MD hám PQJ / K.Karimov poeziyası ideyalıq-tematikalıq baǵdarı

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTAARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK

UNIVERSITETI

Nurjanov M.

K.Karimov poeziyası: ideyalıq-tematikalıq baǵdarı.

Janrlıq ózgesheligi. Obrazları

Magistratura bólimi 5А120101–Ádebiyattanıw qánigeligi

(Qaraqalpaq ádebiyatı)

Magistr akademik dárejesin alıw ushın jazılǵan dissertaciya

MAK da jaqlawǵa ruqsat berildi

Magistratura bólimi baslıǵı

doc., Gulimov A.

Nókis-2013

1

Kirisiw

Temanıń aktuallıǵı: 1980-jıllardıń II yarımınan baslap milliy poeziyamızdıń rawajlanıwında jańa sapa ózgerisleri kózge taslana basladı. Jámiyetlik-siyasiy

ómirimizdegi, tábiyattaǵı hám adam táǵdirindegi hádiyselerdi súwretlewde burınǵı qatıp qalǵan stereotiplerden, sxemalardan, qorshaǵan ortalıqtı súwretlewdegi siyasiy qáliplerden waz keshilip, ulıwmainsanıylıq ideyalardı, jámiyet hám tábiyattaǵı waqıya hám hádiyselerdi haqıyqıy túrde súwretlewge úlken dıqqat qaratıla basladı. Usı kózqarastan úlken áwlad wákilleri bolǵan I.Yusupov, Sh.Seyitov, M.Seytniyazov, D.Aytmuratov, K.Raxmanov, T.Mátmuratov, T.Sársenbaev hám taǵı basqalardıń qatarına ádebiyatımızǵa 1970-jıllardıń aqırı hám 80jıllardıń basında kirip kelgen H.Ayımbetov, J.Izbasqanov, K.Karimov, X.Dáwletnazarov, N.Tóreshova usaǵan bir qansha shayırlarımızdıń ádebiy miyrası

úlken qızıǵıwshılıq oyatadı. Olardıń qaharman obrazın jasaw, turmıs shınlıǵın kórkem shınlıqqa aylandırıw boyınsha tákirarlanbas jolı, usılları bar. Sonlıqtan olardıń poeziyalıq shıǵarmaların ǵárezsizlik zamanı talabına say arnawlı túrde izertlew búgingi kúnde áhmiyetli máselelerdiń biri bolıp tabıladı. Usı maqsette biz belgili shayır hám jámiyetlik ǵayratker, senator K.Karimovtıń poeziyasın magistrlik dissertaciyamızdıń izertlew obekti sıpatında tańlap aldıq. Biz tiykarǵı dıqqattı onıń poeziyalıq shıǵarmalarınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarına, janrlıq

ózgesheligine, qaharman obrazın jasawdaǵı sheberlikmáselesine qarattıq.

Izertlew obekti hám predmeti: Magistrlik dissertaciyamızdıń tiykarǵı obekti K.Karimov poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq ózgesheligin, obrazlar dúnyasınıń ayrıqshalıǵın izertlew bolıp tabıladı. Biz bunda shayırdıń «Aralıqlar», «Waqıt minarası», «Meniń terezelerim»,

«Araldan keldim», «Kóńlim múlki» toplamlarındaǵı shıǵarmaların kórkem dárek sıpatında tańlap aldıq. Dissertaciyanı jazıw barısında shayır

3

shıǵarmaları haqqındaǵı ádebiy-sın hám ilimiy-teoriyalıq materiallarǵa da óz

qatnasımızdı bildirdik.

Izertlewdiń tiykarǵı máseleleri hám gipotezaları. Biz izertlew jumısınıń tiykarǵı máseleleri sıpatında belgili shayır K.Karimovtıń poeziyasınıń ideyalıqtematikalıq hám janrlıq ózgesheligin, obrazlar dúnyasınıń ayrıqshalıǵın belgilep beriwdi tańlap alǵan edik. Nátiyjede biz shayırdıń milliy qaraqalpaq poeziyamızdı lirika hám poema salaların rawajlandırıwǵa úlken úles qosqanlıǵın dálillewdi maqsetke muwapıq dep taptıq. Keleshekte de, biziń oyımızsha, shayır turmıs shınlıǵın ulıwmainsaniylıq, gumanistlik principler boyınsha súwretlewin dawam etedi.

Jumıstıń maqseti hám wazıypaları. K.Karimov qaraqalpaq poeziyasında

ózine tán orınǵa iye shayır bolıp esaplanadı. Shayırdıń poetikalıq dóretpeleriniń ideyalıq-tematikalıq, janrlıq ózgesheliklerin, obrazlar dúnyasınıń ózine tánligin talqılay otırıp, onıń indvidual stilin, milliy poeziyamızǵa qosqan úlesin belgilew jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolıp esaplanadı. Usı maqsette tómendegidey wazıypalardı sheshiwdi maqsetke muwapıq dep oylaymız:

–Shayırdıń lirikalıq shıǵarmalarınıń ideyalıq-tematikalıq ózgesheligin anıqlaw;

–Shayır lirikasındaǵı janrlıq izlenislerdi belgilep beriw;

–Batıs ádebiyatına tán janrlıq formalardıń shayır lirikasında rawajlanıw

ózgesheligin anıqlaw;

–Shıǵıs ádebiyatına tán janrlıq formalardıń shayır lirikasında rawajlanıw

ózgesheligin kórsetiw;

–Shayır poemalarınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarın anıqlaw;

–Shayır poemalarınıń janrlıq ózgesheligin ashıp beriw;

–K.Karimovtıń lirikasında qaharman obrazın jasaw sheberligin ashıpberiw;

– K.Karimovtıń poemalarında qaharman obrazın jasaw ózgesheliginanıqlaw;

4

Jumıstıń teoriyalıq hám metodologiyalıq tiykarları. Temanı úyreniw barısında prezidentimiz I.A.Karimovtıń jámiyettiń hám mámlekettiń rawajlanıw principlerin belgilep beretuǵın miynetlerin1, metodologiyalıq tiykar sıpatında basshılıqqa aldıq. Sonday-aq jumısımızda belgili orıs, ózbek, qaraqalpaq

ádebiyatshı alımları V.G.Belinskiy, L.M.Timofeev, T.Bondarenko, A.Kvyatkovskiy, A.Rasulov, T.Boboev, E.Xudaybergenov, H.Umurov, U.Tuychiev, D.Quronov, B.Sarimsoqov, S.Axmetov, Q.Sultanov, K.Xudaybergenov, Q.Járimbetov, Q.Orazımbetov, B.Genjemuratov2 hám taǵı basqalardıń ilimiy-teoriyalıq miynetlerindegijuwmaqlarınan paydalandıq.

Jumıstıń izertleniw dárejesi: Shayır K.Karimov poeziyası arnawlı izertlenbegeni menen de, onıń ayırım poetikalıq toplamları jóninde bir qansha

ádebiy-sınlıq sıpattaǵı materiallar jarıqqa shıqtı. Máselen, shayırdıń tuńǵısh kitabı bolǵan «Aralıqlar» toplamı jóninde jazılǵan J.Xoshniyazovtıń «Merwert shıqlar»3 atlı recenziyasında shayır shıǵarmalarınıń estetikalıq bahalılıǵı, olardıń biziń turmısımız ushın áhmiyeti, shayırdıń ósiw hám ádebiyatqa keliw jolları, sol toplamnıń ulıwma ádebiy processtegi, jazıwshı dóretiwshiligindegi tutatuǵın ornı, kórkem ádebiy dástúrlerge qatnası hám baslı jańalıqları hám ózgeshelikleri qısqa,

ıqsham túrde aytıp ótiledi. Sonday-aq, ádebiyatshı Q.Orazımbetov 1980-jıllar qaraqalpaq lirikasında kórkemlik izlenislerdi úyrene otırıp, basqa da shayırlar menen birlikte K.Karimovtıń

1 Karimov I. A. Joqarı mánawiyat – jeńilmes kúsh. Toshkent. «Manaviyat» 2008. Бизнинг бош мақсадимиз

жамиятни демократиялаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этиждур– Тошкент. «Ўзбекистон» 2005.

2Белинский В.Г. Танланган асарлар T.: Уз. Дав. нашр, 1955, Тимофеев Л. М. Основы теории литературы. M.: «Просвещение», 1971, Лотман М. Ю. О поэтах и поэзии. Санкт-Петербург, «Искусство -С-П». 2001, Расулов А. Бадиийлик–безавол янгилик. Илимий-адабий мақолалар, талқинлар, этюдлар. Тошкент, «Шарқ», 2007, Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, «Ўзбекистон». Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси. Тошкент, «Шарқ», 2002, Худойбердиев Э. Адабиѐтшуносликка кириш. Тошкент, «Иқтисод-молия» 2007, Туйчиев У.

Ўзбек поэзиясида бармоқ системаси. Тошкент, «Фан», 1966, Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. Toshkent, 2004, Ахметов С. Талантқа талап. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1986. Усы автор. Қарақалпақ совет поэзиясы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 1988, Жәримбетов Қ. XIX әсир қарақалпақ лирикасының жанрлық қәсийетлери ҳәм раўажланыў тарийхы. Нӛкис «Билим», 2004. Усы автор. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2012. Оразымбетов Қ. Ҳәзирги қарақалпақ лирикасында кӛркем формалардың эволюциясы ҳам типологиясы. Нӛкис, «Билим», 2004. Генжемуратов Б. Әжинияз лирикасының поэтикасы. Нӛкис, «Билим», 1997,

3Хошниязов Ж. Мерўерт шықлар // «Жас Ленинши». 1982-жыл. 19-май.

5

lirikasındaǵı kórkem forma salasındaǵı, syujet qurıwdaǵı izlenislerine joqarı baha beredi1. Sonıń menen birge, ádebiyatshı alımlar Á.Paxratdinov, K.Allambergenov, M.Bekbergenovalardıń avtorlıǵındaǵı joqarı oqıw orınları ushın sabaqlıqta2

K.Karimovtıń ómiri hám dóretiwshiligi haqqında ıqsham ádebiy portret berilgen. Sonday-aq, shayır poeziyası haqqında J.Bazarbaev3, K.Allambergenov4 hám J.Esenovlardıń5 maqalalarında dıqqatqa ılayıq pikirler bar. Al, jas izertlewshi Q.Turdıbaevtıń oqıw qollanbasında6 K.Karimov poeziyasına arnalǵan ádebiy portrettiushıratıwımızǵa boladı.

Jumıstıń ilimiy jańalıǵı. K.Karimov ádebiyatımızǵa ideyalıqtematikalıq hám janrlıq kózqarastan bir qansha jańalıqlar endirgen shayır bolıwı menen birge, ol kórkem forma hám mazmun salasında da óz soqpaǵına iye shayır. Usıǵan qaramastan, shayır dóretiwshiligi qısqasha maqalalardı esapqa almaǵanda derlik izertlenbedi. Biziń bul jumısımız K.Karimovtıń lirikalıq hám epikalık poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq hám janrlıq ózgesheliklerin, kórkem obrazlar dúnyasınıń ayrıqshalıǵın magistrlik dissertaciya talaplarına muwapıq keń túrde úyreniwge baǵıshlanǵan dáslepki arnawlı jumıs bolıp esaplanadı. Bular jumısımızdıń ilimiy jańalıǵın belgilep beredi.

Izertlewdiń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti. Magistrlik dissertaciya jumısımızdıń juwmaqlarınan hám ilimiy izertlew barısında alınǵan analiz nátiyjelerinen ádebiyatqa qızıǵıwshılar, ádebiyat ilimi menen shuǵıllanıwshılar, oqıwshılar, izleniwshiler paydalanıwǵa boladı. Sondayaq, XX ásir qaraqalpaq

ádebiyatı boyınsha lekciya tekstlerin qayta islewde, sabaq ótiw barısında paydalanıwǵa boladı.

1Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик. Нӛкис, «Билим»,

1992.

2Пахратдинов Ә., Алламбергенов К., Бекбергенова М., XX әсир қарақалпақ әдебияты тарийхы. Нӛкис, «Қарақалпақстан», 2011, 288-295-бб

3Базарбаев Ж «Кӛңлим мүлки» жолға әнжам болғанда // «Еркин Қарақалпақстан», 2005, 15-сентябрь.

4Алламбергенов К. «Кӛңил мүлким»ниң маржанлары // «Әмиўдәрья», 2011, №3, 72-77-бб

5Есенов Ж. Қардың аппақлығы–кеўтл пәклиги // «Еркин Қарақалпақстан», 2008, 23-феврал, 3-б

6Turdıbaev Q. Ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq poeziyası. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2011, 73-82-bb

6

Jumıstıń qurılısı. Jumıs «Kirisiw», «Juwmaq» bólimleri hám paydalanılǵan

ádebiyatlar diziminen tısqarı úsh baptan turadı.

«Kirisiw» bóliminde temanıń aktuallıǵına, izertlew obekti hám predmetine, maqset hám wazıypalarına, izertleniw dárejesine, teoriyalıq hám metodogiyalıq negizine, ilimiy-ámeliy áhmiyetine, ilimiy jańalıǵına, jumıstıń qurılısına baylanıslı máseleler sóz etiledi.

Birinshi bap «K.Karimov poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq ózgesheligi» dep atalıp, ol «Shayır lirikasınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarları» hám «Shayır poemalarınıń ideyalıq-tematikalıq ayrıqshalıǵı» degen eki bólimnen turadı. Bul bapta shayır ádebiy miyrasınıń ele tolıq úyrenilmegenligin esapqa alıp, onıń onıń dóretiwshiligine ulıwma sholıw jasadıq hám shıǵarmalarınıń ideyalıqtematikalıq

ózgesheliklerin úyrendik.

Ekinshi bap «K.Karimov poeziyasında janrlıq izlenisler» dep atalıp, ol óz gezeginde «Shayır lirikasındaǵı janrlıq izlenisler» hám «Shayır poemalarınıń janrlıq ózgeshelikleri» dep atalǵan eki bólimnen ibarat. Bul bapta shayırdıń lirikalıq poeziyası menen poemalarındaǵı janrlıq izlenisler úyrenildi.

Úshinshi bap «K.Karimov poeziyasında qaharman obrazınıń jasalıw

ózgeshelikleri» dep ataladı. Ol «Shayır lirikasında qaharman obrazınıń jasalıw

ózgeshelikleri», «Shayırdıń poemalarındaǵı qaharman obrazın jasalıw sheberligi» dep atalǵan eki bólimge bólip úyrenildi. Bul bapta shayır K.Karimovtıń poeziyasındaǵı qaharman obrazın jasaw ózgesheligine analizjasadıq.

«Juwmaq»ta jumıs barısında islegen ilimiy-teoriyalıq pikirler bántlerge bólinip, ıqshamlastırılıp berildi. Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi házirgi bibliografiya iliminiń qádelerine muwapıq jaylastırıldı.

7

I bap. K.Karimov poeziyasınıń ideyalıq-tematikalıq ózgesheligi

1.1. Shayır lirikasınıń ideyalıq-tematikalıq baǵdarları

Kórkem shıǵarmada jazıwshı jámiyetlik turmıstaǵı, adam táǵdirindegi qanday da bir máselelerdi, problemalardı qozǵaydı. Usı arqalı óziniń aytajaq oy-pikirin, ideyasın alǵa súredi. Sonday-aq jazıwshı kórkem shıǵarmanı dóretiwdiń barısında belgili bir kózqaraslardı, principlerdi basshılıqqa aladı. Olardı ózi jaratqan obrazlarǵa sińdiredi. Demek, kórkem shıǵarmanıń mazmunı temadan, problemadan hám ideyalardan turadı eken. Tema–bul kórkem shıǵarmanıń sáwlelendiretuǵın turmıslıq hám syujetlik materialları bolıp tabıladı1. Al, «Ideya–shıǵarmada qoyılǵan hám jaratılǵan máselelerdiń mazmunınan, xarakterler analizinen logikalıq tárizde kelip shıǵatuǵın juwmaq»2 bolıp esaplanadı. Tema ham ideya bir-biri menen tıǵız baylanısta boladı. Olardıń ekewi de turmıstıń anaw yaki mınaw tárepi haqqındaǵı shayır yaki jazıwshınıń pikirlerin oqıwshıǵa jetkeriwshi qural.

Kórkem shıǵarmadaǵı ideyalıq-tematikalıq kóp qırlılıq onıń kórkem qurılısındaǵı bir pútinlilikke zıyan jetkizbewi kerek. Sebebi, turmıstıń ózinde belgili bir hádiyse basqa bir hádiyse menen óz-ara baylanısqa kirisip, quramalı, kóp qırlı bolǵan jańa hádiyselerdi payda etedi. Sonlıqtan olarǵa belgili bir kózqarastan baha beriw múmkin. Al, «Tematika– kórkem shıǵarmanıń tiykarǵı hám jetekshi teması menen birge oǵan baǵınıshlı bolǵan basqa kishi temalardı da

óz ishine qamtıp, shıǵarmadaǵı ideyalıq–kórkemlik bir pútinlilikti táminleydi»3. Kórkem shıǵarmada súwretlenetuǵın hár bir obraz, hár bir turmıslıq jaǵday ózine tán temaǵa hám oǵan berilgen bahaǵa iye boladı. Usı mániste ádebiy shıǵarma kóp máseleli, kóp temalı hám kóp ideyalı bolıp keliwi múmkin.

Kórkem shıǵarmanıń ideyası shıǵarma mazmunında sáwlelenedi. Haqıyqıy kórkem shıǵarmadaǵı hár bir epizod, hár bir obraz, hátteki,

1Járimbetov Q. Ádebiyattanıwdan sabaqlar. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2012. 16-b

2Бобоев Т. Адабиѐтшунослик асослари. Тошкент, «Ўзбекистон», 2002, 105-б.

3Бобоев Т. Сонда, 107-б.

8

bólek detallar da tiykarǵı ideyanı ashıwǵa xızmet etedi. Shıǵarma ideyasın tolıq túsiniw ushın onda súwretlengen waqıya–hádiyseler, obrazlar, detallar haqqında

tereń pikir etip kóriw, olardı hár tárepleme talqıdan ótkeriw kerek. Sonlıqtan

kórkem shıǵarma ideyası haqqında sóz etilgende onıń usı ózgesheligi dıqqat orayında bolıwı kerek.

Kórkem shıǵarmanıń ideyalıq-tematikalıq ózgesheligin úyrengende onı eki túrli usılda talqılaw múmkin: birinshiden, kórkem shıǵarmada berilgen ideya arqalı shayırdıń niyetiniń, maqsetiniń sáwleleniwi; ekinshiden, shıǵarmada berilgen ideyalıq ózgeshelik. Shıǵarmanıń ideyalıq–tematikalıq ózgesheligin úyrengende usı eki baǵdarǵa itibar qaratıw kerek.

XX-ásirdiń 80-90-jılları qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxında, ásirese lirikasında jańa órlew basqıshı boldı. Jámiyettiń rawajlanıw barısındaǵı burılıslar, sociallıqsiyasiy waqıyalar kórkem ádebiyatqa da óz tásirin tiygizbey qalmadı. Bul dáwirdiń lirikası haqqında ádebiyatshı Q.Orazımbetov: «Ulıwma 80-jıllardaǵı qaraqalpaq lirikashılıǵı óziniń rawajlanıwında tómendegishe belgilerge hám dástúrlerge iye bola basladı. Shayırlarımızdıń dóretiwshiligi, belsendiligi hám ózinshellikleri artıp bardı. Dogmatizmnen, haqıyqatlıqtı boyap kórsetiwlerden qutılıw processi keńnen en jaydı. Lirikalıq shıǵarmalarda kóbirek gumanistlik kózqaraslar ele de kúshlirek rawajlana basladı, shayırlarımızdıń óz jolına, jazıw usılına iye bolıwǵa, kórkemlik izleniwshilikke dıqqatı kúsheydi. Xalıqtıń haqıyqat kórkem tariyxına, turmısı menen mádeniyatına qızıǵıwshılıq arttı, sociallıq hám ulıwma adamzat mashqalaların: jaqsılıq hám jamanlıq, ómir hám ólim, ádep-ikramlılıq hám ruwxıy mashqalalardı sóz etiw baslı orındı iyeleydi. Kóp ǵana jaqsı shıǵarmalarda lirikalıq hám publicistikalıq usıllardı birlestiriw, sonday-aq jámiyettegi sociallıq qaramaqarsılıqlardı izertlew tereńlesti»1,-dep jazǵan e di. Haqıyqatında da

1 Оразымбетов Қ. Ҳәзирги дәўирдеги қарақалпақ лирикасында кӛркемлик излениўшилик, Нӛкис. «Билим»,

1992.

9

K.Karimovtıń ádebiy talantı zor rawajlanǵan 1980-jıllar milliy poeziyamız tariyxında tákirarlanbas orınǵa iye shayırlardıń biri boldı.

K.Karimov ádebiyat maydanına óz soqpaǵı menen kirip kelgen shayır. Onıń poeziyası janrlıq jaqtan ráńbáreń. Shayırdıń kórkemlik, stillik izlenisleri qosıqqa tema tańlawda, mazmunǵa say kórkem forma tabıwda, syujet qurıwda hám taǵı basqa da shıǵarma komponentlerinde anıq kózge taslanadı.

Shayır K.Karimov aytajaq oy pikirin oqıwshıǵa jetkeriwde ózine tán soqpaǵına iye ekenligin kóriwimizge boladı. Hár bir sóz, hár bir detal, hár bir obraz onıń názerinen shette qalmaydı. Onıń qosıqlarındaǵı kóp ideyalılıq, kóp temalılıq máselesine kelsek, bul baǵdarda da onıń ózine tán jolı bar ekenligin kóriwimizge boladı. Shayırdıń lirikalıq shıǵarmaların tómendegi tematikalarǵa shártli túrde bóliwge boladı: a) watan teması; b) tuwǵan jer saǵınıshı; d) ıshqımuhabbat teması; v) doslıq teması; g) tábiyat gózzallıǵı; j) ekologiya teması z) filosofiyalıq máseleler;

i) haqıyqatlıq teması; k) zıyanlı ádetler; l) balalıq hám jaslıq teması. Atı atalǵan tematikalar shayırdıń ideyalıq poziciyasın oqıwshıǵa jetkeriwge xızmet qıladı hám onıń indvidual stilin de belgilep beredi.

Basqa xalıqlardaǵı sıyaqlı biziń ádebiyatımızda da kópshilik shayırlar watan ullılıǵın jırlawǵa óz shıǵarmaların arnaǵan. XX ásir qaraqalpaq poeziyasında bul tema A.Dabılov, S.Nurımbetov, A.Musaev, I.Yusupov, K.Raxmanov, T.Matmuratov J.Izbasqanov, H.Ayımbetov h.t.b shayırlardıń shıǵarmalarında hár tárepleme hám sheber súwretleniwin tapqan. K.Karimov poeziyasında da bul tema joqarı pafosta jırlanadı. Shayırdıń «Óz úyime asıǵaman», «Watan haqqında gimn», «Ata mákan» qosıqlarında Watan–insannıń kindik qanı tamǵan topıraq, onı kamalǵa keltirgen, ómirine máńgi mazmun baǵısh etken teberik mákan sıpatında ulıǵlanadı. Watan-babalarımızdan bizge kelip jetken hám keleshek áwladlarımızǵa miyras bolıp qalatuǵın muxaddes nárse ekenligi uqtırıladı, onı kóz qarashıǵınday abaylap asıraw, oǵan sadıq bolıw

10