүдиннь хөөн, әвртә күнд ацанас хуурсн мет болҗ Андрейд медгдлә.

«Кинод дахулхар седцхәдг күргд хүвтә күүкдт мел дала» — болад, Дольган һочхнж инәлә.

Андрей нүдән ормалһад, алң болҗах бәәдл һарһҗа- һад:

«Яһна?» — гиҗ сурла. _

«Яах билә. Терүнә күргнь оньдин ирәд, кинод одхмн гиһәд, терүг дахулад йовҗ одна. Ташр деернь та бас терүг кинод дахулхар седҗәнәт»,— гиҗ Дольган инәмсн бәәж цәәлһлә.

«Тертн күргтәви?» — гиж Андрей зөвәр түджәһәд, ад- һм угаһар арһул сурла. Эң сурврла хамдан Андрейин ицгин үлдлиь салькнд тарҗ ннссн болж хуурла.

235

«Яахмн билә,— болҗ Дольган цәәлһлә.— Тертн кезә- нәс нааран күргтәлмн. Бидн цуһар меднәвдн. Терүгинь та эс медҗәсн болхла, ода медтн. Эн кинон тускарн та терүнд эртәрнь эс келҗәсн болхла, тагчг бәәтн. Күргнь медхләрн, ю санхинь яһҗ меднәт. Би күүнд келхшив... Мана күүкд, нанас бишңңнь, нам цуһар күргтә болн гиҗ йовцхана...»— гиҗ эн сүл үгмүдән келхләрн Дольган ин- әмсхлә.

«Уга, кинон тускар терүнд би юм келәд угав»,— гиҗ минь эн негл агчмин дотр бийиннь седклд болен ик хү- врлтиг Дольганд медүлш угаһар чирмәҗ, Андрей келлә.

Дольгана келен: «Эн кинон тускарн та терүнд эртә- снь эс келҗәсн болхла, тагчг бәәтн» гисн үгмүд, йир бүләкн болҗ Андрейд сангдла. Бийднь килмҗ үзүлхәр седҗәх, бийинь эвго йовдлас саглулҗах седвәр Доль­ганд бәәх болҗ Андрейд медгдлә. Удан цагин туршарт бийинь саначрхулҗасн йовдлнь тас өңгәртән болҗ һар- снд, Долдаг күргтәһинь дарунь медҗ эс чадсндан Анд­рей һундад, киләснд даргдҗ зовҗасн агчмднь мел дигтә келгдсн Дольгана цөн үг терүнә зүркинь көндәлә, бийднь урмд үүдәлә.

«Та эндр цолта болхнь, центр тал кинод одхмн болвз- гот гиҗ таниг би сурх биләв»,— болад, Андрей генткн бийдән ирсн санаһан келлә.

«Ямаран кино эндр һархмби?» — гиҗ эврәннь йиринә зөрмгәрн Дольган сурла.

«Итальянск кино. Нернь юн билә?.. Э, «Утраченные грезы».

«Ой, һә нертә юмби. Бийим заратрулҗана,— болад Дольган хойр ээмән хүмәд инәмслә.— «Мои грезы» гиҗ нерәдгдсн болхнь яһна...»

«Му биш гицхәнәлә, одхмн болвзгот?» — гиҗ Андрей сурла.

«Эклцнь кедүләви?» — гиҗ Дольган, пег амсхлд таг- чгрн, уха гүүлгсн болҗаһад, адһм угаһар сурла, 236

«Нәәмп часла»— гичкәд, Андрей хәрүд күләҗ, Доль- гана чнрә болһаж хәләлә.

«Одх биләвлә, зуг хәрү яһж ирхви...» гиҗ Дольган саналдла.

«Хәрү яһж ирхин тускар Юуһинь зовнат. Би таниг нааран күргчкхов»,— болад, Андрей, йовий гиһәд, сурад бәәлә.

«Ольга әәх, һанцарн үлдшгоһар седх...»

«Әәхий? Күүндҗ үзтн... Кинод күсдундур час. Цаа- ран-нааран пег час гий. Арвн негнә алднд хәрү ирхвдн. Тер хоорнд Ольгад әәмшг үзгдхий. Чон иршго. Күн көн- дәшго, хаалһас хол».

«Альков, би Ольгаларн күүндсв. Та үүнд бәәҗәтн» болад, үкс гиһәд, буудк талан йовҗ одсн Дольган, удл уга, һартан хотин сумк бәрсн, байссн дүртә хәрү һа-

рад аашна.

Тер хоорнд машинләрн оралдсн Андрей һоорч сүвәһән

тү

II

җ зогсад, «не юн болв?» — гиҗ сурхар белдҗәх бәә-

длтәһәр Дольган тал хәләҗәлә.

«Ольга зөвщәрв,— гиҗ Дольган ирлә.— Маднд нам йовх керг чигн бәәсн сәнҗ. Магазин хаагдхас урд күрәд, невчкн хот-хол авчкх кергтә.. Зуг иим бәәдлтәһәр цент- рт, кинод яһҗ одхмби? Арһта хувцн нанд уга гиҗ әмтн санхий?» — болад, ут болн сарсхр хормата хар майган, кеврдгинь атхсн, үмгәтә болв чигн, кир уга цаһан коф- тан һарарн бәрҗ үзн, доран эргҗ, маштг давхргта, хуу-

чц шар туфлян хәләлә.

«Гем уга,— гиҗ Дольганиг төвкнүлх санатаһар Ан­дрей инәмслә.— Үлгүрнь, би танд арһта хувцн уга г'иҗ

санжахшив»,

«Не, та кемр тиигҗ эс санҗахла, нанд болҗана»,— болад Дольган һочхнҗ инәлә.

Чик үг келәд, бийдән таалта шог Дольганас соңссн Андрей әрүн седкләрн марзаҗ инәһәд, үкс-духс гиҗ көл- һарнь чаңһрсн болад, мотоцикл талан одад, Дольганд суух орминь белдлә. Мотоциклин ардк сиденьд бәәсн ве-

237

теринарн сумкан тәәлҗ, терүнәсн нимгн плащ-дождевик һарһад, Дольганд тер өглә:

«Бәртн, өмсҗ автн, Тооснас халчлх>.

Дольган инәмсн бәәҗ плащин өмслә. Өмсчкәд, эн улм инәһәд һочхнла, юңгад гихлә, плащин хорминь һаз- рт чиргдҗәнә, баслгнь чирәһинь кевтнь бүркҗәнә, захнь уудад, цаһан кофтта хойр ээминь хучҗахш. Андрей не* вчкн зуур һәәхж инәмсҗәһәд, плащин хормаһинь өргәд, белкүсәрнь плащин хойр өврин үзүрмүдәрнь боола. Пла­щин захин шнуринь татад, күзүнь, цаһан кофтнь эс тоостдг болдгар бас тер боола.

«Ой, йир сән болвшн. Косынк кофт хойр эс киртхлә, болад бәәснь тер, ханҗанав!» — гиҗ Дольган шүдән цә- әлһҗ инәмслә.

Күүкн күүпә цогцднь эдү дүнгәһәр һаран күргҗ, өмссн хувцинь ясҗ, иигҗ саначрхлһна үүлдвр кеҗ ам- штад уга Андрей чигн, залуһасн хаһцулгдснас нааран залу күүнә иим килмЖ болн эңкрлт гидгиг эс медҗәсн Дольган чигн, кен-негнәннь дотр үүдҗәх таалта, бахмҗ- та седклиг медлһн угаһар, цегәхн, серглң инәдтәһәр, мотоцикла сундлдад, совхозин центр хәләҗ һарцхала. .

Эдниг һәәхҗ, буудкин сүүдрт зогсҗасн Ольга бий талан хәләсн Дольганд, терүгинь Андрей гер талан авад, тас хәрҗ йовх кевтәһәр, «менд йов!» —гисн докъя өгч, һарарн дайлла.

Өмнк сиденя ардк төмриг батлҗ атхсн Дольган асхн удин ут акад янзта сүүдрән һәәхәд, инәһәд йовла. Хаа- лһд ик даңшан генткн харһхла, эн һочхнж инән йовҗ, нег һарарн Андрейин нурһндк сумкин сур атхна, эсклэ терүнә шалврин бат бүсәс бәрнә. Тер цагт Андрей ардан ормаһад, үг угаһар, «ямаран йовнач?» —гих бәәдлтәһәр зервк хәләнә.

«Хәләһит, тер мана сүүдр ямаран дүрстә...» гиҗ кел- җәх Дольгана серглң хар нүдинь тер үзнә,

Киилгнь салькнд сәрвкж сарсасн Андрейин ут сүүдр мотоциклов давхар зүткҗ, уралан адһҗ йовх дүрстә. Ик 238

плащин хормаһинь белкүслҗ боосн Дольгана сүүдр дегт- рт бәәдг аюһин зургин өңгтә...

Совхозин центрт ирәд, магазинәс бийдән кергтә хот- хол авад, клуб тал Дольган ирхлә, кино дигтә экллә.

Итальянок фильм «Утраченные грезы», Дольганд соньн боля; хәләгдсн болв чигн, ца үндсндән «хар» ки- ләстә болҗ тоолгдла... Айта байрта җирһл бийдэн учра- хин тускар баһ дүүвр насни халун дурни заль зүркинь саначрхулснас авн ухалждсн, терүндән ицҗәсн йир көр- кхн күүкнә сарул сәәхн күслнь, терүг гертәсн һардг бол- сна дарунь, ик балһсна чолун гермүдтә, шуугата уульнц- ст хамхрҗ, урсҗ геедрнә. Әмтн дунд биш, аврлт уга аңгуд заагт тер сәәхн күүкнә җирһл тачалтаһар уптрсн болҗ Дольгана седклд төөнрлә... Кинон хөөн сарул сөө- һин аһарт һарсн Дольганд бийнь делкән ик барйта, хүвтә болҗ медгдлә.

Эднлә тагчгар үрвәд, мотоцикл талан һарцхала.

«Кино ямаран?» — гиҗ Андрей тагчг эвдлә.

«Соньн. һазадын орна өвәрцтә,— гиҗ Дольган арһул келлә.— Хәәрн күүкн, көөрк-көөрк... Тиим һазрт намаг эс һарһснднь заячдан би ханҗанав...»

«Теднәхндән энтн өврмҗтә болдго, йиринә бәәдг йов- длмуд болҗана...» гиһәд Андрей мотоциклиннь мотор шуугулла.

Сарин сарул болв чигн, цеңкр утана өңгтә сөөһин бүркг, өөрхнәр эрслҗ хашалад, холдк бара үзүлхш. Мо­тоцикл ормасн көндрәд, дарунь хурдан немүләд, күчтэ фарин герләрн сөөһин харңһуг хойр талагшан әрәд, көк уульнц өмнән бүрдәһәд, тенд теегин нег булңд, хойр өндрин хоорнд, туульд бәәдг романтическ гер кевтәһәр, һанцар бултсн бичкн буудк олхар, терүнә өөгүр олиҗ өңгрдг хаалһар уралан шурһад, өлвкәд, нисәд йовна. Хойр иньгин чикнд серүкн салькн шуугла, хүвтә болхан ухалҗ йовцхах зуркд тенге метәр өвклцхәлә.

, Киләснд бүтәд, дотр бийнь дөрү-һуру болад, уутьрад, зовҗ йовсн Андрей, бичкн кермн аң мет альвн дүрстә

239

Дольганиг үгдән орулж, кинод дахулж, одж, чадсндан байрлхларн, әвртә бальчгта, олн дүсрәтә күнд сүркә ха- алһд түржәһәд, генткк амулңта гиигн, тиньгр, хагсу ха- алһд һарчксн күн мет седклтә йовла. Хая-хая ээм дее- гүрн ардан эн ормаҗ, тенд тагчгрсн Дольганиг зервк хәләнә. Тернь бийинь теврәд, элкндән шахад, эңкрлхәр седгч дуриһән бәрҗ ядад, «айдҗа!.. айдҗа!..» гиҗ хөрәд, әрәхн гиҗ теслцҗ йовхинь Андрей эс аңхрҗала.

Боднцгин участк тал күргдг тодрха хаалһ эс бәәсн болв чигн, тиигәрән кесг ирҗәсн, тегәд буудк тал альд, хамаһур хаҗушлдгинь сәәнәр меддг Андрей ик хаалһас хаҗиһәд, бүтүһәр һарла, сөөһин харңһуд бултсн буд- киг, хатхсн метәр олад, фарин герлиг терүнд тусхаҗ, өөрнь ирҗ шуугата мотоциклән зогсала.

Ик оврта Ольга будкасн һарад, тендән тонтаҗ зог- сҗ, эдниг тосла. Агчмин зуур күләҗәтн гиҗ Андрейиг мотоциклин өөр үлдәчкәд, Дольган буудк талан үкс хурдлад, хотта сумкан Ольгад бәрүлчкәд, түдвр угаһар хәрү эргәд, Андрейлә цөн үг күүндҗ мендлҗ, терүг йо- вулхар ирлә.

«Не, мадниг та мартчкл уга, ирә эс бәәхийт?»— гиҗ Андрейин өмн зогсҗ, толһаһан ардан хайҗ, терүнә чирә хәләҗәсн Дольган сурла.

«Мартл уга бәәҗ үзсв,— болад, Андрей дор ормдан көлән селҗ тәвәд, хойр талагшан нәәхллә.— Буру эсгих- ләтн, эркҗән уга ирҗәнәв...»

«Пожалста, ирҗәтн...» гиҗ Дольган келснә хөөн. эдн кезә, хама үзлцхән батлж үгцлдцхәлә.

«Не, сән. Менд харһий»,— болад, Андрей ут һараи Дольганд өглә,

«Соньн кинод дахулсн танд йир икәр ханжанав»,— гиж, Андрейин һаринь хойр һардж бәрсн Дольган, терү- нә өндр чееҗ талнь эврәннь толһаһан кецәлһәд, әрвҗл угаһар харһулҗ, Ольгад урднь соңсгдад уга эрклү болн аюрхн дууһар келлә.

Харңһуд эрлзж йовсн мотоциклин падрсн герл өндр

240