MD hám PQJ / Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq hayal qızlar poeziyası

Mıń san táshwish moynıńızǵa jegilgen, Órt háwiri seziledi deminen.

Qumardıń qızları, qaynap tógilmeń,

Senlik tázim menen jasayman, hayal!

Labaǵına sál-pál aqıl súykeseń,

Túnsiz gúbi tutarma eken úykeseń,

Sırtqı kózge sulıw Súyinbiykeseń,

Ishki dártiń menen jasayman, hayal!

Mine usı qatarlardıń ózi-aq shayırdıń hayal-qızlardıń mártligin, tózimliligin, perzentke muhabbatın beriwi joqarı dárejede bere alıwı menen dıqqattı ózine tartadı. Ondaǵı ayrım obrazlı pikirlerge názer taslayıq:

…Sahralarda suwsınlanıp sayradı, Qúdiret bulaǵı-házreti hayal!

…Nashar dep kim qoyǵan seniń atıńdı, Shın polattan alǵan hasıl zatıńdı. Pillerdi teńseltip júkti tartqanday, Alım soǵa alarma «temir qatındı» Jaratqannıń qızıházreti hayal!

G.Dáwletovanıń «Qız taxtım» toplamındaǵı jáne bir ayırıqsha seziletuǵın sırlardıń biri-bul, onıń qosıqlarınıń tábiyǵıy aǵısı, olardaǵı naǵız shayırlıq sezimler menen analıq mehribanlıqtıń, mártliktiń óz -ózinen jipektey

esilip aq qaz betlerine nur bolıp, yosh bulaqları bolıp tógilip aǵa beriwinde desek shayırdı artıqsha maqtaǵanımız emes sıyaqlı. Usınıń ushın da, insandaǵı shayırshılıq sezimtallıq sebepli de qálem iyesi ádebiy qaharmanlardıń ishki dúnyasın

21

ashıp beretuǵın detallıq kórinislerdi portretlik shtrixlardı sáwlelendiriwde de sheberlik kórsetip otıradı. Ásirese, G.Dáwletova, G.Nurlepesovalar óz balalıǵın ayrıqsha bir qushtarlıq penen jırlaydı:

«Gúlásh-iw..iw» dawıslap anam shaqırar,

«Suw peri jutqır»-dep jáne baqırar, Iynaǵashım, shelegim joq, jaǵı bar, Maqaw, «bir júwermek» jasırǵan eken.

(«Biyǵubar balalıq-patshalıq eken», 57-bet)

Erjetip attestat uslap qolıma, TashGU qaydasań dep tússem jolıma,

Sonda anam qaray-qaray sońımnan,

Saǵınıshlı xatlar jolladı-aw talay.

(«Awılım-qız taxtım», 70-bet)

Insandaǵı hújdan, insap ǵárezsizlik dáwirindegi baslı temalardan esaplanadı. Hayal-qızlar poeziyasında da bul tema ózgeshe hawazda jańlaydı. Búgingi dáwirde insannıń ishki kewil sarayına ornıqqan dúnya-malǵa óshpenlik, baylıqqa arttırıwǵa kúshli umtılıs adamdı insanıylıq sezim-hújdannan,

insaptan ayırıp túrli jollarǵa Salıp atır. Mine, bul shayırlarımızdı da tolǵandırıp qalem terberiwge májbúrleydi

A.Óteniyazovanıń «Tárezi» qosıǵÍnda hám «Júreklerde bar bol, muhabbat» poemasında shayır, tiykarınan, insandaǵı hújdandı «úlken háripler» jazadı .

Aldaw, hiylekerlik, jalǵan wádeler,

Dúnya bazarında olarǵa peshe,

Sol ádeti menen ol ráhátlener,

Paydası kóbeyer neshe mıń ese.

22

Tastan jep atırǵan gúnakar bende,

Qosa satıp atır namısın arın,

Sezbes ol naǵıslı mına álemde,

INSAP, HÚJDAN atlı tárezi barın (21-bet).

N.Tóreshovanıń «»Qayaqta», «Kim sóyler», «Xalıqtı

aldamań» qosıqlarında, M.Jumanazarovanıń «Qorqaman», «Ayazdı ayaz alar», «Bezdirdi meni», «Ornında turǵay», «Iyesiz

húwilder góne tam», «Bunshama qosıǵın zarlı», «Kúnge baqqan ayǵabaǵar», «Qaydasań ádalat», «Sam-saz», «Shıpaker menen sáwbet», «Janǵa battı zamananıń jábiri» «Hújdannıń monologı» qosıqlarında da búgingi dáwirdegi hújdan, insap sıyaqlı pazıyletlerden júda bolıp atırǵan insanlar ómirine ashınadı.

Men seniń kóksińde tawlanıp,

Dawasız dárt shegermen,

Nápsiń báledur jayalanıp,

Kóz jasımdı tógermen.

Kóbeyse dúnyań kóbeydi,

Jan dúnyań jarlı biraqta,

Nápsiń qandım demeydi,

Aytayın bolsa uyata ta4.

«Hújdan monologı» qosıǵınan alınǵan bul qatarlar arqalı shayır insan balasına qarata adamgershilikke shaqırıp, úndew etedi.

N.Tileovanıń «Hújdan hám nápsi» qosıǵında

4

23

Bir kún kelip hújdan esigin,

Nápsi kelip tıq-tıq shertedi,

QaranǵÍda kim kóredi dep,

Bir sumlıqqa sherik etedi.

Hújdan sonda qattı qıynalıp,

Uzaq waqıt turdı qıynalıp,

Hám sońında shaytanǵa hay bere almay,

Sum nápsige qaldı baylanıp5.

Insannıń hújdannan ayırılıp nápsi bálesine jolıǵıwın shayır janlandırıw usılında sheber sáwlelendirgen.

Shayırdıń niyeti, onıń ámelge asırılıwı’, bul sol shıǵarmada ortaǵa qoyılǵan ózekli máseleni túsindiriw arqalı, olardıń parqın ajıratıp beriw arqalı ámelge asırıladı.

Shayır turmıstı konkret alıp, onıń barlıq jekke ózinsheligine itibar berip súwretleydi. Onıń poetikalıq shıǵarmalarında aytılǵan barlıq oylar, ideyalar anaw yaki mınaw dárejede ótmishi, búgini hám keleshekti bir noqatta túyistiriw arqalı beriledi.

Hár bir qálemkesh turmısta ózin qızıqtırǵan máselelerdi shıǵarmalarına tiykarǵÍ ózek, yaǵnıy tema etip tańlaydı.

Usı másele tuwralı óz sezimleri hám pikirlerin beredi. Tańlaǵan teması arqalı jazıwshınıń yaki shayırdıń kórkemlik sheberligi ashıladı.

5

24

sáwlelendiriwde hár bir shayıranıń ornı bólek. Olardıń muhabbat tuwralı óz túsinigi bar, sonlıqtan muhabbat temasın kórkem sáwlelendiriwde óz stili kórinedi. Biz bul ózgeshelikler shayıralardıń muhabbat temasında jazılǵan qosıqların tallaw arqalı ańlawımızǵa boladı.

Sh.Payzullaeva dóretiwshiliginde de muhabbat temasın jırlaytuǵın qosıklar barshılıq. Shayırdıń «Muhabbat»,

«Qosıǵım kewlimniń keshirmesiseń» qosıqlarında avtordıń ózine tán stili kórinedi. Shayıra muhabbatqa tolı lirikalıq qaharmannıń ishki keshirmelerin, ondaǵı turaqlılıqtı, shıdamlılıqtı úlken kóterińkilik penen súwretleydi:

Oylar kóp qıyaldıń bolmas turaǵı,

Alıstan kóz tartar úmit shıraǵı,

Qalbimde bir sezim tunshıktıradı,

Ilájim joq azam shekpeyin desem.6

Insandaǵı muhabbat sezimleriniń pinhamılıǵı shayır poeziyasında sheber berilgen.

… Kókiregime tiktim muhabbat tuwın, Oǵan sen de mendey quwandıń teńnen, Ol tuw ózge kózge shalınbas birden,

Ol inamdur ekewimizge berilgen,

Ol tek ǵárezlidur Sen menen Mennen.

Shayıra N.Tóreshovanıń qosıqlarında muhabbatqa sadıq

qaharmanları obrazı súwretlenedi:

6

25

Bir ómir ıǵbalımnıń jarasıǵın taptım dedim,

Qáne endi baǵar bolsa kózlerime ol kózlerin.

Gúlzardan ottay dónip lawlap turǵan gúller terdim,

Miyasar kórse eger muhabbatın ol kózlerin.

P.Mırzabaevanıń ǵárezsizlik dáwirindegi qosıqlarınıń

tiykarǵı tematikası-sap muhabbat sezimlerin ulıǵlaw bolıp esaplanadı. Bul dáwirdegi shayıra lirikaları «Ámiwdárya» jurnalı betlerinde járiyalanıp barıldı. Bul shayıranıń muhabbat lirikaları óziniń tákirarlanbas mazmunı, pák

sezimlerdi sáwlelendiriwdegi kórkemlik izlenisleri menen ajıralıp turadı. Shayırdıń «Ámiwdárya» jurnalınıń 2000-jılı №6

sanında járiyalanǵan «Hawazıń telefon arjaǵındaǵı,

«Jalǵızgenem», «Baxıt urısı dep…», «Muhabbatımnan»,

«Jayǵaspas janımnıń», «Dárwazań aldında», «Posalarǵa kómgen demler…», «Hayallardıń», «Sen tawlardı súyeseń»,

«Bir bulaqtı ańsayman», « Izleymen seni», «Seniń» hám taǵı basqa jigirmalaǵan qosıǵı ıshqı muhabbat temasında jazılǵan bolıp, shayır bul qosıqlarında lirikalıq qaharman turmıslıq tosqınlıqlar aldında márt-mardana turıp óziniń pák sezimlerin

qorǵay aladı, turmıslıq mashqalalardan bul insanıy tuyǵını júdá ústin qoyadı:

Pák ıshqım, sap ıshqım kewlińe jetsin, Kewlińdi jáne de ráwshan etsin. Ótirik-ósekler órtenip pitsin,

Saǵan degen otlı muhabbatımnan. («Muhabbatımnan»)

…Shıǵarıp saldım men shadlı demlerdi,

26

Hámme túsine bermes kewil keemlerdi,

Janımnıń jartısı ózińde ketti,

Shala jan bop júre alsam netti? («Baxıt urısı dep …») P.Mırzabaeva muhabbat lirikalarında yar ıshqı, kúyinishi

hám súyinishi, ishki názik sezimler tereń sáwlelendirilgen.

Mısalı, mına qatarlarǵa dıqqát awdarayıq:

Búgin kewlim shámenleri qulpırıp tur, ózge nárse keregi joq, Kewil xanam yarǵa taman talpınıp tur, ózge nárse keregi joq. Men shadlıman, maǵan sirá baxtıyarlıq máńgi nesip etermeken, Yar kóziniń otı máńgi nesip etse, ózge nárse keregi joq.

Áy saqıy tábiyat gúlzar etkil yar júrgen kóshelerdi, Lázzetlenip eslesem ol ótken aydın keshelerdi. Hásiretimdi, shadlıǵımdı, saǵınıshımdı yarǵa jetkeriń, Eger yar dep azap sheksem, ózge nárse keregi joq.

Úmitimniń ushqınları, appaq qarlar, jerler seni kútiwde, Náwshe tallar pák ıshqımday búrtik jarar máhállerin kútiwde. Yarǵa aytıw: ómirdi hám ózin súyip ıshqı sharabın ishtim. Patsha onı kútiwde oǵan yarsız jasamaqtıń keregi joq.

Minayxan Jumanazarova qosıqlarınıń lirikalık qaharmanı muhabbatın kútiwden, onıń azaplı máwritlerin bastan keshiriwde shıdamlı, tózimli. Muhabbat sezimleri aldında hesh nárseden tayınbaydı:

Súymek, súyilmek bolsa ayıp,

Sewgi madaǵınan atınlar,

Ne qılasız sırtınan sayıp,

27

Saǵınısh darına tartıńlar.

Sonda da kewlińiz tolmasa,

Miyrim dáryasına shóktiriń,

Bolmasa, dım ǵana bolmasa,

Yardıń qushaǵında óltiriń7.

«Kózimnen tanı» qosıǵında lirikalıq qaharmannıń muhabbat sezimleriniń qúdireti sonshelli, onıń aldında insannıń ázziligi súwretlenedi:

Men basımdı silkimek túwe,

Bul dúnyanı teńseltsemdaǵı,

Kúshim jetpes senlik sezimge,

Dárgayıńa qaytaman taǵı.8

Shayıra «Aqılım huwshım lal» qosıǵında:

Kim aytadı ómir mazmunsız deyip, Ózińniń qolıńda onıń táǵdiri, Jasasań muhabbat ıshqında kúyip, Qalbińde tuwılıw bolar hár kúni9-

-dep muhabbattı insan ómiriniń mazmunı esaplasa, «Tilse meniń kóksimdi tilsin», «O, muhabbat» qosıqlarında muhabbatına jetise almay hijran azabında qalǵan lirikalıq qaharmannıń ishki tolǵanısların, «Nalısh» qosıǵında ayralıq

azaplarınan kúyingen lirikalıq qaharman obrazın sáwlelendirgen. Bunnan basqa M.Jumanazarovanıń «Muhabbat»,

«Muhabbat haqqında tolǵaw», «Álwidaǵ aytpayman, muhabbat», «Saǵınısh», «Muhabbat qalbimdi tárk etpesin»,

7

8Sonda, 50-bet.

9Sonda, 83-bet.

28

«Yaq, men seni…», «Muhabbat menn ushın adaqsız árman»,

«Seniń sırlı kózleriń», «Japtım men sezimler esigin» h.t.b. qosıqları muhabbat temasında jazılǵan.

Japtım men sezimler esigin,

Dártlerim qaǵazǵa tógilgen, Muhabbat ol meniń qosıǵı’m, Kóz jasqa qarılıp egilgen…

Óz úyim óleń tósegim, Balamnıń bir ǵana kúlkisi, Biymáni túyiler keshegim, Hijranda sarǵayǵan mıń keshe…

-dep «Japtım men sezimler esigin» qosıǵında aytsa da, muhabbat temasın jırlawdan sharshamaydı. Sebebi, insan bar eken, muhabbat jasaydı.

Altıngúl Óteniyazova poeziyasında da muhabbat temasında jazılǵan qosıqlar basım kópshilikti quraydı.

Shayırdıń «Júreklerde bar, muhabbat! toplamına kiritilgen qosıklarınan «Keldiń, salqın gúz», «Súwretshi jigit qosıǵı»,

«»Arzıwlar gúldástesi», «Eń qımbatlı báhár», «»Muhabbat»,

«Seniń ismiń -Árman», «Sizge» qosıkların muhabbat lirikasının en jaksı úlgileri sıpatında qaraw boladı. «Keldiń salqın gúz» qosıǵı gúzgi tábiyattıń peyzajı arqalı

insannıń saǵınısh, ayralıq sezimlerin beriwge baǵdarlanǵan. Shayırlar muhabbattıń oyanıwın, asıǵıslıq penen

yarınınıń keliwin báhárge teńese, al A.Óteniyazova gúzgi sarǵısh reńdi bul sezimdiń otlı demlerine teńeydi:

Qaytpas baǵdar menen qatal qalpińde,

29

Salqın hám biyparwa kirip keldiń sen,

Dúnyanı naǵıslap reńlerińe,

Únsiz minez benen túsindireseń (3-bet).

«Gúz qosıǵı»nda da insannıń saǵınısh sezimleri,

lirikalıq qaharmannıń xoshlasıw payıtındaǵı ishki tolǵanısları tábiyat kórinisleri menen salıstırıladı:

Tırnalarda qaytıp barar,

Gúz qosıǵın aytıp barar,

Xoshlasıwdan nama shalar,

Q ozǵap kewil tarlarımdı. (14-bet)

Al «Seniń ismiń-Árman» qosıǵında bolsa lirikalıq qaharman muhabbat dártinde órtengen qálbiniń azarların, kúyinishlerin aqır sońında bir sózge almastıradı, yaǵnıy muhabbatı bul ómirde ol ushın árman boladı:

Juldızlarǵa aytıp dártimdm,

Kayralaman tastan, tawlardan,

Ózgertemen endi ismińdi,

Seniń ismiń men ushın-Árman! –dep muhabbatına sońǵı sózin aytadı.

Al shayıra Gúlistan Dáwletova insandaǵı bul ullı tuyǵısezimdi báhár paslına teneydi.

Janıma shoq-jalın salǵan hám óziń,

Muńaysam tunjırap qalǵan hám óziń,

Alısqan waǵımda janǵan hám óziń,

Sen de báhárdey bol dediń be, báhár!

Shayıranıń muhabbat qosıqlarında insan ómiriń mazmunı, insan baxıtı-bul onıń muhabbatı degen pikir jańǵırıp turadı. Sonlıktan onıń lirikalıq qaharmanı óz muhabbatınan kewli

30