MD hám PQJ / M.Nızanov povestlerinde qaharman obrazı hám dáwir problemasınıń ashıp beriliwi

21

bir waqıtta, bir jerde soqlıǵısıwlarınıń nátiyjesinde Aqshagúldiń ómir jolı, turmısı birden burılıs jasap ketti. Kútilmegende onıń basına esapsanaqsız sheshiliwi múshkil bolǵan táshiwshler tústi. Ne qılıw kerek? Bul táshwishlerdiń astında qalıw kerekpe, ya bir ilajın qarastırıw kerek pe? Mine usı jerden haqıyqıy Aqshagúl baslanadı. Ol qasarısqan turmısqa qaysarlıq penen qarsı turıp aldı, kúndi kún demey, túndi tún demey xojalıǵınıń kúndelikli napaqası ushın esikten esikke, bazardan bazarǵa juwıradı. Álbette, bul jaǵdayda Aqshagúl asqan qáhármanlıq kórsetti dep aycaq orınsız bolar. Degen menen onıń qaladaǵı kún kórisi, turmısı esapsansız kózge kórinbeytuǵın mayda-shúyde qáhármanlıqlardan ibarat edi. Neshshe qorlanıwlardı, kemsitiwlerdi ishine jutıp Aqshagúl bulardıń bárine shıdam berdi.

Mine usındy bir qaraǵanda kózge taslanabermeytuǵın, biraq bar kúsh – jigerdi sorıp ketetuǵın kún kóristiń hár kúngi táshiwshlerinde Aqshagúldiń haqıyqıy insaniylıq pazıyletleri kórinedi. Olardıń atı – pidayılıq, párwanalıq, tózimlilik, keń peyillik, sabır – taqatlılıq, miynetkeshlik, beglik, sadıqlıq, hadallıq. Bulardıń bárin ol kún kóriske, ulqızlarına, erine, qońsı –qobalarına, tuwısqantuwǵanlarına, dosyaranlarına ayamay sarpladı. Biraq axırında ózi sındı. Egerde onıń dógereginde ózindey adamlar az bolmaǵanda, sınbawı da múmkin edi. Heshkim oǵan shıntlap qolın sozbadı, hátteki úy-ishindegilerde onıń haljaǵdayın túsine bermedi. Bul waqıtta birewler jeter-jetpesinliktiń saldarınan, birewler aqshanıń jolında, aqshanıń qolında, jeke máptiń, jeke házliktiń jeteginde shawıp, qulqın, nápsi degen nárselerdiń qulına aylanıp ózimshillik, biypárwalıq degen keselge shatılǵan edi.

Solay etip Aqshagúl, bir jaǵınan, óz aq kókirekliginiń hám júzege keliwine

ózi sebepshi qolaysız shariyattıń, ekinshi jaǵınan, adamlardıń mákkarlıǵınıń qurbanı boldı. Ol náhaqlıq tákappırlıq, ózimshillik atlı zulımlıqqa qarsı tura almay sındı, qurban boldı. Álbette, bunday insannıń táǵdiriniń usılay tamam bolıwı.

22

Hár bir kitap oqıwshısında oyatıp sezimlerin oyatpay qoymaydı hám bul

ádalacızlıqtan ekenin de uqtıradı. Mine usı haqıyqıy insanıylıq sezimlerdi oyata bilgen jazıwshınıń sezimtal talantına, kewilge qonımlı sóz tańlaw, zerlew sheberligine qayıl qalmastan basqa ilajımız joq. Jazıwshınıń aldına qoyǵan maqsetide sol ǵoy. Al shıǵarmanı shıǵarma etip qatarǵa qosatuǵın basqa irilimaydalı kórkemlik, funkciyalıq, estetikalıq belgileri usılardan dórendiler.

Solay etip Aqshagúl sınǵan menen birotala jeńilgen joq, ol báribir ruwhıy jaqtan bárinen ústin edi. Hesh kimniń tili barmasa kerek, onı buzıq, opasız dewge. Qanday húkim shıǵarılsa da, buǵan onıń tek ózi ǵana huqıqlı, ózi ǵana haqlı edi. Bunı iske asırdı da ózi basqa hesh Kim emes. Bul eń qatal húkim edi. Onda keyinge qaytıwǵa, jeńillik sorawǵa, amnistiyaǵa iliniwge hesh múmkinshilik joq. Bul hújdan húkimi edi onnan qashıp qutılıw joq, ol dúnyadaǵı barlıq sotlardıń húkiminen qatal.

Bala-shaǵanıń ǵamında kúni-túni ommaqazan atıp júrgen usı Aqshagúl atlı názik janlı nashardıń men degen erkeklerdiń qolınan kelebermeytuǵın hújdan erliginiń aldında dize búgip táslim bolmastan basqa sharań joq. Jazıwshı usıǵan erise bilgen. Aqshagúldi niyetinen qaytarǵanday birde erkektiń shıqpaǵanına, oǵan kireǵoy dep ashılǵan qapılardıń júdá az hám azarlı bolǵanına nalıysań.

Mine kórip turǵanımızday jazıwshı bul jerde de óziniń diydine jete bilgen. Oqıwshı biyparq qala almaydı. Aqshagúldiń óziniń biıqtıyar islegen aljasıǵına sonshelli mawasızlıǵı, endi hátteki óz janın qıyıw arqalı bolsada pákleniwge erkin, sanalı qádem qoyıwı oqıwshını tańlandırmayda, tolǵandırmayda qoymaydı.

Álbette, bul batıl sheshimniń qunı júdá asıp ketken joqpa eken degen oy da payda bolıwı múmkin birewlerde. «Yaq» dep juwap beredi jazıwshı, «yaq» dep oǵan qosılatuǵın oqıwshılar da tawılıp qalar. Jazıwshı bizdi buǵan isendiriwge umtıladı, isenbegenlerdi oylanıwǵa shaqıradı, olardı májbúrlewden de qaytpaydı. Sebebi hújdan, ar-namıs máselesinde ázelden sawdalaspaydı, ol bazar

23

narxına baǵınbaydı, onda «túsińkire», «qosıńqıra», ya «Kim ziyat» degen túsiniklerge orın joq. Qıya bastıńba, óziń zawalın Bere Ber. Kótereseń be, qaytarasańba ya kelisimge keleseńbe, bári óz erkińde.

Jazıwshı ózine jeńillik izlep, biıqtıyar bolsa da kelisimge keliwshiliktiń aqıbeti nelerge ákelip soqtıratuǵının Aqshagúldiń táǵdiri arqalı eskertedi hám bul tuwralı óziniń keskin morallıq etikalıq poziciyanı bildiredi. Hesh waqıtta hadallıqtıń, tuwrılıqtıń qunı túspewi kerek. Usı morallıq – etikalıq koncepciya povestte óz kórkem sheshimin tapqan. Olay bolmaǵanda shıǵarma qurǵaq didaktikanıń sheńberinen shıǵa almaǵan bolar edi hám bizdi bunday tolǵanıslarǵa salmas edi.

Povestiń Ayshanıń sońǵı kúnlerine arnalǵan betleri kompoziciyalıq jaqtan da, til baylıǵı jaǵınan da júdá jıynaqlı hám tásirli jazılǵan. Jazıwshı Aqshagúldiń is-háreketlerin, tolǵanısların, áwere-arsańlıǵın, ruwhıy azaplı halatın oqıwshıǵa jetkerip beriwde súwretlew hám bayanlaw usıllarınan júdá únemli hám utımlı paydalanadı, biziń sezimlerimizge qozǵaw salıp, este qalǵanday, kózge birden taslanatuǵın psixologizmge bay sózlerdi boyawlar taba biledi. Bul jazıwshınıń qısqa súwretlewlerinde, bayanlawlarında, Aqshagúldiń ishki hám sırtqı dialogmonologlarında, tolǵanıslarında ayqın kórinedi. Buǵan isenim payda etiw ushın tómendegi mısallarǵa serleńkirep dıqqat qoyıwdıń ózi jeterli dep oylaymız: «Ol (Aqshagúl) gewgim arada Saqbaydıń mashinasına shashları uypa-juypa bolıp minip atırıp, birinshi márte esten ayrılıp qalıp erine islegen qıyaneti ushın ishinen qan jıladı»(87-bet); «Ol (Aqshagúl) ózin gilti joǵalǵan sandıqqa megzetti. Bul sandıq hesh waqıtta ashılmawı kerek. Bul sandıqtıń qashandur sol kúyinde tuńǵıyıqqa ketetuǵın kúni bar. Qánekey, sol kún tezirek kelse edi. Bir ómirlik azabı bar, bir demlik lázzet Aqshagúldi toyındırıp jibermey turıp kelsin usı qaralı kún»

(88-bet); «Ol (Aqshagúl) awır tartqan denesin zorǵa kóterip, jumısqa ketti. Kún boyı hesh kim menen ashılısıp sóylese almadı. Túste hayallardıń shay dúkanına da qosıla almadı. Bir ózi ishten ilip otırıp tereń oyǵa shúmdi. Bul oydan ol ózin jaǵaǵa

24

alıp shıqqanday mıqlı qol taba almadı. Qansha oylaǵan sayın sonshelli tuńǵıyıqqa shúme berdi, shúme berdi»(89-b); «Nawrızdan keyingi úshinshi tańda ol kúndegiden erte oyandı. Úydegi hámme nárseni yadlap alatuǵınday dıqqat penen telmiredi. Ózi kúnde uslap tutqan qazan-tabaqtı mańlayına tiygizdi, qumandı, sháynek keselerdi hátte sipsege deyin bir qatar sıypalap qaytarıp ornına qoydı. Keyninen xannan qatersiz uyıqlap atırǵan ballarınıń bas ushına kelip biraz otırdı. Ol Quwatqa, Esenge kózleri toymay qaradı… Keyin Nurjannıń qasına kelip saqqa júgindi: - keshir meni, kóz ashıp kórgen qostarım, - dep egitildi ishinen…

Ol kúyewiniń ǵawajaqlanǵan erninen sońǵı márte súydi de, esik betke ákelip qoyǵan kir jibin alıp pitpey turǵan taza jayǵa kirip ketti.»(92-b).

Mine bul keltirilgen qısqa úzindilerden kórip turǵanımızday Aqshagúldi ishten jegidey jegen hújdan azabları oǵan ájelden basqa basqa imkaniyat qaldırmaǵan eken. Ájel onıń ushın endi hújdan azablarınan, adamlardıń tobalawlarınan azat qılatuǵın jalǵız jol bolıp kórindi.

Aqshagúldiń qálbinde keship atırǵan tragizmge tolı psixologiyalıq drama onıń moynına jip ildirmesten bir kún burın qızına jazǵan xatın hám sonıń sál aldıraǵında Amerikada oqıp atırǵan qızınan kelgen xatı oqıǵanımızda ábden shiyelenisip, tereńlese túsedi hám bizdi ot penen suwdıń arasında qalǵanday bir húrey sezim biylep aladı.

Annalı-qızlı ekewiniń jazısqan hám alısqan xatlarınıń mazmunı hám ishki terbenisleri bir-birine pútkilley diametral qarsı. Endi 16 jasın jańa toltırǵan Arzayımnıń xatı ele balaǵa tán ashıqlıǵı, tuwrılıǵı, sadalıǵı menen súysindiredi. Arzayımnıń keleshekten úmiti zor, qálbi arzıw-ármanlarǵa tolı hám bulardıń iske asatuǵınına isenimi mol. Óziniń úkeleriniń, aǵasınıń biytalaplıǵı hám endigiden bılay qalay islegende ózleriniń hám mámlekettiń qurǵınlasıp ketetuǵını tuwralı pikir júrgiziwleri de balaǵa tán sadalıǵına qaramay eriksiz mıyıq tartqızıp adamda jıllı sezimler oyatadı. Arzayımnıń keleshekke talpınıp, hallaslap turǵan jas júreginde ata-anasına degen minnetdarlıq hám mexribanlıq ta

25

tasqınlap tur. Ol ata-anasınıń 90-100 jasaytuǵınına hám olarǵa ózleriniń ráhát

kórsetetuǵınına isenedi. Jaslıqqa tán ne degeng páklik, ne degen isenim! Biraq xata

«Sabırlılıq penen kúteseńǵoy, apa, sen sabırlı hayalsań, bárine shıdaysań!»(89-b). Biraq olay bolmay shıqtı. Sebebi Arzayımnıń anası Aqshagúl júdá pák, taza

hayal edi. Sonıń ushın ol takappırlıq penen mákkarlıqtıń aldında ázzilik etti. Kúshler teń emes edi. Bul Aqshagúldiń qızınıń xatın oqıǵannan keyingi halatında júdá anıq seziledi. Mına qatarlarǵa dıqqat awdarayıq: «Bul xatı oqıp hesh kimge kórsetpey, bawırına basıp jılap aldı «Biyshara balam-aw,»-dep qamsıqtı ishinen. Seniń nárestedey pák júzińe qalay qarayman. Samolettan túsip kelip «apa» dep juwrǵanıńda bile tura qiyanetke bılǵanǵan bu qushaǵımdı qalay asharman saǵan. Ayt, qalay, qalay? sen meni ele sabırlı hayal dep bileseń, meniń sabırımdı joyıtqanıma ádewir bolıp qaldıǵoy…» (89-b).

Al Aqshagúldiń qızına jazǵan xatına keletuǵın bolsaq, ol, álbette,

16 jasar ele keleshekten úmiti zor qızdıń xatı emes. Bunda qızınıń xatındaǵıday kóterińki Rux, kóterińki sózlerge orın joq. Bul Aqshagúldiń qızı menen, ómir menen xoshlasıp jazǵan axırǵı xatı edi. Sonda da ol túnsiz túskinlikke, sharasızlıqqa, aybaraqlap tal qarmawshılıqqa berilmeydi. Bul aldı ertetin qalǵan

úsh ul-qızdıń anası, kópti kórgen háywanıdárejesine jetip qalǵan, biraq qálbin hásiret biylegen hayaldıń xatı.

Aqshagúldiń hár sózinde sabır – taqattıń, aqıl parasattıń izi bar. Onıń qızına bolǵan eljiregen mehri, saǵınıshı aǵıl-tegil bolıp qaǵaz betine de, qálbine de siyar emes, asıp-tasıp eń biyik shıńına jetkendey. Bul ulına-qızına kúnde aytıp júrgen

ápiwayı súyispenlik, erkeletiw sózleri emes. Bunda armanda baratqan ananıń axırǵı qıymaslıq sózleri bar. Bul jaǵday Aqshagúldiń xatındaǵı hár bir sózge basqasha salmaq, basqasha tús, basqasha kórinis baǵısh etedi.

26

Ne bolǵanda da ol Aqshagúl sheksiz uwayımnıń astında qalmaydı. Ol alıp baratırıpta usı dúnyanıń ǵalmaǵalı menen jasaydı, ómirge de, ólimge de tik qaraydı. Bul mártlik oǵan halqımızdıń, ata-analarınıń, awıllaslarınıń aqılparasatınan, danalıǵınan juqqan, qáliplesken. Usı mártlik onı eń sońǵı demlerine shekem tárk etpeydi. Aqshagúl endi ózisiz keshetuǵın keleshek ómirdiń kórinislerin qıyalınan ótkere baslaydı. Onda ol ul-qızlarınıń kámalǵa kelgen, eriniń aqsaqal-ata bolǵan payanlı ómirin kóz aldına keltiredi hám solay bolatuǵınına isenedi. Eriniń, ul-qızlarınıń awıllaslarınıń, el-jurtınıń onı keshiretuǵınına isenedi hám olardıń yadında bir japakesh hayal, anna, qostar bolıp qalıp, sol ózinen keyin dawam etip atırǵan ómirde olar menen birge bolatuǵınına isenedi.

Ol usınday insan sıpatında oqıwshılardıń da kewil sarayınan orın alıp, olardan ózine zárre jumsaǵıraq, zárre keshirimlirek bolıwǵa únsiz soranıp turǵanday: - Men bar kúsh-jigerimdi, nebir-nebir waqlarda arımdı, begligimdi ishime jıynap qoyıp, tisleniwim menen erimniń, ulqızlarımnıń kúndelikli napaqası, keleshek baxtı ushın jumsadım. Bári seniń oylaǵanıńday bola bermeydi eken. Ne iláj. Men baxıcız nashar emespen, tek baxtım sál súrinińkirep qaldı. Sizlerde olay bolmaǵay…

Solay etip, Aqshagúldiń xatı povestiń mazmunlıq hám formalıq quramında eń sıyımlı hám utımlı kompoziciyalıq, syujetlik, stilistikalıq kórkem elementlerdiń biri sıpatında olardıń bárin bir túyinge jıynaǵan povestiń syujetlik qurılısınıń kulminaciyası bolıp tabıladı.

Bul kulminaciyalıq elementtiń kúshi sonnan ibarat, ol Arzayımnıń xatı menen óz-ara baylanısqa túsip, jaqınlasıp ketkende elektr zaryadları jaqınlasqanda ushqın shıǵaratuǵınday birden jarq etip, Aqshagúldiń Jan – dúnyasınıń bárshe quwıs – qoltıqların jańtartıp jiberedi. Bul jarqıldıń tásirinen túsinimpaz hám tásirsheń kitap oqıwshılarımızda sırta qalalmasa kerek. Jaqtı bar jerde jamanlıqtıń órisi tarıǵıp baradı.

27

Aqshagúl qiyanet salmaǵın kóterealmay, ele betiniń qızılı ketpegen kelinshek waqtında nabıt bolǵan bolsa, «Aqıret wyqısı» povestiniń bas qáhármanı

Ótemurat, kerisinshe, jasarın jasaǵan, asarın asaǵan tórinen góri jaqın 90 jastı artına salǵan ǵarrı. Ol ilim doktorı, professor, úlken abıroyǵa, húrmetke iye adam. Biz onıń menen povest betlerinde miyine qan ketip, esinen ayrılıp jıǵılǵan waqlarında tanısamız. Bul jaǵdaydı xalıq tilinde «aqıret uyqısı», al medicina tilinde «komaǵa túsip kaldı»deydi. Ótemurattıń bul halatı bir neshe kúnge sozıladı. Onıń tirishilik belgileri gá sónip, gá tamıp turǵan zaqımlanǵan sanasında onıń ótmish

ómiriniń kórinisleri biriniń izinen biri ótip atadı. Ótemurattıń ómirinde de túrli tosqınlıqlar, jaramaslıqlar, qiyanetler kóp bolǵan eken. Olda ómirden, adamlardan kóp dákkiler jegen. Biraq onıń ózi júdá hadal, taza, kisige ziyansız adam. Sonıń ushında ol usınday uzaq jasawǵa miyassar bolıp, óziniń bala waǵında «jazıwshı» ya «alım» bolaman degen ármanına erisedi. Kóp ul-qızlardıń, aqlıqlardıń atası, kóplegen shákirtlerdiń ustazı. Qullası ózi aytkanday «awılǵa kerek bolmasa elge kerek» úlken adam bolıp jetisti. Biraqta Ótemurattıń da aspanı girbińsiz emes. Onıń ómirinde de bir-eki gúná qiyanetlikler bolǵan. Ótemurattıń júdá sezimtal hám saq hújdanı olardı umıttırmaydı. Ol solardıń júgin arqalap jasawǵa májbúr. Bálkim sonıń ushında onıń qartayǵan shaǵındaǵı jılları súyikli hayalı Rawshansız jekkesirewlikte ótken shıǵar. Endi Ótemurattıń hújdan dawısına qulaq salayıq.

Birinshi islegen «gúnasınan» keyin: «Ol awıldan tezirek uzaqlaǵısı, tezirek hámmesin umıtqısı keldi. Qashan edi, bayaǵıda ma, ya keshe me qıyanet haqqında oylaǵanda usı waqıya esine kelmedi me? Yaq, oylaǵan joq qıyanet haqqında. Miyi shatısıp otır (84-b) Ekinshi qıyanetten keyin: «Ol

… óz hújdanı aldında juwapker sezimdi. Hújdanı – sol qolı qanǵa bılǵanıp kelgen jınayachı, lekin ómirinshe dárti ishinde júretuǵın biypush jigitti qattı ayar edi… Áne, saǵan qıyanet! – dedi Ótemurat tislenip–nege onı jasırdıń? Demek, men de sol qılmısqa sherik bolǵanım

28

emespe? Ótemurattıń onnan basqa da bir márte islegen qıyaneti bar edi. Negedur, ol esime túspedi. Esinde sol jınayachını jasırǵan qıyaneti mórletip qaldı.

-Ot! ot! – men de Bekniyaz doktor qusap otqa túsip janıwım kerek. Janıwım kerek! (65-b)

Mine kórip turǵanımızday «Aqshagúl» povestindegi morallıq – etikalıq koncepciya «Aqıret uyqısı» povestinde de baslı orınǵa shıǵıp, Ótemurat hám basqa ekinshi dárejeli qáhármanlardıń obrazların da óziniń kórkemlik sheshimin tapqan. Bunı Bekniyaz doktordıń, Erimbet qotırdıń, ilimiy xızmetker Jumabaydıń, awıl múǵallimi Ernazardıń, Ótemurattıń anası Ánjimniń obrazları tastıyıqlaydı.

29

II BAP. KÓRKEM MÁKÁN HÁM ZAMAN KONCEPCIYASÍ HÁM

ÁDEBIY QAHARMAN

§1. Kórkem ádebiyatta mákán hám zaman koncepciyasınıń ornı hám áhmiyeti.

Adamnıń estetikalıq dúnyası onıń seziw qábileti menen tıǵız baylanıslı. Sonlıqtan da, ol ózi jasap atırǵan mákán hám zamanǵa, dógeregindegi zatpredmetlerge waqıya-hádiyselerge, qubılıslarǵa qansha serlirek bolıp qatnas jasasa, olardıń mazmun-mánisin tereńirek túsiniwge umtılsa, onıń dúnya tanımı tereńlesip, aynalasında júz berip atırǵan waqıya-hádiyselerdiń túp mánisin uǵınıw hám olarǵa baha beriw, óz múnásibetin bildiriw uqıbı artıp baradı.

Aynala-dógeregimizde keship atırǵan hár bir waqıya-hádiyseniń, qubılıstıń sebepshileri, qatnasıwshıları, baqlawshıları bolǵan adamlar bar. Mine, usı adamlardıń kúndelikli turmısı, is-háreketleri, ómir táshiwishlerin biliw arqalı biz olar jasap atırǵan zaman haqqında, mákan haqqında, ózleri haqqında túsinikke iye bolamız. Jámiyechilik ómirdiń usı tárepin úyreniwde, tájiriybe arttırıwda, sabaq alıwda kórkem ádebiyattıń ornı óz aldına. Bul jaǵınan epikalıq shıǵarmalardıń, sonıń ishinde roman, povest, gúrrińlerdiń ornı bir bólek. Óytkeni olardıń baslı teması adam hám jámiyettiń qarım-qatnası. Bizdi bul jerde ózimizdiń jumısımızdıń temasına baylanıslı povest janrı kóbirek qızıqtıradı.

Povest romannan keyingi kólemli janrlardıń biri. Sonlıqtan da bul janrda da zaman qaharmanlarınıń obrazların, olar jasap atırǵan mákan hám zamanda júz berip atırǵan waqıya-hádiyselerdiń rawajlanıw processin ráńbáreń boyawlarda súwretlep beriw múmkin. Povestte orın alǵan qaharmanlardıń, personajlardıń qálbi, oy-pikirleri, sezimleri ózleri jasap atırǵan mákan hám zaman shegarasında qáliplesken bolıp hám solarǵa baǵdarlanǵan boladı. Onısız jazıwshıǵa qaharmannıń ishki dúnyasın

30

kórsetiw júdá qıyın bolǵan bolar edi. Demek, povestte, bir tárepten, qaharman qálbinde ekinshi tárepten, mákan hám zamanda júz berip atırǵan waqıyahádiyselerdiń qarama-qarsılıqları, olardıń shiyelenisiwleri hám sheginiwleri

ózleriniń kórkem sáwleleniwin tabadı. Janrlıq principtiń bul talaplarına M.Nızanovtıń povestleri tolıq juwap beredi. Ádebiy shıǵarmada onıń syujetlik strukturası payda etetuǵın waqıya-hádiyseler belgili bir mákanda hám zamanda júz beretuǵını anıq. Bul ómir hám ádebiyat nızamı. Mine, usı nızamshılıqqa tayanıp jazılǵan kórkem shıǵarmalar hám olardıń syujetleri júdá puxta boladı.

Biz mákan hám zaman degende tómendegilerdi túsinemiz.

«Mákan» - bul kórkem shıǵarmanıń mazmunın quraytuǵın waqıyahádiyseler júz bergen belgili mákan, jer (sháhár, awıl, dala, kóshe, úy hám t.b.), al

«zaman» - bul shıǵarma waqıyaları bolıp ótken waqıt-dáwir, tariyxtıń bir bólegin, jıl máwsimleri, aylar, hápteler, kúnler hám t.b). Mısalı, I.Yusupovtıń «Aktirasınıń ıǵbalı» poemasındaǵı waqıyahádiyseleri tariyxımızdıń belgili bir mánzilinde hám dáwirinde júz bergen. Poemanıń bas qaharmanları Abdiraxman hám Arıwxannıń is-háreketleri menen baylanıslı waqıyalar konkret mákanda (Qońırat, Túrtkúl, Nókis hám usı dógerektegi awıllar) da hám dáwirde XX ásirdiń 30-shı jıllarında júz bergen. Abdiraman hám Arıwxanlar XX ásirdiń 30-shı jıllarındaǵı jańa ómirge, mádeniyatqa umtılǵan qaraqalpaq jaslarınıń aldıńǵı qatardaǵı tipik wákilleri. Bul faktor poema syujetiniń ómirsheńligin, haqıyqatlıǵın támiynleydi.

T.Qayıpbergenovtıń «Muǵallimge rahmet» povestiniń waqıyaları da usı dáwirge tuwra keledi. Povestiń bas qaharmanı awıl balası Turdımurat hám Meńlimurat muǵallim. Meńlimurat qaraqalpaq awıllarına ilim-bilim ákelgen birinshi intelligenciyanıń wákili, al Turdımurat hám onıń awıllas balları jańa mektepke birinshi qádem qoyǵan ilimge-bilimge umtılǵan, qaraqalpaq jasları. Povesttegi sóz bolǵan waqıya-hádiyseler dóńgelek kól