MD hám PQJ / K.Karimov poeziyası ideyalıq-tematikalıq baǵdarı

avtordıń endirgen jańalıǵı sonnan ibarat, birinshi poemada publicistikalıq stilge basım orın ajıratılǵan bolsa, ekinshi poemada qaharmanlardıń óz sózlerine úlken júk artılǵan. Al, avtordıń «Watan» poeması lirikalıq qaharmannıń oykeshirmelerine qurılǵan. Bul da avtordıń niyeti menen baylanıslı. Óytkeni lirikalıq poemanıń janrlıq tábiyatı da usını talap qılar edi. «Muhabbat qıssası» poeması bolsa, avtor tárepinen dramalıq poema retinde jazılǵan. Sebebi, ótmishtegi birbirine ashıq jaslardıń táǵdirindegi dramatik waqıyalardı, tragediyalıq momentlerdi súwretlewge poemanıń usı túriniń janrlıq tábiyatı júdá mas keler e di. Shayırdıń

«Ásirge barabar bir zamat» poemasında qaharmannıń Ullı Watandarlıq urıstaǵı qaharmanlıǵın súwretlewge hám oǵan degen degen avtorlıq poziciyanı beriwge

ózinde lirikalıq hám epikalıq elementlerdi jámlestirgen liro-epikalıq poema janrı sáykes keler edi.

Juwmaqlastırıp aytqanda, K.Karimov joqarıda biz tallap ótken poemalarında usı janrdıń kórkem tábiyatına say qaharmanlar obrazın jasaǵanlıǵın kóremiz. Bul nárse oǵan házirgi qaraqalpaq poema janrın rawajlandırıwǵa úles qosıwǵa imkaniyat jaratqanlıǵın ańlawımıǵaboladı.

61

Shayır Keńesbay Karimov lirikaları shayırdıń intelektual, filosofiyalıq kózqarasları menen ishki sezimler dúnyasınıń sáwleleniwiniń qarıspasınan ibarat. Shayır ideyasın oqıwshıǵa jetkerip beriwde lirikalıq qaharman obrazın sheber jasawdıń áhmiyeti úlken. Biz shayır poeziyasında lirikalıq qaharman hám lirikalıq qaharman xarakterin jaratıw usıllarına ótpesten aldın ádebiyattanıw ilimindegi lirikalıq qaharman hám onıń lirikalıq personaj yaki shayır «men»inen ózgesheligin bilip alıwdı maqul dep esaplaymız. Geypara poeziyalıq shıǵarmadaǵı monologtı aytıwshı birinshi bet, yaǵnıy onıń «men»in lirikalıq qaharman dep esaplaydı. Lirikada avtordıń «meni» romandaǵı personajdıń wazıypasın atqaradı. Hesh bir shayır da turmısta bolmaǵan ideyanı oylap tappaydı, al turmıslıq ideyanı sezimler arqalı beredi.

Ádebiyattanıw iliminde lirikalıq qaharman túsinigi biraz waqıttan beri talastartıslı pikirlerdi payda etip kelgenligi málim. Sonlıqtan lirikalıq qaharman túsinigi boyınsha kópshilik alımlar ózleriniń kózqarasların bildirip ótken edi. Bir qatar

ádebiyatshılar lirikalıq qaharman-bul avtordıń ózi dese, bazı bir alımlar lirikalıq personajda shayır obrazın kóredi. Geypara poeziyalıq shıǵarmalardaǵı monologtı aytıwshı birinshi bet, yaǵnıy «men»di lirikalıq qaharman dep esaplaydı. Sonlıqtan, dáslep lirikalıq personaj, lirikalıq qaharman, shayır «men»i haqqında túsiniklerge toqtap ótkenimiz maqul.

Belgili orıs sınshısı V.G.Belinskiy «Poeziyanıń túr hám janrlarǵa bóliniwi» maqalasında avtor subektiniń konkret turmıslıq materialǵa sińip ketetuǵının, al lirikada turmıslıq material avtor subektine jedirilip jiberiletuǵının aytqan edi. Demek, hár eki jaǵdayda da turmıslıq material hám avtor subekti óz-ara ajıralmas birlikti saqlaydı.

62

Ádebiyattanıw iliminde, sonıń ishinde qaraqalpaq ádebiyatında lirikalıq qaharman túsinigi boyınsha S.Axmetov1, K.Xudaybergenov2, Q.Járimbetov3, Q.Orazımbetov4 hám basqada bir qansha ilimpazlardıń pikirleri bar.

Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózliginde5

lirikalıq qaharman haqqında bılayınsha anıqlama beriledi:

«Lirikalıq poeziyada súyinishi-kúyinishleri, kewil keshirmeleri, arzıw ármanları

sáwlelengen adam obrazı. Lirikalıq poeziyada atqarıwshı men avtor jeke óziniń oy

sezimlerin beretuǵın kórkem obraz». Al, ádebiyatshı B.Genjemuratov lirikalıq qaharman haqqında bılay deydi: «…hár tárepleme izertlewlerdiń nátiyjesinde lirikalıq qaharman hám shayır ekewi bir nárse, bir túsinik degen pikirdiń ózi de qáte kózqaraslarǵa alıp keledi degen juwmaqqa keldik. Lirikalıq qaharman túsinigi

«men»niń monologı bolıwı múmkin, biraq onda emociyalıq gradaciyalar joq eken, hátteki ol iri kólemli qosıq bolsa da, lirikalıq dóretpe dep tán alınbaydı, lirikalıq qaharman tuwralı gáp bolıwı da múmkin emes»6,-dep jazadı.

V.Belinskiy, N.Chernıshevskiy hám basqada rus klassik jazıwshılarınıń kritikalıq maqalalarında shayırdıń ruwxıy dúnyası onıń shıǵarmalarında sózsiz kórinetuǵınlıǵı bir neshe márte aytılǵan hám aytılmaqta.

Ádebiyatshı K.Qudaybergenov «Lirikada geroy máselesine» atlı maqalasında lirikalıq qaharmandı «shayırdıń ruwxıy dúnyası»nıń jemisi ekenligin aytadı. Biraq, avtordıń aytqanınday, shayırdıń ruwxıy dúnyası

1Ахметов С. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988, 88-б

2Худайбергенов К. Лирика ҳәм ӛмир. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1971; Usı avtor. Дәўир ҳәм парыз. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1989

3Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарийхы. Нӛкис, «Билим», 2004

4Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис, «Билим»,

1992

5Ахметов С., Есенов Ж., Жәримбетов Қ. Әдебияттаныў атамаларының орысша-қарақалпақша түсиндирме сӛзлиги. Нӛкис, «Билим», 1994, 115-116-б

6Генжемуратов Б. М.Сейтниязовтың «Ўатан гедайы» поэмасында лирикалық қаҳарман характери. Түркий халықлар әдебиятының гейпара мәселелери. Нӛкис, 2004, 19-21-б

63

termininiń mazmun shegarası búgingi kúnde kútá keńeytirilip jiberilgen1. Bul termindi V.G.Belinskiydiń qanday mánide qollanǵanına dıqqat awdarayıq. Ol

«M.Lermontovtıń qosıqları» maqalasında hár qanday shayır ǵana ózi haqqında aytqanda kópshilik adamzat haqqında aytatuǵının uqtıradı, al úlken talantqa iye bolmaǵan shayırdıń ǵana óziniń jeke qayǵıquwanıshları menen sheklenetuǵının,

óziniń «shırıldaǵan» dawısınan ózi lázzetlenetuǵının aytadı. Shayırdıń tvorchestvolıq miynetiniń negizinde onıń ruwxıy dúnyası jatatuǵınlıǵın hám onıń shıǵarmalarınıń xarakterin túsindiriwde birinshi gezekte onıń ruwxıy dúnyası bolıw kerekligin aytadı. V.G.Belinskiydiń pikirinshe, «hár qanday qosıq jazǵan adam óziniń ruwxıy dúnyasın shın mánisinde ashıp bere almaydı, kim shayır bolıp tuwılsa, sol ǵana óz ruwxıy dúnyasın ashıp bere aladı. Ekinshiden, jarlı ruwxıy dúnya emes, al tek bay ruwxıy dúnya ǵana izertlewge turarlıq. Úshinshiden, hár bir adamnıń ruwxıy dúnyası shın mánisindegi ruwxıy dúnya bolıp esaplana bermeydi, al biraz adamlardıń ruwxıy dúnyası jarlı bolıp, jaman islengen súwretke usaydı, qansha urınsań da bunday súwretlerde terekti úyilgen shópten, attı taydan, aǵash túbirdi adamnan ayıra almaysań.

Biziń ushın dúnyada óz kelbetine iye bolmaǵan jarlı ruwxıy dúnyalardıń bar ekenligin, tilekke qarsı, olardıń óz kelbetine iye ruwxıy bay dúnyalarǵa qaraǵanda

ádewir kópligin hám shayırdıń ruwxıy dúnyası qansha bay bolsa, onıń sonsha kúshli shayır bolatuǵınlıǵın aytıwdıń ózi jetkilikli»2. Al házirgi kúnde shayırdıń ruwxıy dúnyası terminin shayırdıń minez qulqın da, ómir tariyxın da, turmıslıq tájiriybesin de óz ishine qamtıytuǵın termin retinde túsiniwshiler kóp. Shınında da, kórkem shıǵarmanıń ideyalıq-kórkemlik qunın belgilewde sol turmıslıq fakttiń shayırdıń ómir tariyxında bolǵanı yaki bolmaǵanı, óz kózi menen kórgeni yaki kórmegeni hesh qanday áhmiyetke iye e mes.

1Худайбергенов К. Лирика ҳәм ӛмир. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 5-б

2Белинский В.Г. Собрание сочинений в 3-x томах, t.3, стр. 373

64

Biraq, ádebiyattıń barlıq janrlarında da avtor turmıslıq materialdı óz júregi arqalı

ótkeriwi, óziniń jan sezimi menen suwǵarıwı shárt. Bul, lirikaǵa da tán bolıp, onda shayırdıń ruwxıy dúnyasınıń baylıǵı, fantaziyası, joqarı adamgershilik sezimleri tuwrıdan-tuwrı epikalıq shıǵarmalardaǵıday basqa personajlar arqalı emes, al lirikalıq «men»i arqalı beriledi. Bul orında Pushkin, Lermontovlardıń qosıqlarında qaysı fakttiń shayır ómirinde ushırasqanın yaki ushıraspaǵanın ańǵarıw múmkin emesligin aytıwdıń ózi jetkilikli.1

Demek, lirikalıq qaharman obrazın jasaw ushın fakttıń bibliografiyalılıǵınıń hesh qanday áhmiyetke iye emesligin kóremiz. Eń tiykarǵısı–lirikalıq qaharmannıń oy-sezimlerin juwmaqlasqan bolıwında, basqalarǵa da tásir jasarlıq dárejede tereń hám kórkem beriliwinde, joqarı adamgershilik ideyaların tastıyıqlay alıwında bolıp esaplanadı. Bul orında, lirikada obektiv haqıyqatlıqtıń sáwleleniwi menen shayırdıń ruwxıy dúnyası oy sezimlerınıń beriliwi máselesin aralastırıp jibermew kerek. Bular birin-biri biykarlaytuǵın yakı bir-birine qarama-qarsı keletuǵın másele emes, al birin-biri tolıqtıratuǵın, óz-ara birigip ketetuǵın máseleler bolıp esaplanadı. Yaǵnıy, lirikalıq qaharmannıń tiykarın obektiv haqıyqatlıq quraydı hám ol shayırdıń subekti arqalı ótse ǵana lirikalıq shıǵarmada konkret formaǵa iye boladı.

Shayırdıń óz kókiregin keń ashıp taslawı–bul onıń oyına ne kelse sonı ayta beriwi, juwapkersizligi emes, al onıń xalıq aǵımın tolqınlandırıwshı turmıs hádiyselerine bolǵan kózqarasın kórkem bere alıwdı ańlatadı. Bul kózqaras arqalı beriliwshi ideyanıń sheńberi avtordı ǵana emes, al pútkil keń xalıq kópshiligin óz ishine aladı. Áne sonlıqtan da lirikalıq qaharman ataması shayır obrazı termininen keń, ol juwmaqlawshı bolıp esaplanadı. Sonıń menen bir waqıtta lirikalıq qaharmanda shayırdıń basqalardan ózgesheligi de óz sáwlesin tabadı.

1 Худайбергенов К. Дәўир ҳәм парыз. Әдебий критикалық мақалалар. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1987, 29-30- бб.

65

M.Isakovskiy «poeziyada haqıyqat original shayır bolıw, hesh kimge usamaw– bul eń dáslep ózinshelikti saqlap qalıwdı bildiredi. Bul–poeziyada ózindegi adamgershilik sıpatlardı, ruwxıy baylıqtıń kúshin kórsetiwdi ańlatadı»1–degen sózlerinde shayırdıń lirikalıq qaharman menen baylanıstırıwshılıq shegaraları kórsetiledi.

Qosıq jazǵan hár qanday shayır óz ruwxıy dúnyasın tolıq sáwlelendire almawı múkin. Sonday-aq, talantı shayırlar da geybir qosıqlarında lirikalıq qaharmandı juwmaqlawshı obraz dárejesine kótere almawı múmkin. Degen menen, bul nárse hár qanday shayırdıń lirikalıq qaharman obrazın jasawdaǵı indvidaullıq

ózgesheligin biykarlay almaydı. Usı kózqarastan biz K.Karimovtıń poeziyasında lirikalıq qaharman obrazın jasawdıń ózgesheligin anıqlawǵa umtılamız.

Shayır lirikalarında qaharman obrazın jaratıwda bir qansha kórkemlik izlenisler seziledi. Mısalı, onıń shıǵarmalarında lirikalıq qaharmannıń kúyinishi, súyinishi onıń jeke dárti yaki qayǵısı bolıp qalmastan, ulıwma insan turmısı menen baylanıslı súwretlengen:

Dúnya júyrik or qoyanday ırǵıǵan, Sen jedellew quwsań ábden qarǵıǵan, Talay ret qıynap qolı qısqalıq,

Keń jáhándı alaqanday tar qılǵan.

Kúnler menen tún keshirip azaplı, Or qoyanǵa kópler qurǵan duzaqtı,Ayadı

úmit aqırında ókinish,

Hár bir qoyǵan qádemleriń hısaplı.

Men hám or qoyanǵa aw qılǵan, Qarun baydıń dáwletine daw qılǵan,Kórip tursız qulpı tastıń qasında,

1 Искаковский М. «О поэтическом мастерстве». Mосква, С-П. 1953. стр. 136

66

Barlıq úmit-talpınıwım tawsılǵan. (8-bet)

Bul qatarlardı oqıp otırıp, bul dúnyadan baylıq quwıp ótken lirikalıq qaharmannıń ruwxıy sazasın esitkendey bolamız. Onıń ótkinshi dúnyadan ketkennen keyingi ókinishli jaǵdayları, sezimleri oqıwshınıń sezimine kúshli tásir etedi. «Kórip tursız qulpı tastıń qasında, barlıq úmit talpınıwım tawsılǵan» qatarlarında shayır bul dúnyanıń ótkinshi ekenligin tereńirek uqtırǵanday seziledi. Bul eki qatarda shayırdıń aytajaq oyı júdá obrazlı etip berilgen. Ol oqıwshıda tek ayanısh sezimin oyatıp qoymastan, ómirdiń mazmunı, mánisi tuwralı oylanıwǵa iytermeleydi.

Shayır lirikalıq qaharmannıń dúnya, ómir haqqındaǵı tragediyalıq xarakterdegi oyların obrazlı qatarlar, kórkem oy, lirikaǵa tán sezimler menen qarıstırıp jiberedi. Sol arqalı adamzat táǵdiri menen baylanıslı máselelerdi kóteredi.

Shayırdıń dóretiwshiligindegi lirikalıq qaharman jaratıw máselesinde ózine tán

ózgeshelikler bar. Ásirese, bul peyzajlıq shıǵarmalarda da kórinedi. Onıń peyzajlıq qosıqları lirikalıq qaharmannıń ruwxıy dúnyasın tereń ashıp beriwi menen ajıralıp turadı. «Báhár okkuları» hám

«Báhár» dep baslanatuǵın qosıqlarda tábiyat obrazı belgili bir ideyanı beriwshi kórkem detal sıpatında sheber qollanılǵan. «Báhár okkuları»nda lirikalıq qaharmannıń dáwirlik problemalar menen baylanıslı ishki tolǵanısların shayır

«siren gúli»niń gúllewi arqalı sheber jetkergen:

Bir shoq gúlin úzdiń sirenniń,

Jaǵımlı xosh iyiske toldı,

Ishi bul kámbaǵal bólmemniń.

. . . Báhár jazǵa tutasqan waqta,aq gúl ashtı Amur sireni, Ámiwdegi ashshı topıraqta.

67

K.Karimov báhár kórinisindegi bir payıttı súwretley otırıp, kútilmegen poetikalıq sheshim beredi. «Ashshı» topıraqta gúl ashqan siren gúli obrazı– shıdamlılıqtıń, ómirsheńliktiń belgisi bolsa kerek. Bundaǵı súwretlengen siren gúliniń obrazı oqıwshılarda túrlishe tásir qaldıradı. Onı hár kim ózinshe qabıllaydı.

Al, «Báhár...» dep baslanatuǵın verlibrinde bolsa, lirikalıq qaharman obrazın jaratıwda júdá qısqa, tartımlı kishi syujet áhmiyetli rol atqarǵan: Qosıqta syujet

«qurǵaq bayanlaw», sxematizmnen qutılıp, jumbaqlı tús alǵan. Biraq, onda birden kózge taslanatuǵın syujet joq. Belgili bir waqıt ishindegi lirikalıq qaharmannıń ruwxıy dúnyasına tásir etken báhár payıtı óz súwretleniwin tapqan:

Báhár. Appaq gúlge malınǵan,

Alma aǵashınıń túbinde,

Erkinlikti, máńgi ómirdi,

Sulıwlıqtı tereń sezindim,

Sol payıtta gózzal aǵashqa,

Balta urdı. Gúl japıraǵı

Shashlarıma tógildi sawlap,

Sonnan berli shashlarım appaq (213-bet)

Eger epikalıq shıǵarmalarda qaharman obrazı onıń túrli shárayattaǵı halatın súwretlew arqalı jaratılatuǵın bolsa, lirikada, atap aytqanda joqarıda keltirilgen jámi 8 qatar qosıqta lirikalıq qaharmannıń qısqa pursat ishindegi oy-sezimlerin tereńlestiriw arqalı, onıń obrazı jaratılǵan. Qosıqta báhár máwsimin xarakterleytuǵın áhmiyetli peyzajlıq detallar: appaq gúl, gúllegen alma aǵashı, onıń ájayıp sulıwlıǵı, oqıwshınıń kóz aldında eleslep turadı. Al, wayran etiwshi balta– obrazlı kórkem detal. Shayır usı obrazlı detallarǵa «jasırınǵan» kishi syujette lirikalıq qaharmannıń súyiniw hám kúyiniw sezimlerin qatar sáwlelendire alǵan.

«Bul syujettiń artında pútindi, gózzal dúnyanı hám jaqsını, usıǵan qusaǵan jaqsı pazıyletlerdi

68

buzıwǵa qarsı qaratılǵan kúyinish bar»1. Lirikalıq qaharmannıń ómirindegi tragediyalıq momentke baylanslı tolǵanıslı sezimler bar.

Al, shayırdıń «Jońıshqalar taǵı keldi oraqqa» qosıǵın oqıǵanımızda, tábiyattı gúzetiwshi serli lirikalıq qaharmandı kóremiz. Onda tábiyattıń hár bir qubılısında insan ómiriniń belgili bir máwritine tán ózgeshelikti qaharman sezip qaladı:

Jońıshqalar taǵı keldi oraqqa, Suwsıldaǵan jipektey jasıl maysalar, Tań shıǵı kepesten burınlaw ele, Polat shalǵılardıń húkimi menen Xosh iyis taratıp jıǵıladı jerge.

Misli sol jońıshqa maysası yańlı, Ómirimniń kúnlerin-waqıt shalǵısı, Ormaqta máńgilik

ótmish qushaǵına,Hár máwrit, hár pasıl, hár pursat, Jıǵılıp túspekte. Jıǵılıp túspekte.

Qosıqta eki túrli qubılıs óz-ara salıstırılıp parallelizm usılında lirikalıq qaharmannıń ómir haqqındaǵı filosofiyalıq juwmaǵın kórkem naǵıslap bergen.

«Polat shalǵı» hám «waqıt shalǵısı»-tábiyat bóleksheleriniń «húkimdarı». Biri-

ósimliktiń, biri-insannıń. Waqıt

«shalǵısı» aldındaǵı lirikalıq qaharmannıń ruwxıy dúnyasındaǵı, qálbindegi payda bolǵan sezimler onı tolǵanıslarǵa saladı.

Biz lirikadaǵı insan oy-sezimin sáwlelendiriwdi turmıstı haqıyqat kórsetiwi ekenin bilemiz. Bunda házirgi qaraqalpaq lirikasında I.Yusupov, Sh.Seyitov, K.Raxmanov, J.Izbasqanov, B.Genjemuratov hám taǵı basqalar ádewir tabısqa e risken. K.Karimovtıń qosıqlarında biz lirikalıq qaharman

1 Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис, «Билим»,

1992, 59-б.

69

obrazın dóretiwde joqarıda atı atalǵan shayırlar dóretiwshiliginde ushıraspaytuǵın kórkemlik qásiyetlerdi tabamız.

Shayırdıń táriplew mazmunında jazılǵan lirikalarındaǵı qaharman obrazına kúshli kóterińki ruwx tán. Olarda xalqımızdıń milliy ózinsheligi, xarakteri, ótmishi sheber sáwlelengen. Lirikalıq qaharmandı tolǵatqan sezimler ózine say kórkem formada jetkeriledi. Mısalı,

Toqsan uwıq tımsalı tórt pasıldıń, Basqurıń, beldewiń qalı-hasıldıń, Bawshuwıń qızlarday qızıl-jasıllı,Neshe

ásirlerge sırlas aq otaw.

Kópdur bul dúnyanıń keshiw, ótkeli,

Hárkimge dáwran bir kelip-ketkeli, Otaw

jetisken ármanı-el ǵárezsizligine jetisiwi menen baylanısıp ketedi. Onda lirikalıq qaharmannıń milliy maqtanısh sezimleri halqımızdıń neshe ásirlik ótmishi menen qarısıp ketedi. Qosıqta aq otawǵa tán nárseler sanalıp ótilmegen, al lirik qaharmannıń soǵan baylanıslı sezimleri obrazlı til menen jetkerilip, oqıwshıda názik sezimlerin oyatıwshı «qural»ǵa aylanǵan.

Belgili izertlewshi K.Xudaybergenov lirikalıq qaharman obrazın jaratıw máselesin shayırdıń eń tiykarǵı wazıypalarınan esaplap: «Lirikalıq geroy adamnıń ruwxıy dúnyasınıń baylıǵın ashpay turıp joqarı ideyanı bere almaydı. Bul, lirikada poetikalıq ideyanıń oy-sezimler aǵımı arqalı beriliw ózgesheligin kórsetedi»1dep kórkem shıǵarma elementleriniń birbirine tıǵız baylanısta ekenligin belgilep kórsetedi.

1 Худайбергенов К. Дәўир ҳәм парыз. Нӛкис. «Қарақалпақстан», 1987, 54-б

70