инҗин лиҗ

ХАЛЬМГ ДЕГТР ҺАРҺАЧ 1972

/И

инҗин лиж.

Одьсрн күүкн

РОМАН

2-гч һарц

. ч' •-‘.АЯк⁴Л .001 I

•>иН* |

X А Л Ь М Г Д £,ГТ Р. 'һ А Р һ А Ч

Э Л С Т ■- 19 72 ,

С (Калм.) й и 60

7—3—3

30^-72 М

I бөлг

Шинкн хаһлсн һазрин нег захднь эңнәд орсн хөр һар күүкд улс боднцг-суулһж йовна. һазрт зөөр бәәдгинь минь ода медсн кевтә, ташр тер зөөрд дарунь күрхәр шамдсн дүрстә эдн зууньрж көдлжәнә.

Хаврин альвн салькн күүкд улсин олн зүсн бүшмүд- -син хормаһар, эднә толһадк альчурмудын үзүрмүдәр на-

5

адна. Теңгрәр көвсн севк үүлд, эврәннь сүүдрән хая-хая эдн деер тусхаһад, дарунь давҗ һарцхана. Эн улсин ке- жәх үүлдврәр соньмссн бәәдлтәһәр, теегин бор-бор бог- шурһас тенд-энднь цервлдн бәәҗ жирглднә. Өөр шидрин боодгудын усид күрхәр адһлдсн нуһсд чигн зәрмдән де- ерәһәр нислдҗ һарцхана. Хаһлсн һазрин ташунь, нарна дулахн ээврт элкән ээҗ, нимтр болв чигн нигт ноһаһарн көкрнә, нәрхн-нәрхн олн судлмуднь альхни эрәни, эсклә әмд цогцин судцдн өңгтә. Теегин ууҗмас әрүн цевр аһар сер-сер гиҗ уудьвр һарһҗ сергмҗ күүнд орулна.

Хаһлсн һазрин захднь нег мөртә күн ирҗ бууһад, мө- рән цулвурарнь көтләд, хаһларин тал дундаһурнь урвәд, көдлмш кеҗәх күүкд улс тал аашна. Эн күн йовн-йовж, хая-хая өкәһәд, һарарн һазрин умш шүүрч авад, альхн деерән үүләд, терүгән болһаҗ шинҗлнә, зәрмдән энүг хамр талан өөрдхәд, үнрчлҗ үзнә. Зәрмдән хойр талаг- шан, хаһларин көвә тал хәләнә. Кецин ташуд шин хар- һаһар кегдсн буудк шарлна. Эннь боднцгин бригадын улсин хош. Цааранднь, кецин зо деер деләд идшлҗ йовх малмуд җирлһнлә хутхлдҗ үзгднә.

Мөрән көтлсн күн өөрдәд ирхлә, күүкд улс° терүг минь ода шинкн оньһсн бәәдлтәһәр, көдлмшән айдаһад, өмнән күрзмүдиннь ишмүд, атхлдҗ зогсцхав.

— Мендвт, Улан Алгаевич!—гиҗ күүкд дундас негнь келв.

— Мана агроном, мендвт! — гиҗ наадкснь чигн шу- угцхав,

— Менд-менд, күүкд. Тадн чигн мендвт! — гиҗ мөрән көтлсн Улан Алгаевич ирҗ зогсв.

— Мадниг яһҗ көдлҗәхинь хәләхәр ирвтә? — гиҗ шудрмг өңгтә нәрхн хар бер инәмсн бәәҗ җиңнсн дуу- һар сурв.

— Тегәд яахм билә!— гиж, медәтә болв чигн серглң авцта Улан Алгаевич зөрц халта болен чаңһ дууһар ке- лҗ шоглв. Халун нарнд өгрж шарлсн шляпдан энүнә толһань чикн күртлән булхҗ, тер шляпларн зүснь негд-

б

I

сн өңгтә талвһр чирәһән эргүлҗ Улан Алгаевич күүкд улсиг даралдулҗ, бүрткҗәх дүрстәһәр хәләв.

— Улан Алгаевич, санаһан бичә зовтн, бидн нерән һутахн угавдн,— гиҗ одак нәрхн хар бер келв.— Зуг эн һазрт болнцг лавта урһхнь кемжәнә...

— Урһх гиҗ санад, тәрҗәх боднцг энтн, урһх гиҗ ицх кергтә,— гиҗ агроном эн бериг алмацдгинь уурулх са- натаһар, «кен чигн күн бичә алмацтха»,— гисн бәәдлтә- һәр, тодрхаһар келв.

— Ай, энтн урднь, кезәнә болв чигн, нег цагт хаһлҗ йовсн бәәдлтәйә аль угайә? — гиҗ цуһараһаснь медәтэ бәәдлтә күүкд күн соньмсв.

— Уга. Энтн урднь күрзин ир күрәд уга, ода мел тү- рүн болҗ хаһлжах мел тас эмнг һазр.

— Кемр эн боднцг эс урһхла, мууха ик һундлви,— гиҗ одак нәрхн хар бер алмацлһан келә бәәнә.— Тер ца­гт кен гемтә болхмби?

Улан Алгаевич инәмсәд, невчк түджәһәд, келҗәнә:

— Медәтә болн меддг улс келә бәәтл, баһ улс, эс меддг бәәтлән, алмацад, ипл алдад бәәхлә, сән бишл, кукн. Тиим һундлта йовдл үзгдхн уга гиҗ санЖанав. Ке­мр боднцг эн һазрт тас эс урһсн цагт, терүнд гемнгдх кү хәәхлә, тер күн олдх,—гиҗ хөкрлҗинәмсәд, баахнэвтәкн урһцта хар улан чирәтә күүкн тал болһас гиҗ Улан Алгаевич хәләв.— Тана бригадир гемшәгдх...

Тер күүкнь үг келҗәхш, зуг цасн мет цаһан шүдән үзүлж, тагчгар инәмсв.

— Тер юңгад?! Мана Долда яһсндан гемшәгдх би­лэ? — гиж одак медәтә күүкд күн үнн седкләр саначрхв. Энүгән дахад, наадкснь чигн хүвән келцхәв, тегәд нег агчмин дотр «го-го, га-га» гилдсн боллдад, эдн шуугл- дад одцхав.

Эднәннь бәәдлд башрдҗ Долда улм инәв, цегәхн ус- на өңгтә цеврхн хойр нүдәрн эврәксән эргүлж хәләсн хә- ләцнь: «болцхатн, шог медцхәтн»,— гиж медүлхәр седсн бәәдлтә,

7

— Боднцг тәрхмн гиҗ күчләд, эк татснь тана брига­дир Долдалмн. Бийстн эс меднт? — гиһәд Улан Алгаевич шогла бәәнә.—Зүгәр энүг гемшәх учр маднд үзгдхн уга гиж санх кергтә. Эн боднцгтн лавта урһх зөвтә. Ташр тегәд, энтн мана совхозд багц-һаруд цаарандан делгрү- лж тәрлһнд йоста гидг үлгүр болҗ тохрх гиж би санҗа- нав. Хәләжәлтн, үзхт. Тиим биший, Долда? Чи юн гиҗ санжанач, боднцг үүнд урһхий, аль угай?

— Лавта урһх зөвтә гиҗ та келвшт. Юңгад эс ур- һх билә? Бидн чигн тиигҗ ицҗәнәвдн,— гиҗ келәд, Дол­да үүрмүдән хәләв.

— Хәрнь тер болжана. Ицх кергтә. Зуг чикднь суул- һад, чикднь хәләҗ, арднь орҗ әрүн седкләрн асрх кер- гтә. Эртинә эн һазр темдглҗ заахдан, үүнд боднцг урһх гиҗ ицлһн һурвн учрта гиҗ чамд, Долда, би келсн кев- тә биләв.

— Келләт. Болв манахс цуһар соңсхла, сән болх би­лэ, хәрнь тегәд бас чигн нег давтҗ ода келҗ өгхитн сур- җанав,— гиж Долда келв.

— Не гем чигн уга, цуһар соңстха, келҗ өгсүв, ал- мацлһн баһ болх,— гиһәд, агроном хөкрлгч нүдәрн одак нәрхн хар бер тал хәләв.

— Алмацлһн ашта угала энтн, алмацх аальта үг һанцхн Дольганас һарчана, нань уга,—гиҗ одак медәтә бергн үгд орлцад, нәрхн хар бер тал гилс гиҗ хәләв.

— Ямаран аальта үг келләв би? — гиһәд амта бер Дольган хүвән өгшгоһар седв.— Кесг күүнә көлсн өң- гәр үрвзә гиж санлав, тегәд эс медсән медхәр седләв, агроном-келҗ өгтхә, соңсий,— гиҗ санлав.

— Уга-уга, юн гем бәәх билә, медхәр седсән сурснд юн гем бәәх билә,— гиһәд Улан Алгаевич эң бериг тог- тнүлхап селв.— Негдвәрт, энтн мел эмнг тас хаһлад уга һазр. Эмнг һазрт боднцг сәәнәр урһдг мөн. Ташр һазр невчк элстәвр, боднцгт таалта болдмн. Хойрдварт, кемр насос учрхла, адг, ядхдан чигр кеж авхла, һаң догшн бо­лен цагт, тер Ноһатин боодгас ус нааран өгч болхмн,—

8

гиж һурвн километр дүңгәд бәәх боодг тал һарарн агро­ном занһв. һурвдгч учринь келлго эн невчк түдв.

— Бас нег учринь, һурвдгчинь келсн угат,— гиен До- льгана дун сонсгдв.

— Медә бәәнәв, келәд угав. Тернь ашта ик чинртә биш, тегәд, келлһн кергтәв, аль угав гиж санжанав, юң- гад гихлә. тернь һанцхн мини тоолвр, сәәнәр шинжлгдәд уга төр. Болв таднд нуувчинәр келсув: һурвдгчнь, бодн- цгиг мана һазрт жилд хойр суулһҗ болх арһ бәәнә.

— Хойр.гисн юн билә?

— Хойр гиен эн болжана: мана теегт ноябрь сар кү- ртл дулан болна. Хәрнь тегәд, ода апрель сард суулһсн боднцг, хур-чиг уга болад, һанд хагсад, кемр эс һархла, июнь-июль сав хурта-чиигтә болад бәәсн цагт, боднцгиг хойрдад суулһв чигн, тер урһҗ чадх цаг цань чигн бәәнә.

— Боднпгйн экәрн шордхвдн...

— Э, арһ бәәнү? Экәрн шордсн деерән, теруг суулһсн калсәвн шордхвлн. Бплв хойплад суулһсн боднпган чик- днь урһаҗ авхларн, бидн шордвран хәрүлсн деерән, зө- вәр ик олзта болхмдн лавта. Зүгәо түрун болж боднцг суулһжах мана совхозд тиигҗ, хойр дамар боднцг су- улһлһн беркл эс болхий? — гиж Улан Алгаевич инәв. Энуг ддхад цуһао инәлдв.— Хойр дамар бәәтхә, нам эдукн һазрин бийднь әрәхн гиж боднцг суулһҗанавдн. Тяна боигадирәс биш. эннь чигн уга болх бәәсмн,— гиҗ Долда тал хәләж, агроном келв.

— Түргнәр урһҗ болдг нань чигн культурмудыг ма­на һазрт нам йирдән жилд хойр дәкж урһаһад авч бол- хмн кевтәмб энтн.— гиж куүкдәс негнь келв.

— Э, болхмн. Мана һазр эң-зах уга өргн. Хуо-чигсән болхла. хойрдад тәрлһн угаһар чигн манахнд һазр курт- хмн. Болв бидн боодгин усн угаһар, хойр дамар суулһ- лһн угаһао. хур-чиигин нилчәр эн мана боднцг урһтха гиҗ чирмәлдх зөвтәвдн. Энтн, эндән келхд, шинж-длһй болҗ тоолгдҗана. Энтн эс урһсн цагт, мана' директор

• в

9

боднцг тәрхмн гисн үг хөөннь нам сонсхар седхн уга,те- ртн, хөөннь боднцг тәрхмн гихлә, шуд һаран саҗад бә- әхнь мел лавта. Тер болжана. Терүг медцхәтн, күүкд. Эн жил урһц урһаһад авчкснас цааран, бидн эсрңдән чи- гн, мел оньдиндән боднцг тәрдг болхвдн, боднцгиг дахҗ ямаран олз ирдгинь бидн цуһар үзхвдн. Хәрнь тёр бол­жана. Медж авцхатн, нег үлү, чи, Долда. Эн чини седвәр биший. Парторг бидн хойр чамаг дөңнләвдн. Терүг, хә- рнь чн меднәч. Дөңнхләрн бидн эн керг күцлдх гиҗ иц- әд, чамаг дөңнләвдн. Тер болҗана. Не, менд бәәтн. Көд- лмштн күцлтә болтха.

— Улан Алгаевич, ямаран гүүнд суулһхмба энтн? Эн тускар өрүнәһә манахнд невчкн зүтклдән болва,— гиҗ одак медәтә күүкд күн келв.

— Бидн, дүңнхд, арвн тавн сантиметрт суулһҗанав- дн,— гиҗ күүкдәс негнь келв.

— Э, энтн бас нег дашката төр. Дүңнхд тиигәд, арвн тавн сантиметрт тәрх кергтә. Медәтә улсин шинжлтәр болхла, эн җилин хур-чиг му биш, болх бәәдлтә. Лавта тиим болхла, боднцгиг гүүнд суулһад керг уга. «Хурта жилд хәрәр тәрдг, һаңгин цагт гүүнәр тәрдг»,— гиҗ Сив- рин улс келцхәнә. Мана эмгн гериннь өөр невчкн бодн­цг тәрҗәнә, тегәд тер нанас сурна: «Агроном күн, келҗ ас — ямаран гүүнд тәрхмби?» Би өмнәснь сурув: «Яма­ран чиг болхинь меднчи?» Тегәд эмгм нанд уурлад, иигж келв: «Ямаран чиигтә жил болхинь медхлә, ямаран гү- үнд боднцг суулһхинь би чама угаһар меднәв. Эн үвл цасн баһар орла, үвләрнь цасн баһ болхла, хавртнь хур- чиг ик болх зөвтә. Боднцгиг гүүнд суулһад керг уга». Би дәкж түүнд үг келсн угав. Түүнлә хальдшгоһар се- дүв, юнгад гихлә, кемр мини селвгәр суулһсн боднцгнь эс урһхла, намртан нанд үүл буух гиҗ санув. Болв те- рүнә тоолврнь чик болх гиж би дотран саннав. Нидн жил һанта болен, үвләһә цасн ашта эс орсн, тегәд энзун һаңта болх зөв уга. Хәрнь тегәд, дундын гүүнәр суулһлһн чик гиж санжанав, Гем уга, иигәд суулһтн. Не, менд

10

бәәтн. Үүлдвртн күцлттә болтха,—гиҗ йөрәһәд, мөрн де- ерән мордад агроном йовҗ одв.

Боднцгин бригадын күүкд улс саак кевтән шунҗ көд- лмштән орцхав. Агрономии келен үгмүдин тускар эдн хоорндан хая-хая тодлҗ күүндцхәнә.

Улан Алгаевич кесп ахр күүндвр, терүнә шог үнн хойрин заагур келсн үгмүд Долдад кесг уха тоолулв. «Боднцг лавта урһх»,— гиҗ агрономии келснь энүнд ха- мгин түрүнд тодлгдж, ханлтта седкл үүдәв. Ханлтта се- дклдән байрхларн, Долда хамаһас, юунас авн боднцг тәрлһнә төр экллә? гиҗ бийәсн сурад, элстәвр җөөлкн һазрт шурд-шурд гиҗәх күрзиннь ә соңсн бәәҗ, эн бод­нцг тәрлһнә туужин экнәснь авн ухалв...

— Би мел оньдин зүркнләрн күүнднәв, аль зүркн на- нла күүнддв,— гиҗ Долда дотран санв.— Аль күн бол- вас зүркнләрн күүнддв. Би доладгч класст бәәхдән нег үр күүкнәсн сурлав: «Чи зүркнләрн күүнддвч?» Долда, чи зәрмдән йир акад үг келнәлч, зүркн үг келдви? Зүркн яһҗ күүндҗ чадх билә? Зүркнд келн бәәдви? — гиһәд кесг үг тер күүкн келлә.

Түүнәс хоораидан би тиигҗ күүнәс сурдган уурлав. Юнгад гихлә, күн болһн зүркнләһән күунддгән, эсклә зүркнь бийләнь күүнддгиг меддго бәәҗ. Не болҗл, әрл- һич энүгән. Одак санҗасм юн билә? Э, боднцг суулһ- лһна тууҗ бишйи. Тер юунас экллә? Кулундаһас экллә. Яһад Кулундаһас экдлә? Э, мен-мен. Кулундаһас лавта экллә.

Маниг Алтайск крайин Кулундинск теегт бәәсн цагт, кесг олн баһчуд Москваһас, ЛенинГрадас, Минскәс, Ки- евәс нань чигн ик-ик балһсдас генткн шуугж ирцхәв. Эн мана хальмг һазрин өңгтә Кулундинск элвг теегин бәәдл генткн оңдарсн болад одла. Көдә болжасн һазр күүһәр, машидәр, гермүдәр дүүрсн болад одла. Бидн сурһульчнр тедниг теикән угаһар өврҗ, соньмсцхадг биләвдн. Олн зүсн ик-ик балһсдас ирцхәсн ончта серглн, омгта, күчтә, оларн циицңһү улс маднд йир соньн болҗ медгддг билә.

N

I

Тедниг дахад, Кулундад төмр хаалһ ирлә, олн поселке, селәд өсцхәлә...

Айд-айд, боднцг суулһлһна бичкн тууҗ мартгдҗ эс одву? Уга-уга. Мартгдхн уга. Терүнә селгәнь ирх, невчк айдҗа. Урднь кезәд чигн эс эдлгдҗәсн, күүһәр хатяр, көндә көдә, эмнг һазр бәәсн биший. Кулундинск элвг тег хаһлгдад, ода ресг зүсн урһмулмудар дүүрәд, кее- рәд, шавшад, дүүгәд-дүркләд бәәв.

Хәрнь тегәд тер Кулундинск теегин тускар санхнь, нанд эн мана хальмг һазрин тускар ухалгдна, эсклә ма­на хальмг -теегйн тускар санхнь, тер Кулундинск тег сан- гдна. Мана хальмг теегин альдиь болв чигн кесг зүсн өвсн урһна. Хаврин цагт көкрхләрн, мана теегин дүрсн эрәтә кевсин өңгтә. Хәләлчн, тер зооһин ташу ямаран? Цааран- днь ууҗмд хәләлчн — эңдбн җуңһарад бәәнә. Байн-байн совхозмудын чигн, колхозмудын чигн өнр малмуд эн җу- ңһарсн өңгтә теегәр идглцхәнә. Торлзсн хурдн машид то- ос бүргүлҗ гүүлднә, тенд-энднь трактормудын мотормуд күрҗңнҗ-нирҗңнә.

Айджа, одак боднцгин туск бичкн тууж яһла?

Түрд гиҗә, терүнә туужин селгән удл уга ирх. Мана хальмг өргн теегин аһу кезәңкәрн болхла, ода кесг хол- ван байн, дүңцвр уга сәәхн гиҗ медәтә улс келцхәнә. Тиим болснь лавта, иткҗәнәв. Болв эн өргн теегән хәлә- һәд бәәхнь, энүнә тускар ухалад бәәхнь, иим тоолвр на­нд орна: эдлврт орулгдад уга, эд-бод кегдәд уга һазрода чигн дала. Терүг мел кевтнь эс болв чигн, дав деерән те- рүнә зәрминь эдлҗ, эд-бод кех арһ-чидл манахнд ода бийнь бәәнә. Болв эн керг күцәгджәхш.

Хәләһәд, шинжләд бәәхнь, мана совхоз малан бүрн- бутнәр хадһлхас давулж, юм кехәр седсн болж медгдхш. Малднь әәмшг үзүлдг үвлин аюлас, зудас харслтынкөд- лмш кенә. Мал зутшго болдгар өвс белднә. һазрт эврән ‘урһсн өвсн малд эс күрх әәмшг үзгдәд йрхлә, тәрмр өвО урһана, эсклә хар буүдя урһана. Өсж йовх малд тернь чйгн байдад ирхлә, эрдни-иш урһадг болв. Малд күчтә

хот эрдйи-иш урһадг дассна хөөн айта юмн болҗана. Үв- лин аюлас, зудас малан харсдг эвртэ бат хашас тосхгдв. Энүнә хөөң мана совхозин директор уралан зүтклһнә ке- длмш кех санан угаһар бәәх болҗ нанд сангдна.

Урзн жил күртл маца совхозин малыг бас нег дарцх зоваҗала. Тернь усар мәәртлһн билә. Усар мәәртлһнә аюлас малан гетлкх үүлдвр кехлэрн, мана совхозихн зэ- рм саласиг бооһад, малдан күрмәр ус тогтацхав, Тегэд улм айта болв: эрдни-ишәр батлгдсн элвг хотнь бәәнә, малднь күрдг уста боодгуднь бээнэ*

Не, цааранднь яахмб? Болад бээснь энви?

Иигҗ кемр сурхла, мана директор: э, болад бээснь эн. Нань ю кехви? Мана совхоз — мал өсклһнә совхоз, малд кергтэ тоотнь ода цуһар бәәнә,— гиҗ келх бәәдл- тә,— мана зөөр — мал, әәмщгүдәс мана мал «харе- лата»...

Ним бәәдлтә директоран үзхнь, энүнд иигҗ келх сед- кл нанд орна: эн бәәсндән байсж төвкнлһн.—ахр тоолвр. Зөөрән улм икдүлх, совхоз ан улм байҗах арһ бэәнә ма­на совхозд, зуг тер арһан медх кергтэ, үзх кергтэ, олзлх кергтэ.

Ямаран арһ бәәнә?

Болһаһад тоолтн, сантң. Невчк ууҗмд хәләтн, үзхт. Улм байжлһна арһ мана совхозд олн бәәнә. Би эңгинба- ахн күүкмб, тиим болв чигн тер арһин зәрминь медҗә- нәв, үзҗәнәв. Соңстн!

Кесг боодгин усн күцц олзлгдж бәәхш. Малын услв- рас нань тусан мел хальдажахш тедн, Боодгудын өөгүр зер-земшин урһмл урһаҗ болхмн. Сад, темснә модн чигн урһхмн. Уснд өөмдг шовуд өскхд айта һазр бэәнә. Эрд- ни-ишәс талдан чигн буудян культурмудтәрҗурһ.аҗболх элвг өргн һазр эдлгдлһн угаһар кевтнә. Мал өсклһнә сов­хозд эн хамг үлүдхий? Ленина ңертә совхоз басл мал. өсклҺнә совхоз. Терүнә Дуһра гидг салад кегдсн боодгин эргмд зер-земшин әвртә ик урһц өгдг плантац бәәнә. Эн плантац бәәх һазрнь — улан моңһл. Плантации толһач

.1»;

болҗ кесг жил көдлҗәх Сафар Галиев гидг маңһд кел- нә: «Усн бәәсн хөөн улан моңһл һазр чигн һундахш, ур- һц өгнә... Тер плаитац бәәх һазр мана совхозин боодгу- дын өөрк һазрас кемр му эс болвас, сән биш»,— гиҗ аг­роном келнә, би чигн медҗәнәв...

Күүкн, айдлчн, эн боднцг тәрлһнә туск бичкн тууҗ яһла? Зогсжа, медә бәәнәв. Удл уга келгдх.

Бидн, зурһан күүкн, хойр көвүн, ут-турштан нәәмн күн, һурвн җил хооранд, хамдан арвдгч класс төгсәһәд, Сиврәс нааран ирәд, эн совхозд орлавдн. Школд бәәхдән бидн кесг дәкҗ совхозмудын чигн, колхозмудын чигн олн зүсн көдлмшт, сурһульчнрин бригад болҗ, орлцҗ йов- лавдн. Эн кергт мадниг экн түрүлҗ бүрдәснь, ташр көдл- мшт һардҗ, дахулҗ йовснь мана көгшн багш, тууҗ за- адг багш Алексей Иванович билә. Намаг нәәмдгч клас- ст орсн җилин хаврар Алексей Иванович наснь ирәд, пе- нсьд һарла. Айта сурһмҗ өгсн та, Алексей Иванович, мад- нд төрүц мартгдшгот..*

Алексей Иванович маднд даңгин сәәни уха орулхар седәд, әрүн селвгән келҗ, сурһмҗ өгдг билә. Цөн үгтә күн билә. Тодрха үгәр хая-хаяд келснь ода чигн мини седклд төөнрнә...

«Орн-нутгтан ямаран туста улс болҗ һарн гиҗәхән тодлвт аль угай?..» «Тадн коммунизмин тосхачнр болхд дуудгдсн улс болҗанат. Энүгән медцхәдвт аль угай?..» Бидн цуһар толһаһарн геклдҗ: «Меднәвдн, Алексей Ива­нович»,— гицхәдг биләвдн.

Мана классик сурһульчнр экн түрүлҗ сурһульчнрин произвоственн бригадт орулгдхд Алексей Иванович ген- ткн иигҗ сурла:

«Күүг юн кеерүлдви?»

Бидн энүгинь экн авгтан амрхн сурвр гиҗ санлавдн, тегәд һаран өргцхәвдн. «һольшг борц кеерүлнә»,— гиҗ негнь, «сәәхн хувцн» гиҗ наадкнь — «цевр хувцн»,— «ухан» гиҗ һурвдгчнь, «сурһуль» — гиҗ сүүлднь келц- хәв. Кенәннь хәрү чик болҗахнь маднд дав-деерән медгд- 14

жәсн уга Алексей Иванович ииәмсн бәәҗ, һарарн заң- һад, хәрү өгчксн сурһульчнриг ормднь суулһад бәәв.

«Эңкрмүд минь, тадн ода чигн эркн кергән баһар ме- ддг бәәҗт»,—гиҗ аш-сүүлднь Алексей Иванович келв. Дегтр баһар умшдгҗт... Бидн ода колхозд дөң болхар йовҗанавдн...

«Көдлмш! Күч-көлсн!» — гилдҗ бидн багшин үгинь күцц келүллго шууглдвдн.

Келҗ йовсн үгән күцәл уга зогссн Алексей Иванович, талваҗ инәһәд, иигҗ келв: «Мел чик! Күч-көлсн, көдл- мш күүг кеерүлнә».

«Көдлмш! Күч-көлсн күүг кеерүлнә...» гиҗ бидн цу- һар дотран кесг давтҗ келцхәвдн.

«Тер болҗана, хәәмнь минь, көдлмш, күч-көлсн күүг кеерүлдг мөн. Одак тадна келцхәсн «сәәхн хувцн»,«цевр хувцн», «сурһуль»^ «һольшг ухан» цуһар күч-көлснәс, көдлмшәс иштә. Тегәд чигн бидн көдлмш кедг дасхар, колхозин көдлмшт нөкд болхар ода йовҗанавдн»... гиҗ Алексей Иванович мадниг дахулад, колхоз тал һарла...

Терүнәс авн.бидн җил болһн бригадарн колхозин эск- лә совхозин олн зүсн көдлмшт орлцдг болвдн. Эрдни-иш тәрлһнә, урһц хуралһна чигн, мал хәләҗ асрлһна чигн кергин дамшлт невчкнәр медҗ авцхавдн...

Хәрнь тегәд, бидн хамдан арвдгч класс төгскәсн нә- әмн күн эн совхозд көдлхәр ирвдн (эн боднцг суулһлһ- на туск туужд өөрдҗ йовнав). Совхозд ирәд бидн олн зүсн көдлмшт орцхавдн. Көвүд механизатормуд болц- хав. Би һурвн җилин эргцд альдаран илгәсн талнь одад, кесг зүсн көдлмшт—эрдни-иш тәрҗ, урһаҗ, хуралһна чи­гн, клубин чигн, сакмана чигн, өвс хадҗ хуралһна чигн нань чигн көдлмшт бәәвв.

Я маран чигн көдлмшт йовдг болв чигн, эн совхозд кеж. болх кесг зүсн керг эс кегдҗәхнь мини седклд онь- дин киләсн болад бәәв. Тер кеҗ болх кесг кергүдин ту- скар эн совхозин толһачнр юм ухалҗах, тоолҗах бәәдл- нанд мел медгдҗ өгхш. Тер кергүдин цуһараннь тускар

15

эс болв чигн, нам зәрминь тускар келҗ үзХәр шиид* лэв.

Мини нег меддг керг — боднцг суулһҗ урһалһн, эн- үг би Кулундад бәәхәрә медж. авлав. Ай, боднцг! Боднц- гин әвртә чинринь дээнэ цагт батлж, медлэв. Боднцгас биш би нам яһҗ әмд үлдх бәәсән ода чигн медҗәхшив... Эцкн дәәнд йовла. Ьичкн би аактаһан билэв. Аак боднцг- тл икәр шүлтдг билэ. Невчкн 1|азрт аак боднцг эврэн тэ- рсн деерән, өөрк шидр улет боднцг малтлһнднь нөкд бо- лад, боднцг авдг билә. Тегәд манахн, хойрхн бүл, оньдин зевэр элвг боднцгта бээдг болвдн.

Тиигәд бәәҗәтлмдн, Денинградын блокадасһарснке- сг өрк улс мана бәәсн Һазрт ирцхэв. Хойрхн наста хатмл күүктә, ташр бийпь дээнэ блокадт харһснас көлтә хавд- рлҗ шалтглсн күүкд күн маңа бичкн герт дав-деерэн, цаг-зуур хошлхар сурв. Җөөлн зүрктә мана аак буру гих бээтхэ, нам ик буйн гиж, санад, гертән тедниг орулҗ ав- ла. Бээсн боднцган хувацад, бидн мел дарунь теднлэ та- ньл-үзл боллдад, цаарандан нег өрк-бүл кевтә бәәцхәв- дн. Тиигәд, бәәҗәтл, кецү һундлта йовдл үзгдв: одакша- лтгта Сергеева Анна Васильевна гидг күүкд күн гемтәд зөвәрн болв.., Хойр наста хатмл күүкнь—-Шура манад үлдв. Аак арднь орад, асра бәәҗ, Шураг бооҗаҗ ясру- лв. «Алтн шар үстә аакин күүкн Шарда» гиһәд, аак та- ала бээж», Шарда гиен нер энүнд шицгрэв, Чавас, мана Шарда ода чигн, Ленинградын күүкн гиҗ бийән медәд уга.., Аак сельсоветд одад, эврәннь паспортд терүг би- чүлҗ авла....

Тиигәд, боднцгарн теҗәл кеһәд, һурвулн торлцад бә- әҗәтлмдн, генткн манад байр учрв: дәәнд шавтад, гос- питальд бәәсн мана эцк ирв. Эцк ирәд, Шардаг үзхләрн, алң болен уга, юңгад гихлә, бидн Шардан тускар эиктэн урднь кесг бичләвдн. Буйнч гиһәд, аакиг эцк нам таасв, Мана күүкн болг, Долдан дү болг гиҗ Шардаг дәэдэ таалв. Тегәд Шарда манад өеәд бәәснь эн. Шарда эврэ- ннь тууҗан эртәр, генн баһдан медәд орквза гиһәд, медх-

16: