MD hám PQJ / M.Nızanov povestlerinde qaharman obrazı hám dáwir problemasınıń ashıp beriliwi

2

3

Kirisiw

Temanıń áhmiyeti. Prezidentimiz I.Karimov óziniń «Ádebiyatqa itibarmanaviyatqa, keleshekke itibar» miynetinde jazıwshı, shayırlarımızdıń jámiyette,

ásirese búgingi úlken ózgerisler júz berip atırǵan waqıttaǵı tutqan ornı, abroyı tuwralı «Hár biri óz aldıńa bir dúnya» dep úlken baha bergen edi. Bunday bahanıń bárshe dóretiwshilerimizdi ómirimizdi hám onıń rawajlanıwın támiyn etip atırǵan adamlardıń turmısın tereńirek úyreniw, olardıń arzıw-ármanların, kıyınshılıqların jeńiw ushın gúresiwleri tuwralı jazıuǵa iytermelegeni anıq.

Elimizdiń gárezsizlikke eriskennen keyin, dóretiwshi jazıwshıshayırlarımız zamanımızdıń haqıyqıy miynetkesh, márt, kúsh-ǵayratlı, isbilermen qaharmanlarınıń obrazların jaratıw ushın háreket qılmakta.

Házirgi zaman fermer, isbilermen, biznesmen, qurılısshı, diyxan, alım, muǵallimbulardıń hár biriniń jana turmıs, jana jámiyet qurıw jolındaǵı jańasha ań-sezimleri, jańasha pikirleri bar. Bular búgingi kúnniń isker, aldıńǵı qatardaǵı adamları, jańa dawir qaharmanları.

Búgingi kúnde zamanımızdıń qaharmanlarınıń obrazların dóretiwde qaraqalpaq jazıwshı-shayırları da aytarlıqtay tabıslardı qolǵa kirgizdi. Bunı biz jaqın jıllarda dúnyadan ótken aqsaqal jazıwshılarımız I.Yusupov, T.Qayıpbergenov, Sh,Seytovlardıń, házirgi dáwirde qálem terbetip kiyatırǵan O.Abdiraxmanov, A.Abdiev, K.Allambergenov, Q.Dauletnazarov, Sh.Usnatdinov, O.Óteuliev qusaǵan jazıwshı, shayır, publicistlerimizdiń dóretpelerinde kóremiz.

Bul shıǵarmalardıń arasında belgili shayır, jazıwshı, publicist, kinoscenarist M.Nızamovtıń kóp qırlı dóretiwshiligi elewli orın iyeleydi. Ǵárezsizlik jılları onıń dóretiwshilik ómirindegi eń zúráátli dáwiri boldı desek aljaspaymız. Jazıwshı bunı

úlken maqtanısh hám qánáátleniwsheńlik penen tilge aladı. Ol ǵárezsizliktiń jigirma jılında 19 kitap baspadan shıǵarǵan, bir komediyasın Tashkent teatrında koydırǵan, 4

4

kórkem kinofilmin hám bir qatar hújjetli filmlerin túsirgen. Usı dáwirde ol kóp sanlı yumor-satiralıq gúrrińlerdiń, povestlerdiń avtorı bolıw menen bir qatarda, iri tulǵalı kólemli eki povestiń de avtorı boldı. Bular «Aqshagúl»,

«Aqret uyqısı» bolıp esaplanadı. Ekewide ózbek tiline awdarılıp, keyingisi

«roman» degen janrlıq anıqlamada «Jáhán ádebiyatı» jurnalında basıldı. Bul shıǵarmalar óziniń zamanagóyligi, kórkemlik sapası hám jazıwshınıń búgingi kúnniń mashqalaların tereń túsiniwi, zamanlaslarınıń psixologiyasında júz berip atırǵan ózgerislerdi kóre biliwi hám olarǵa óziniń «jaqsı-jaman» múnásebetin ashıq bildiriwi menen parıqlanıp turadı.

Eki povestinde bas qaharmanlar búgingi kúnniń adamları, biziń zamanlaslarımız. Birinshisi Aqshagúl isimli hayal. Ol ońısıq, kún-kóris jolında xojalıǵı menen awıldan qalaǵa kóship kelgen. Sol qaladaǵı turmısına baylanıslı uakıyalar shıǵarmanıń ózegin kuraydı. Ekinshi povestiń bas qaharmanı bul dúnyanıń táshwishlerin barjay etken, ájel tóseginde jatqan, 90 jastı artka salǵan, professor, ilim doktorı Ótemurat. Oǵan bul dúnyada eń sonǵı múddet-aqıret uyqısıberilgen. Ol usı esi bir kelip, bir ketip atırǵan halatında óziniń uzak ómiriniń irilimaydalı demlerin, jaqın bolǵan adamların qıyalınan otkerdi. Mine usı ómir kórinisleri povestiń mazmunıy quraydı.

Eki poveste oqırmanlar tarepinen jaqsı qabıl etildi. Baspa sóz betlerinde belgili kretikler, alımlar unamlı pikir bildirdi, bul pikirlerdi juwmaklastırıp aytatuǵın bolsaq, usı eki shıǵarmada tek M.Nızamovtıń emes, al pútkil qaraqalpaq prozasınıń sonǵı dáwirdegi iri tabıslarınıń qatarında moyınlandı.

Usı kózqarastan qaraytuǵın bolsaq «Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı» povestleri keńirek hám tolıǵıraq uyreniuge arzıytuǵın shıǵarmalar. Onnan qala berse, biz joqarıda aytıp ótken recenziyalardan basqa, bul povestlerdi hár tárepleme uyreniuge baǵıshlanǵan ilimiy-teoriyalıq miynetler baspa sóz betlerinde jarıq kórmedi.

5

Mine usı jaǵdaylardı esapqa alıp, biz ózimizdiń magistrlik dissertaciyalarımızdı usı eki povesti uyreniwge arnadıq. Jumısımızdıń tiykarǵı maqseti M.Nızanovtıń povestlerindegi bas qaharmanlar obrazınıń jaratılıwı hám olardıń házirgi dáwir shınlıǵı menen baylanısın úyreniw bolıp tabıladı. Mine usı jaǵdaydan temanıń áhmiyeti kelip shıǵadı.

Temanıń úyreniliw dárejesi. M.Nızanov házirgi dáwirde qaraqalpaq

ádebiyatınıń kórnekli wákilleriniń biri bolıwına karamastan, onıń tvorchestvası tuwralı kólemli ilimiy-teoriyalıq monografiyalıq xarakterdegi izertlewler joktıń qasında. Onıń qosıqları, gúrrińleri, povestleri, komediyaları, dramaları, kinoscenariları, sonǵı shıqqan «Dushpan» romanınıń birinshi kitabı hár biri óz aldına bir pútin kórkem dúnyanı payda etip, óz izertleushilerin kutip tur. Biraq biz olar haqqında jazılǵan kishi-girim maqala, recenziyalar menen shekleniwge májbúrmiz. Degen menen biz sonǵı wakıtları jazıwshı haqqında onıń 60 jıllıq yubeleyine baylanıslı jazılǵan maqalalardıń, sonday-aq «Aqshagul», «Aqıret uyqısı» povestleriniń basılıp shıǵıu múnásebeti menen jazılǵan recenziyalardıń guwası boldıq.

Bul maqala, recenziyalardıń barlıǵında M.Nızanovtıń tvorchestvasına unamlı baha beriledi hám onıń turli janrda jazılǵan shıǵarmalarınıń qaraqalpaq ádebiyatı, mádeniyatı ushın elewli qubılıs bolǵanlıǵı moyınlandı.

M.Nızanovtıń úlken ádebiyatqa kelip kiriwi dáwirimizdiń ataqlı jazıwshılırınıń jas qálem iyesin qollap-kuwatlap, onıń kelesheginen úlken umit etken tileklerinen baslandı desek boladı. 1983-jılı M.Nızanovtıń

«Jannetten sálemnama» atlı satiralıq gúrrińi shayır I.Yusupovtıń «haq jolı» menen «Ózbekiston adabiyoti va sańati» gazetasında ózbek tilinde basıldı. Soń 90-jıllardıń basında, Tashkente Sayd Axmadtıń sózbası menen gúrrińler toplamı basıladı. Bunda ustaz jazıwshı ózbek kitap oqırmanlarına qarata bılay degen e di: «Bir oqıp kóriń iltimas, bir

6

oqıń, túp degen túkirigi jılandı óltiretuǵın bunday satirikti tán almastan basqa ilaj joq»1.

Bul pikirler M.Nızanovtıń gúrrińlerine berilgen birinshi úlken hám salmaqlı sın-bahalar edi.

Ádebiyatshı alım, professor Q.Orazımbetov óziniń «Aqıret uyqısı» povestine jazǵan alǵı sózinde hám «Erkin Qaraqalpaqstan» gazetasında basılǵan maqalasında M.Nızanovtıń qaraqalpaq ádebiyatında, mádeniyatında tutqan ornın belgilewge umtılıp, tómendegishe pikir bildiredi:

«…Jazıwshı Muratbay Nızanov mádeniyatımız hám ádebiyatımızdıń bunnan bılay da rawajlanıwına elewli úles qosıp kiyatırǵan talant esi esaplanadı»2

Belgili jurnalist, jazıwshı Sh.Usnatdinov Muratbay Nızanovtıń tvorchestvosı tuwralı kólemli 3 maqala jariyaladı. «Aqshagúl» povestine arnalǵan recenziyasında ol bul shıǵarmanıń júdá aktual máselege arnalǵanın, onıń bas qaharmanı Aqshagúl obrazınıń dáwir shnlıǵına say keletuǵının atap ótedi. Al e kinshi maqalasında tiykarǵı dıqqatın

«Aqıret uyqısı» povesti hám «Ámudarya» jurnalında basılǵan «Dushpan» romanın birinshi kitabına awdarıp, olardıń ideyalıq, tematikalıq mazmunına ulıwma xarakteristika beriw menen bir qatarda, jazıwshınıń qaharman obrazların jaratıwdaǵı jańalıqlarına, sheberliklerine de toqtap ótedi. «Ol dóretken obrazlar kitap oqıwshıların biyparwa qaldıra almaydı»3, dep juwmaqlaydı Sh.Usnatdinov

óziniń bul shıǵarmalar haqqındaǵı pikirlerin.

Sh.Usnatdinovtıń úshinshi maqalasın óziniń mazmunı boyınsha Muratbay Nızanovtıń dóretiwshilik laboratoriyasına kirip onıń

1«Ўзбекистон адабиѐти ва санъати». 29-май, 2009-жыл, №22

2Қ.Оразымбетов. Инсанның руўхый кеширмелери… «Еркин Қарақалпақстан». 14-май, 2011-жыл, №58

3Ш. Уснатдинов. Кӛргенлерим ҳәм кеўилдегилерим. Нӛкис «Қарақалпақстан».

7

jazıwshılıq sırların ishten túsindiriwge talpınǵan birinshi qádemlerdiń bir desek boladı.1

Akademik J.Bazarbaev óziniń recenziyasında M.Nızanovtıń «Aqıret uyqısı» povestiń «qaraqalpaq prozasınıń tariyxında birinshi… ayrıksha shıǵarma»2 dep bahalaydı hám povestiń bas qaharmanı Ótemurattıń obrazın analizley kelip: «Onıń talpınıwı, maqsetke jetiwdegi tabanlıǵı, shańaraqqa sadıqlıǵı, insanıylıq pazıyletleri povestte anıq hám kórkemlik penen shıraylı etip sáwlelendirilgen,»-dep jazadı.

Kritik J.Esenov óziniń «Qaraqalpaqstan jasları» gazetasında basılǵan obrazlıq-sholıw hárakterine iye maqalasında M.Nızanovtıń ayrım yumor-satiralıq qosıqlarına hám gúrrińlerine toqtalıp, olardıń poetikasında suwretlew hám bayanlaw usıllarınıń dialog, monolog, ironiya, kórkem detal, giperbola, kontrast qusaǵan túrleriniń satiralıq obraz jasauda áhmiyetiniń úlken ekeninin ashıp beriuge urınadı.3

Mine kórip turǵanımızday, biz joqarıda sholıp ótken M.Nızınovtıń dóretiwshiligine arnalǵan miynetlerinde jazıwshınıń shıǵarmaları joqarı bahalanadı, onıń til sheberligine, qaharman obrazın jaratıwdaǵı uqıplılıǵına, psixologizmniń tereńligine ayrıqsha dıqqat beriledi. Biraq aytıp ótetuǵın bir nárse bar, ol da bolsa elege deyin M.Nızanovtıń dóretiwshiligine baǵıshlanǵan birde bir kólemli monografiyalıq hárakterdegi yamasa ilimiy-teoriyalıq baǵdardaǵı miynettiń jarq kórmewi.

Al endi biz tikkeley ózimizdiń jumısımızdıń temasına yaǵnıy M.Nızanovtıń «Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı» povestindegi qaharman obrazı hám dáwir shınlıǵı problemasına keletuǵın bolsaq, onda bul haqqında joqarıda atı atalǵan miynetlerde jol jónekey aytılǵan anıq hám ıqsham pikirler kóplep ushırasadı da, birak bularǵa arnayı, keńirek toqtaǵan

1Уснатдинов Ш. Ӛз заманын терең уғынған жазыўшы. Кинодраматург М.Нызыновтың 60 жыллығына тойхат орнына. «Еркин Қарақалпақстан», 20-октябрь, 2011-ж, № 126.

2Базарбаев Ж. Ақырет уйқысы-хуждан есабаты. «Еркин Қарақалпақстан», 15-сентябрь, 2009-ж.

3Есенов Ж. Таланттың гейпара сырлары. «Қарақалпақстан жаслары», 2-июнь, 2011-ж.

8

avtor jok. Sonlıqtan da bul tema M.Nızanovtıń tvorchestvasında óz úyreniliwin

kutip turǵan problemalardıń biri bolıp qaladı.

Magistrlıq dissertaciyanıń maqset hám wazıypaları. Biziń dissertaciyamızdıń tiykarǵı maqseti M.Nızanovtıń «Aqshagul» hám

«Aqıret uyqısı» povestlerindegi qaharman obrazı hám dáwir shınlıǵı arasındaǵı qatnastıń tabiyatın úyreniw bolıp tabıladı. Bul maqsetke erisiw ushın biz tómendegi wazıypalardı iske asırıwdı názerde tutamız:

-Ádebiy qaharmannıń kórkem ádebiyatta sonıń ishinde M.Nızanovtıń atı atalǵan povestlerindegi sáwleleniw specifikasın ashıp beriw;

-«Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı» povestleriniń M.Nızanovtıń tvorchestvasındaǵı, sonday-ak házirgi dáwir qaraqalpaq prozasndaǵı ornın belgilew;

-Povestlerdiń bas qaharmanı Aqshagul hám Ótemurat obrazlarınıń zamanagóyligin kórsetiw;

- Aqshagul hám Ótemurat obrazlarında dáwir shınlıǵı kórinisleriniń

ózinshenligin anıqlaw;

- Aqshagul hám Ótemurat obrazlarında zaman hám mákan koncepciyasınıń sáwleleniwin ashıp beriw;

-Aqshagul hám Ótemurat obrazların jaratıwda kórkem suwretlew usıllarınıń ahmiyetin ashıp beriw.

Magistrlik dissertaciyanıń ilimiy jańalıǵı. Qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminde usı waqıtqa deyin M.Nızanovtıń shıǵarmaların sonıń ishinde «Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı» povestin olardaǵı qaharman obrazlarınıń jaratılıw tabiyatın izertlewge baǵıshlanǵan arnayı miynetleri jok. Sonıń ushın M.Nızanovtıń dóretiwshiligin hár tárepleme, sonıń ishinde qaharman obrazın jaratıw baǵıtında da

úyreniw búgingi qaraqalpaq ádebiyattanıw iliminiń kún tártibinde turǵan aktual wazıypalarınıń biri bolıp tabıladı.

9

Biziń magistrlik jumısımız bul baǵdardaǵı birinshi talaplanıwlardan bolıp,

usı olqılıqtı azda bolsa toltırıuǵa arnalǵan. Biz ózimizdiń múmkinshiliklerimizden

kelip shıǵıp, qolımızdan kelgenshe izertlew barısında M.Nızanovtıń tiykarınan e ki povestiniń «Aqshagul» hám

«Aqıret uyqısı» - mısalı tiykarında olarǵa házirgi zaman qaharmanları obrazlarınıń jaratılıwı hám dáwir shınlıǵınıń sáwleleniw ózinsheliklerin, princplerin úyreniwge umtıldıq. Usıǵan baylanıslı qaharman obrazlarında óz sáwlesin tabatuǵın zaman hám mákán obrazlarına hám olardıń arasındaǵı baylanıslarǵa xarakteristika beriwge talpındıq.. Sonday aq jazıwshınıń obraz dóretiw usılların, principlerin talıqlawǵa umtıldıq. Usı úyrenilgen baǵdarlar boyınsha tiyisli juwmaqlar shıǵarıwǵa talpındıq.

Magistrlik jumıstıń ilimiy-metodikalıq tiykarları. Magistrlik izertlew jumısımızdı iske asırıw processinde kóp ásirler dawamında qáliplesken ádebiyestetikalıq, ádebiy-teoriyalıq, filosofiyalıq, etikalıq pikirler, juwmaqlar, házirgi zaman milliy ǵárezsizlik ideologiyası kórinisleri bolǵan jańa gumanistlik, demokratiyalıq ideyalar tiykarǵı metodogiyalıq baǵdar bolıp xızmet etti. Sonday aq

Ózbekstan Respublikası Prezidenti I.Karimovtıń «Joqarı mánawiyat-jeńilmes kúsh», «Ádebiyatqa itibarmánawiyatqa, keleshekke itibar» miynetlerinde millettiń, xalıqtıń ruwxıy rawjlanıwında kámil insandı tarbiyalaw jolında

ádebiyattıń, jazıwshı shayırlardıń úlesiniń júdá salmaqlı ekeni tuwralı bahalı oypikirleri, kórsetpeleri bul jumıstı alıp barıwda programmalıq dástúr wazıypasın atqaradı. Izertlew jumısımızdıń teoriyalıq tiykarları sıpatında XX-ásir

ádebiyattanıw iliminiń kórnekli wákilleri esaplnatuǵın G.I.Pospelovtıń, V.Xalizovtıń, M.M.Baxtinniń, Izzat Sultannıń, O.Sharofutdińovtıń, M.Nurmuxammedovtıń hám basqada bir qatar alımlardıń miynetlerinen paydalandıq.

Magistrlik dissertaciyanıń izertlew obekti. M.Nızanovtıń baspadan shıqqan kitaplarına kirgen gúrriń, povestleri, jazıwshınıń baspa sóz betinde

10

jarıq kórgen intervyu, maqalaları biziń jumısımızdı izertlew obekti bolıp

esaplanadı.

Magistrlik jumıstıń ámeliy ahmiyeti. Izertlew jumısımızdıń nátiyjeleri qarakalpaq prozasında hám sonday aq M.Nızanovtıń dóretiwshiliginde qaharman problemasın úyrengende mektep, kolledj, licey hám joqarı oqıw orınlarında qarakalpaq ádebiyatı pánin oqıtıwda paydalanıw múmkin.

Magistrlik jumısınıń strukturası. Izertleu jumısımız «Kirisiw», «Juwmaq» hám «Paydalanılǵan ádebiyatlar» dan baska úsh baptan turadı.

Birinshi bap «Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında qaharman obrazı hám dáwir talabı» dep atalıp ol eki paragraftan turadı.

§1. «Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında qaharman obrazı hám dáwir probleması hám onıń ádebiyattanıw iliminde izertleniwi»

§2. «Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq ádebiyatında M.Nızanov dóretiwshiliginiń ornı»

Ekinshi bap «M.Nızanovtıń «Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı» povestlerinde zaman hám mákan koncepciyası hám qaharman obrazı» dep ataladı, ol eki paragraftan turadı.

§ 1. «Kórkem ádebiyatta mákan hám zaman koncepciyasınıń ornı hám

áhmiyeti».

§ 2. «M.Nızanovtıń «Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı» povestlerinde zaman hám mákan koncepciyası hám qaharman obrazı».

Ushinshi bap «M.Nızanovtıń «Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı» povestlerinde qaharman obrazın jaratıw usılları». Bul eki paragraftan ibarat.

§1. Qaharman obrazın jaratıwda kórkem detallardıń áhmiyeti

§2. Qaharman obrazın jaratıwda dialog, monolog, poliloglardıń áhmiyeti Jumısımızdıń juwmaqlaushı bóliminde biz «Aqshagul» hám «Aqıret uyqısı»

povestlerindegi qaharman obrazları hám dáwir shınlıǵınıń