MD hám PQJ / Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq hayal qızlar poeziyası
.pdf
- poema proza menen poeziyanıń aralasıwında jazılǵan. |
|
|
||||
Sh.Payzullaevanıń “Quyash atawı” shıǵarması da proza |
|
|||||
tilinde bayanlanǵan. Poemada “Júrek jarası” shıǵarmasındaǵı |
|
|||||
sıyaqlı |
proza |
hám |
poeziya |
aralas |
keledi. |
Prozalıq |
shıǵarmalarǵa |
bayanlaw |
stili |
jaqın |
keledi. |
Onda |
|
qaharmanlardıń ishki sezimleri, kewil tolǵanısları, terbenisleri, poeziya tilinen súwretlenedi.
Awa, dástan deydi “Alpamıs” tı jurt,
Bálki bir qıyalıy dóregen deser,
Meniń qıyalımda átirap jım-jırt,
Bolǵan waqta birden nóser baslanar,
Qosıla almayman qıyalıy dewge,
Yaq, onda namıs bar, hújdan bar, ar bar,
Onda sap ıshqını qoyǵan girewge,
Batır bar, el de bar, súyikli yar bar . |
31 |
|
Poemadaǵı prozalıq bayanlawlar, súwretlewler stillik jaqtan novellanıń stiline jaqın. Onda ritorikalıq oborotlardıń,
poetikalıq elementlerdiń az isletiliwi, sezimnen góre epikalıq waqıyanıń basımlıǵın kórsetedi:
“Men adamlardıń arasında bolıwdı, hátte olardıń názerinde turıw ushın umtıldım. Olarǵa barlıǵım menen de kóringim keledi. Ol bolsa edi. Men pútkil barlıǵımdı oǵan sarıplar edim. Durıs, men de kóp nárse bar. Jumıs, abıray, mártebe … leykin, kúndelikli tirishilik… Bálki kimdur mendey bolmaqqa háwes eter. Biraq sırtqı kózge solay-dá! Al ózim … Tek alǵa enterilip háreket etemen. Pútkil aqıl-huwshın, barlıǵım sonıń menen ketti”.
3
61
|
Bunday prozalıq bayanlawlar ondaǵı qosıqlardı bir-biri |
|
|||
menen baylanıstırıw xızmetin atqarıp turǵanday seziledi. |
|
||||
Haqıyqatında da solay. Sońǵı sheshimde qosıq qatarlarında |
|
||||
beriledi. |
|
|
|
|
|
|
“Quyash atawı” poemasın tallay otırıp, ondaǵı tiykarǵı |
|
|||
ózgeshelik poeziya menen prozanıń aralasıp keliwi, súwretlewge |
|
||||
qaraǵanda bayanlawshılıqtıń basımlıǵı, tolıq ishki |
|
|
|||
ritimliliktiń bolmawı bulardıń barlıǵı poemaǵa tán belgiler |
|
||||
bolıp esaplanadı. |
|
|
|
|
|
|
Shayıralar |
G.Nurlepesovanıń |
«Qumar |
ana», |
|
M.Jumanazarovanın «Súyinbiyke» shıǵarmaları da avtorlardıń |
|
||||
liro-epika tarawındaǵı dáslepki tájiriybeleri bolıwına |
|
|
|||
qaramastan, olardın usı bagdardaǵı izlenisleri sıpatında |
|
|
|||
bahalaw múmkin. Bul eki shıǵarma tariyxıy ótmish |
|
|
|||
waqıyaların janlandırıwı hám xalqımızdıń márt hám |
|
|
|||
aqıllı hayal-qızlar obrazların jaratıwı menen bir-birine |
|
|
|||
tematikalıq jaqtan jaqın keledi. G.Nurlepesovanıń «Qumar ana» |
|
||||
janrı |
boyınsha-tariyxıy |
dástan. |
Haqıyqatında |
da, |
|
shıǵarmanıń baslanıwı, ondaǵı waqıyalardıń bayanlanıwı, syujetlik-kompoziciyalıq qurılısı, qaxarmanlar obrazlarınıń jaratılıwı jaǵınan dástan janrınıń talaplarına sáykes keledi. Mısalı, shıǵarmanın tiykarǵı qaharmanı Qumar analıktıń dúnyaǵa keliwi tómendegishe bayanlanadı:
Mıń jeti júz sekseninde,
Táriyxtıń óshpes kúninde,
Bir qız dúnyaǵa kelipti,
Esengeldi máhremniń úyinde.
62
Qumar qoydı onın atın,
Dúzetip bar saltanatın,
Betin qaqpay ósiripti,
Biyiik tutıp inabatın.
Ózi sonday aqıl boldı, Sóz sóylese naqıl boldı, Qumar kelgende kamalǵa,
Kórgen janǵa maqul boldı. (73-74-betler)
Shıǵarma kompoziciyalık qurılısı jaǵınan on bólimnen ibarat. Waqıyalar bayanlanıw usılı hám qosıq qurılısı jaǵınan Berdaktıń «Aqmaq patsha» dástanın eske túsiredi. Yaǵnıy, qosıq qatarları 7-8 buwınnan quralıp, ondaǵı waqıyalar segizinshi bólimge deyin ótken máhál feyil
formasında bayanlanadı. Al keyingi bólimleri Kumar analıq hám batır tu wǵan ulı Ernazardıń búgingi jaslarǵa hám keleshek áwladqa úlgi etetuǵın mártlik islerin táriyplewlerden ibarat.
M.Jumanazarovanıń «Súyinbiyke» shıǵarmasına avtordıń ózi tárepinen tariyxıy tolǵaw dep janrlıq atama beriledi. Degen menen, bul shıǵarma bizge erte dáwir ádebiyatınan tanıs bolǵan tolǵaw janrınan pútkilley parıq etedi. Sebebi kompoziciyalıq jaqtan shıǵarmanıń qosık qatarları 10-11 buwınnan quralıp,
eki qatarı óz-ara uyqasıp keledi.
Mańǵıt Yusup Mırzanın qızı |
-9 |
(a) |
Qız emes aspanda janǵan juldızı, -11 (a) |
|
|
Súyinbiyke sulıw mindi taxtqa, |
-10 (b) |
|
Jetkeriw ushın xalqın baxıtqa. |
-10 (b) |
|
63
Tariyxıy tulǵa Súyinbiyke obrazına baylanıslı waqıyalar táriyplew túrinde bayanlanǵan. Bul shıǵarma mazmunı jaǵınan
«Ormanbet biy» tolǵawı hám xalık qosıǵı «Qaraqalpaq» shıǵarmalarına únlesedi. Olardan parıq etetuǵın tárepi
«Súyinbiyke» shıǵarmasında bul tariyxıy tulǵanı avtor qaraqalpaqtıń márt, batır qızı sıpatında tariyxta ismi qalǵanlıǵın joqarı kóterińkilik penen táriypleydi:
Qazanda atıńa salınǵan minar, Súyinbiyke atındı ulıǵlap turar.
«Súyinbiyke» atlı jurnal shıǵarǵan, Hár bir shańaraqqa ziya taralǵan.
Qaraqalpaq tariyxıńda atıń bar,
Shejirede jazıp ketken xatın bar.
(«Ketpek ushın kelgenmen», 14-bet)
Juwmaqlap aytqanda, hayal-qızlar lirikasında forması dástúriy tórt qatarlı qosıqlar tiykarǵı kórkem forma esaplanıp, olar mazmunı boyınsha publitsistikalıq lirika, muhabbat lirikasınıń úlgileri esaplanadı. Qosıq qurılısı boyınsha 7-8 buwınlı yamasa 10-11 buwınlı bolıp, qosık qatarlarınıń uyqası hár qıylı. Shayıralardıń liro-epikalıq shıǵarmaları hár qıylı tematikada jazılıp, olardıń poema, dástan, tolǵaw, qıssa sıyaqlı janrlıq túrlerinde dóretiwshilik etedi.
64
2.2.Hayal-qızlar poezıyasınıń kórkemlik ózgeshelikleri
Kórkem shıǵarmada qollanılǵan hár qanday kórkemlik element dóretiwshiniń ózine tán stilin belgilep beredi. Sonıń menen birge sol shıǵarmanıń kórkemlik qásiyetlerin de belgilep beriwi sózsiz. Kórkemlik eń dáslep shıǵarmanıń tili menen baylanıslı.
Kórkem til hár qanday shıǵarmanıń ishki mazmunın (ideyası, syujeti, obrazı) ashıp beriwshi gilt. Sonlıqtan kórkem shıǵarmadaǵı hár qanday sóz óz funkciyasına iye bolıp keledi.Sonda ǵana bul shıǵarmanıń korkemlik qunlılıǵı artadı. Bunday wazıypa kórkem shıǵarmada avtor tárepinen
«islep shıǵılǵan» awıspalı mánige iye sózler arqalı ámelge asırıladı.
Sózlerdi awıspalı mánide qollanıw poetikalıq tildegi ayrıksha qubılıs bolıp, bul sózlerdiń mánisin keńeyteydi, qollanıw órisin tereńletedi.
Kórkem ádebiyat kórkem ónerdiń basqa túrlerinen óziniń sóz arqalı júzege keletuǵınlıǵı menen ayırılıp
turadı. Bul tuwralı V.G. Belinskiy «poeziya (bul jerde kórkem ádebiyat mánisinde) ún hám kartinadan ibarat, ol sóz arqalı jasaladı.» dep jazadı. Bizge belgili, kórkem ónerdiń barlıq túrleri bizdi qorshaǵan shınlıqtı kórkem obrazlar arqalı qayta sáwlelendiredi. Kórkem ádebiyatta obraz sózler járdeminde jasaladı. Sonlıqtan bunda sózge ayrıqsha poetikalıq wazıypa – kórkemlikti támiyinlew funkciyası júklenedi. Bul funkciya, ásirese, kórkem shıǵarmadaǵı kórkemlew kuralları hám usılları (troplar hám figuralar) arqalı ayqın júzege keledi.
65
Kórkemlew qurallarınıń tiykarǵı atqaratuǵın xızmeti – |
|
|
|||
estetikalıq tásirsheńlikti arttırıw, oy-sezimlerdi emocional |
|
|
|||
jetkerip beriw bolıp esaplanadı.Kórkemlik ádebiyattıń tiykarǵı |
|
|
|||
sıpatı bolsa, sol kórkemlik obrazlı sózlerdiń járdemi menen |
|
|
|||
támiyinlenedi. |
Jazıwshı-shayırlardıń |
|
dóretiwshilik |
||
uqıplılıǵı tek shıǵarmaǵa tema, ideya, problema tańlawda |
|
|
|||
emes, al kerekli sózlerdi tawıp, kerekli ornında qollana biliw |
|
|
|||
uqıplılıǵında da kórinedi. |
|
|
|
|
|
Kórkemlew kuralları hám usıllarınıń ilimiy-teoriyalıq |
|
|
|||
tiykarları ulıwma poetika boyınsha júzege kelgen Aristotel, |
|
|
|||
Gegel, B.G.Belinskiy, A.Potebnya, Jirmunskiy, Veselovskiy, |
|
|
|||
V.Vinogradov, |
G.Pospelov, |
V.Polyakov, |
L.Timofeev, |
||
B.Tomashevskiy, |
Xalizev, Etkind |
t.b. |
miynetlerinde |
islep |
|
shıǵılǵan. |
|
|
|
|
|
Kórkem shıǵarma bir pútinlik sıpatında mazmun hám formadan ibarat bolsa, kórkemlew quralları hám usılları formalıq birlikler esaplanadı. Bul tuwralı V.Kojinov bılay dep jazadı: «Forma sıpatında shıǵarmanıń biz tárepinen tikkeley qabıllanatuǵın sırtqı tárepi – onı quraytuǵın barlıq sesler
hám seslik qaytalawlar, ırǵaq, intonaciya, kórkem sóz (troplar – teńewler, metafora, epitet), kompoziciya túsiniledi».
V.Tomashevskiy poetikanı úshke bólip qaraydı:
1. evfoniya (ses únlesligi) – alliteraciya, assonans t.b.
2. Poetikalıq leksika
A) arnawlı tleksikalıq birlikler – hár qıylı til birliklerin tańlap qollanıw (dialektizm, varvarizm, neologizm, sinonim, antonim t.b.)
66
B) Troplar – sóz mánisiniń awısıwı (metafora, metonimiya, |
|
||||
epitet, allegoriya, perifraz, oksomoron, simvol) |
|
|
|||
3. poetikalıq sintaksis – gáp hám frazalardıń dúzilisine |
|
||||
tiykarlanadı. (inversiya, parallelizm, antiteza, gradaciya, |
|
||||
ritorikalıq soraw, ritorikalıq qaratpa, ritorikalıq úndew, ellipsis, |
|
||||
umolchanie, asindeton, polisenditon t.b.) |
|
|
|||
Ádebiyattanıw iliminde troplardı kórkemlew quralları, al |
|
||||
gáp dúzilisi hám seslik qaytalawǵa tiykarlanǵan poetikalıq |
|
||||
birliklerdi súwretlew usılları yamasa figuralar sıpatında |
|
||||
qaraydı. |
|
|
|
|
|
Kórkemlew quralları ádebiyattanıw iliminde «Kórkemlew |
|
||||
quralları», «súwretlew quralları», «troplar» dep te júritiledi. |
|
||||
Shıǵıs klassikalıq ádebiyatında «majozlar» degen atama menen |
|
||||
qollanıladı. Shıǵarma formasın izertlewde kórkemlew quralları |
|
||||
hám usıllarınıń mazmunǵa qatnasın da analizlew zárúrligi |
|
||||
tuwıladı. «Tek ǵana poeziyada figuralar hám troplardıń |
|
||||
járdeminde sózdiń ishki forması payda etiledi» dep jazadı rus32 |
|
||||
ilimpazı M.Polyakov troplardıń shıǵarmadaǵı áhmiyeti |
|
||||
tuwralı. Troplar sóylew tili baylıǵınıń hám kórkem |
|
||||
dóretiwshiliktiń deregi esaplanadı. |
|
|
|
||
Trop (grek tilinen alınıp – basqa bir nársege aylanıw |
|
||||
mánisinde) Kóshpelilik, kórkem shıǵarmada bir nárseni |
|
||||
sáwlelendiriw ushın sózlerdiń óziniń túpkilikli mánisinde |
|
||||
emes, al kóshpeli maǵanada qollanılıwı. Kórkem ádebiyatta |
|
||||
troptıń metafora, metonimiya, sinekdoxa, allegoriya, litota, |
|
||||
giperbola, simvol, janlandırıw h.t.basqa túrleri qollanıladı. |
|
||||
Kórkem |
sóz |
iyeleri |
turmıs |
haqıyqatlıǵın |
kórkem |
3 |
|
|
|
|
|
1 |
|
|
|
|
|
67
haqıyqatlıqqa aylandırıwda kórkemlew qurallarınan da |
|
|||
ónimli paydalanadı. Kórkemlew kurallarınıń járdeminde |
|
|||
shıǵarmanıń |
emocional |
– |
estetikalıq |
tásirsheńligi |
támiyinlenedi. Bir dóretiwshi óz shıǵarmasında tereń filosofiyalıq pikirlew kúshi menen, ekinshi dóretiwshi sezimlerge sıǵasqan lirizmi menen, jáne biri kórkemlew qurallarınan sheber paydalanıp, obrazlı kórinisler sızıw arqalı oqıwshılar
qálbine jol tabadı. Troplar yamasa kórkemlew quralların
kórkemlikke erisiw máqsetinde orınlı qollana biliw jazıwshı shayırlardan ózine tán izleniwshilik, sheberlik talap etedi.
Kórkemlew quralları shıǵarmada kórkemlew xızmetin
atqarıw menen birge shıǵarma ideyasın konkretlestiriw, aydınlastırıw wazıypasın da atqaradı. Shıǵarmada turmıstıń real sáwleleniwi, xarakterlerdiń tipiklestiriliwi, shıǵarmanıń estetikalıq tásirsheńligi, mazmun hám forma birligi kórkemlew qurallarınıń sheber paydalanılıwına da baylanıslı bolıp esaplanadı.
Kórkem shıǵarmada bir zat yaki qubılıstı ekinshi bir zat
yaki qubılıs penen salıstırıp, teńestirilip súwretlew teńew dep ataladı. Teńewler járdeminde oy-pikirdiń obrazlılıǵı,
estetikalıq tásirsheńligi támiyinlenedi. |
«Teńew – troptıń |
ápiwayı, dáslepki túri bolıp esaplanadı" dep jazadı |
|
L.I.Timofeev.– bunda ekinshi bir nárseniń belgileriniń járdeminde basqa birewiniń belgilerin anıqlaw maqsetinde eki qubılıs jaqınlastırıladı. Teńew kútá áyyemgi zamanlardan beri xalıqlardıń awızeki hám jazba ádebiyatında isletilip kiyatırǵan súwretlew quralı. Ol xalıqtıń kúndelikli sóylew tilinde de júdá jiyi qollanıladı. Kórkem sóz iyeleri ózi
68
súwretlep otırǵan nárseni anıq sáwlelendiriw, pikir hám oyların oqıwshıǵa tez jetkeriw. hádiyse yaki waqıyalarǵa bolǵan múnásibetin bildiriw ushın ekinshi bir zat yaki qu quralı sıpatında qollanadı. Prozalıq yaki poeziyalıq shıǵarmalaardı oqıp otırıp, onıń ishindegi kórkemlew quralı bolǵan
teńewlerdi tawıp alıw ańsat bolsa da, olar tuwralı kútá anıq ilimiy sıpattaǵı pikirlerdi aytıw kıyın bolıp kiyatırǵanı málim. Sonıń ushın da A.Kvyatkovskiy "Teńew poetikası qıyın bolǵanlıqtan elege shekem teoriyalıq jaqtan islep shıǵılmadı, dep jazadı, sebebi teńew hár qıylı poetikalıq
kórkemlew kurallarınıń baslanǵısh dáwiri bolıp esaplanadı. troplardıń derlik hámmesi teńewlerden saǵa aladı".
Teńew (shıǵıs klassik ádebiyatında tashbih, orıs ádebiyattanıwında sravnenie) – eki yamasa bir neshe hádiyse, nárse, qásiyetlerdi olar arasındaǵı ukaslıq, ulıwmalıq (sıpat, belgi, funkciya) kózqarasınan salıstırıw. Teńew súwretlew obektin, predmet yaki hádiyseni ayqınıraq sáwlelendiriwge xızmet etedi. Ózbek ilmpazı T.Boboev teńew qurılısın tómendegishe sıpatlaydı: "Teńewlerde tórt element boladı" a) teńeliwshi predmet – teńelip atırǵan obekt, b) teńestiriwshi predmet – uqsawshı obraz, v) teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi, g) teńew qosımtaları (day –dey, kibi. sıyaqlı. t.b.)
Eger shıǵarmada usı tórt element te qatnastırılsa tolıq teńew payda boladı.
1) teńeliwshi predmet, yaǵnıy teńelip atırǵan obekt – bel
2) teńestiriwshi predmet, yaǵnıy uqsawshı obraz – qumırsqa
69
3) teńeliwshi hám teńestiriwshi nárselerdiń uqsaslıq belgisi |
|
|
– qıpsha-qıpsha |
|
|
4) teńew qosımtası – dek. |
|
|
Shayır qosıqlarında teńewler |
ushın, kóbinese, tábiyiy |
|
hám turmıslıq predmetler alınıp, bul predmetler emocional |
|
|
poetikalıq obrazlarǵa aylanadı. |
|
|
Shayıra G.Dáwletova poeziyasında teńewler, kóbinese, |
- |
|
day, -dey qosımtalı hám«yańlı», «kibi» kómekshi sózleri túrinde qollanılǵan.
Záhár yańlı , shiyrin sózi basqanıń,
Nurga tolı altın tańlar kórinbes. (19-bet)
Ásirese, shayırdıń «Atalar» qosıǵında teńewdiń ájayıp úlgilerin kóremiz.
Jetpisinde jawtańlar jas baladay,
Kewlin tapsań keń jaziyra daladay,
Jarqıldaydı bazarı mol qaladay,
Boz ordamnıń bereketi atalar.
(G.Dáwletova, «Atalar»)
Bul keltirilgen qatarlarda úlken jastaǵı ǵarrılarǵa tán
psixologiyanı («jawtańlar jas baladay», «keń jaziyra daladay»-keń peyilligin, «bazarı mol
ashıklıǵın) sáwlelendiredi.
Shayıra M.Jumanazarovanıń lirikasında, ásirese muhabbat lirikasında avtor tárepinen tabılǵan jaqsı tenewler qollanılǵan.
Sonshama báhárim gúlledi sensiz,
Togildim saǵınıshtan gúzgi japıraqtay.
Ótpes qanjarday gáhide,
Kóksimdi tilkimlep qıynaysań.
70