MD hám PQJ / Ǵárezsizlik jıllarında qaraqalpaq hayal qızlar poeziyası
.pdfÓzbekistan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministirligi
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Magistratura bólimi
Ádebiyat teoriyası hám oqıtıw metodikası kafedrası
Utemuratova T.
«Ǵarezsizlik jıllarında qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyası» degen temadaǵı
Magistrlik dissertaciya jumısı
«MAK da jaqlawǵa ruqsat berildi»
Magistratura bólimi baslıǵı: |
yu.i.k., doc. A.Gulimov |
Ádebiyat teoriyası hám oqıtıw |
|
metodikası |
|
kafedra baslıǵı: |
f.i.k. doc. Q. Yusupov |
Ilimiy basshı: |
prof., f.i.d. |
Q.Orazımbetov |
|
|
Nókis-2012 |
1
Ǵarezsizlik jillarında qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyası
MAZMUNÍ
Kirisiw…………………………………………………………………..
1-bap. Ǵárezsizlik jıllarındagı hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq tematikalıq ózgeshelikleri..………………………………
1.1. Hayal-qızlar poeziyasıniń ideyalıq hám tematikalıq baǵdarları………………………………………………………………..
1.2.Hayal-qızlar poeziyasında muhabbat teması…………………
1.3 Hayal-qızlar poeziyası ádebiy sında…………………………
2-bap. Hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq túrleri hám
kórkemlik ózgeshelikleri……………………………………………
2.1.Hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq túrleri…………………
2.2.Hayal-qızlar poezıyasınıń kórkemlik ózgeshelikleri…
…………………………………………………………………………….
Juwmaq………………………………………………………………… Paydalanılǵan ádebiyatlar………………………………………
2
|
|
|
KIRISIW |
|
|
Temanıń aktuallıǵı. Qaraqalpaq ádebiyatı ushın XX |
|
||||
ásirdiń |
90-jıları |
milliy |
ádebiyat |
tariyxında |
ayrıqsha |
rawajlanıw dáwiri boldı. Ásirese, bul dáwirde qaraqalpaq |
|
||||
poeziyasınıń janrlıq, ideya, tematikalıq, kórkemlik izleniwshilik |
|
||||
baǵdarlarında úlken tabıslarǵa eriskenligi málim. |
|
||||
Qaraqalpaq poeziyası 90-jıllarǵa kelip óziniń ráń- |
|
||||
báreńligi, súwretlew maydanınıń keńeygenligi, forma hám |
|
||||
mazmunınıń jańalanǵanlıǵı, kórkem obraz jaratıwdıń |
|
||||
jańasha usılları, insandı hár tárepleme úyreniw, onıń |
|
||||
ruwxıy iskerligi talqını poeziyanıń tiykarǵı sıpatlı belgisi, |
|
||||
kórkemlik tiykarına aynaldı. |
|
|
|
|
|
Poeziya-bul óziniń názikligi, kórkemligi, sezimtallıǵı, |
|
||||
ótkirligi menen barlıq waqıtta kórkem ádebiyattıń janrları |
|
||||
ishinde eń tásirsheń janr bolıp keldi. Ásirese, qaraqalpaq |
|
||||
xalqınıń ruwxıy ómirinde, dúnyasında tutatuǵın ornı |
|
||||
joqarı ekenligi dawsız. Poeziyanıń jáne bir ózinsheligi ol |
|
||||
ádebiyattıń basqa janrlarına qaraǵanda da ádebiyattıń basqa |
|
||||
janrlarına qaraǵanda da jámiyettiń ruwxın ózine kóbirek |
|
||||
sińirip, onı ayqınıraq sáwlelendiredi. Ondaǵı bolıp |
|
||||
atırǵan ózgerislerge tezirek ún qosadı. |
|
|
|||
Ótken ásirdiń sekseninshi jıllarınan sońǵı dáwirdegi |
|
||||
qaraqalpaq poeziyası bir qatar belgileri menen basqa da |
|
||||
dáwirlerden ajıralıp turadı. Solardıń bir sıpatında usı |
|
||||
dáwirde qaraqalpaq ádebiyatında |
|
háyal-qızlar lirikasınıń |
|||
qálipleskenligin atap kórsetiwge boladı. Bul dáwirge deyin az edi. Tek ǵana alpısınshı jıllardan soń ádebiyatımızda hayalqızlardıń atları kórine basladı. Al jetpisinshi-seksinshi jılları
3
qaraqalpaq poeziyasında hayal-qızlardıń óz dawısına hám |
|
|||
ádebiy qábiletke iye úlken bir toparı ósip jetilisti. |
|
|
||
Álbette, bul dáwirde dóretiwshilik penen shuǵıllanǵan |
|
|||
hayal-qızlardıń sanı ádewir bar. Olardıń arasınan hayal- |
|
|||
qızlar poeziyasınıń eń bir xarakterli wákilleri sıpatında |
|
|||
Nábiyra |
Tóreshova, |
Pátiyma |
Mırzabaeva, |
Minayxan |
Jumanazarova, Gúlistan Dáwletova, Nigara Tileova, Gúlnara |
|
|||
Nurlepesova, Shárigúl Payzullaeva, Altıngúl Óteniyazovalardıń |
|
|||
poziyası dıqqatqa ılayıq |
|
|
|
|
Hayal-qızlar lirikasınıń ózinshelligi tuwralı aytqan |
|
|||
ádebiyatshı Q.Orazımbetovtıń: «Ómirdiń ózi hayal |
|
|||
qızlarsız gózzal emes. Ádebiyat ta olarsız ábiger halǵa kelip |
|
|||
qalatuǵını sózsiz. Óytkeni olar erlerge qaraǵanda |
|
|
||
dúnyaǵa, ómirge, ádebiyatqa |
basqasha kózqaras penen |
|||
qaraydı. Erler bazda jaratılıs, kóbeyiw, dúnyaǵa keliw hám ketiw, ósip-óniw sıyaqlı ilahiy túsiniklerge ústirtin máni beriwi múmkin. Al hayal-qızlar bulardı ómirdiń tiykarı dep túsinedi. Sebebi, olar–analar. Bazda erlerdiń gózzallıq tuyǵıları, gózzallıqtı súwretlewi erbekey-serbekey bir nárse bolıp shıǵıwı múmkin. Al hayal-qızlardıń ádebiyattaǵı gózzallıqtı jaratıwıbul shın mánisindegi gózzallıq. Sebebi, olardıń ózleri gózzallar, olardıń tábiyatında gózzallıq
qanına qarısıp, sińip ketken»,-degen pikirlerinde belgili dárejede shınlıq bar. Óytkeni, haqıyqatında da hayal-qızlar poeziyasın oqısań, yaki tıńlasań janıńdı ayrıqsha bir lázzetke bóleydi. Olardıń siyqırlı kúshi-ǵayrı naǵıs tilinde, oy-sezimleriniń salmaqlılıǵında bolsa kerek.
4
Kórkem ádebiyatta |
turmıs shınlıǵı ayrıqsha anıqlıq |
|
penen júzege asadı, ol hár qanday turmıslıq fakttı hárekette, |
||
ózgeriste, rawajlanıw ústinde, hár túrli kóriniste súwretlep |
||
beriw múmkinshiligine iye. Bul sóz óneriniń ózinsheligi, |
||
tábiyatı. |
Biz poeziyanıń usı aytılǵan dárejedegi kúshin |
|
izertlew predmeti etip alǵan hayal-qızlar poziyasınıń eń saylandı shıǵarmalarında kóre alamız.
Biz shayıra hayal-qızlardıń poeziyalıq shıǵarmaların
oqıp otırıp, olardıń ómirdiń álwan túrli qubılısın sáwlelendiriw menen birge jámiyetlik turmıstı túsindiriwge, turmıstı ózgertiw ushın zárúrli jámiyetlik tilek, máqsetti tanıp biliwge úyretetuǵınlıǵın kóremiz. Shayıralarımızdıń poeziyasında adam ómiri, onıń ruwhıy dúnyası, ishki
keshirmeleri, |
tábiyat |
kórinisleri |
óz-ara |
súwretlenedi. |
Máselen, |
olardıń |
poeziyasında |
qaharman óz oy-sezimleri arqalı xalqınıń ótmishin hám búginin bir kóz benen alıp qaraydı jáne keleshek tuwralı pikir júrgizedi.
Insannıń ruwxıy ómiriniń mazmunın quraytuǵın hár
qanday sezim-adamdı qızıqtırǵan, tolqıtqan, quwandırǵan,
qapalandırǵan, kúyindirgen, tınıshsızlandırǵan
lirikanıń nızamlı dúnyası retinde oǵan mazmun bolıp
tabıladı. Bir adamnıń jan dúnyasında úzliksiz túrde turaqlı, ótkinshi hár túrli sezimler tuwıladı. Usınday tásirsezimlerdiń hár biri lirikalıq qosıqqa mazmun bere aladı.
Shayıra qızlarımız jámiyetlik turmıstı súwretlew arqalı jańa turmıslıq kartinalardı dóretedi, ol waqıyalardıń mazmunın túsindirip beredi. Túsindiriw menen birge shayır sol
qarıstırılıp
lirikalıq
sezimler
5
jámiyetlik turmıs haqqında húkim shıǵaradı.Bunday subektiv pikir bildiriw lirikanıń tiykarǵÍ janrlıq qásiyetlerinen esaplanadı. Jáne hayal-qızlar poeziyası ideyalıq, tematikalıq baǵdarlarınıń keńligi janrlıq kóp túrliligi menen ajıralıp turadı. Bul jaǵınan ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq poeziyasınıń rawajlanıwında salmaqlı orın tutadı.
Usı kózqarastan qaraǵanda 90-jıllardaǵı hayal-qızlar
poeziyasın izertlew, olardıń ózinshelik penen ayrıqshalıqların ashıp beriw aktual máselelerdiń biri dep
esapladıq hám jumısımızdı usıǵan arnadıq.
Jumıstıń maqseti hám wazıypası.
Bul magistrlik dissertaciya jumısımızdıń tiykarǵı maqseti- |
|
|||
ǵárezsizlik dáwirindegi kúndelikli baspa sóz betlerinde |
|
|
||
járiyalanǵan, sonday-aq baspadan shıqqan hayal-qızlardıń |
|
|
||
poeziyalıq |
shıǵarmalarına |
analiz |
jasaw, |
onıń |
rawajlanıwınıń baslı tendenciyasın, ideyalıq-tematikalıq |
|
|
||
baǵdarların anıqlaw, janrlıq túrlerin belgilewden ibarat. Bul |
|
|||
ushın poeziyanıń rawajlanıwındaǵÍ geypara mayda detallardı |
|
|||
tallap otırıw múmkin emes, al poeziyanı tutas alıp qarawǵa |
|
|
||
tuwra keledi. Sonlıqtan poeziyada kóringen shayıra hayal- |
|
|
||
qızlardıń dóretiwshiligine analiz jasawǵa háreket ettik. |
|
|
||
Usı maqsette jumısımızda tómendegi wazıypalar belgilendi: |
|
|||
-házirgi ádebiy processte hayal-qızlar poeziyasınıń tutqan |
|
|||
ornın anıqlaw; |
|
|
|
|
-ǵárezsizlik |
dáwirindegi |
hayal-qızlar |
poeziyasınıń |
|
ideyalıq hám tematikalıq baǵdarların anıqlaw;
-hayal-qızlar lirikasınıń ádebiy sında bahalanıwın úyreniw;
6
|
-bul dáwirdegi hayal-qızlar poeziyasınıń janrlıq túrlerin |
|
|
||
anıqlaw: Mine usı sıyaqlı máseleler biziń jumısımızdıń |
|
|
|||
tiykarǵı wazıypalarınan esaplanadı. |
|
|
|
||
|
Problemanıń izertleniwi. Ǵárezsizlik dáwiri qaraqalpaq |
|
|
||
poeziyasınıń |
rawajlanıwında, |
qaraqalpaq |
ádebiyattanıw |
||
iliminiń rawajlanıwında da jańa basqısh boldı. Sebebi, bul |
|
|
|||
jıllardan baslap ádebiyattaǵı metodı |
|
|
|
||
nızamlıqları, partiyalılıǵı, klasslıq gúres ideyaları usaǵan - |
|
|
|||
printcipleriniń kózqarasınan bahalaw tendenciyası saplastırıldı, |
|
|
|||
jańa ilimiy, kórkem-estetikalıq sheklerge qarap qádem tasladı. |
|
|
|||
|
Ádebiyat tariyxına baylanıslı diniy ádebiyat, feodal-klerikal |
|
|||
ádebiyat, saray ádebiyatı degen túsinikler, hár bir millet |
|
|
|||
ádebiyatın reakciyashıl hám progressivlik ádebiyat dep ekige |
|
|
|||
bólip úyretiw sıpatları sıyaqlı metodologiyalıq teoriyalarǵa |
|
|
|||
shek qoyıldı. Sebebi, kórkem shıǵarmanıń qunlılıǵın, |
|
|
|||
jazıwshınıń dúnyaǵa kózqarasın kommunistlik ideologiya |
|
|
|||
kózqarasınan bahalaw principinen pútkilley waz keshildi. Kórkem |
|
||||
shıǵarmanı bahalawdıń tiykarǵı ólshemlerı kórkem |
|
|
|||
ózgesheligi, ulıwma insanıylıq, milliy ruwxıy qádriyatlar hám |
|
|
|||
milliy ǵárezsizlik ideyaları bolıp qaldı. |
|
|
|
||
|
Búgingi ádebiy processtegi usı sıpatlardı, ózgerislerdi |
|
|
||
qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxına jańasha qaraw, kórkem |
|
|
|||
shıǵarmalarǵa obektiv baha beriw zárúrligin keltirip shıǵaradı. |
|
|
|||
Usı kózqarastan biz XX ásirdiń 90-jıllarında qaraqalpaq |
|
|
|||
ádebiyatında dórelgen poeziyalıq shıǵarmalarǵa, atap aytqanda, |
|
||||
usı |
dáwirdegi |
hayal-qızlar |
poeziyasınıń |
|
xarakterli |
ózgeshelikleri, |
ideyalıq-tematikalıq |
baǵdarları, |
janrlıq |
||
túrleri, kórkemlik dárejesi h.t.b. haqqında bir qansha ádebiy sın |
|
|
|||
7
maqalalar, arnawlı izertlew jumısları hám sabaqlıqlarda |
|
|
|
|
||||
juwmaqlastırılǵan ilimiy teoriyalıq pikirler bildirilgen. Bunday |
|
|
|
|||||
sıpattaǵı bir qansha maqalalar ádebiyatshı hám sınshılar |
|
|
|
|
||||
G.Esemuratov, K.Mámbetov, S.Bahadırova, Q.Orazımbetov, |
|
|
|
|||||
P.Nurjanov, |
B.Genjemuratov, |
H.Ótemuratova |
|
h.t.b.lardıń |
||||
qálemine |
tiyisli bolsa, |
Á.Paxratdinov, K.Allambergenov, |
||||||
M.Bekbergenovalardıń avtorlıǵındaǵı «XX ásir qaraqalpaq |
|
|
|
|||||
ádebiyatı tariyxı», Q.Turdıbaevtıń «Ǵárezsizlik dáwirindegi |
|
|
|
|||||
qaraqalpaq poeziyası» sabaqlıqlarında ǵárezsizlik dáwirindegi |
|
|
|
|||||
hayal-qızlar dóretiwshiligine ádebiy portretler berilgen. |
|
|
|
|
||||
Sonıń menen birge qaraqalpaq poeziyası hár túrli aspektte |
|
|
|
|||||
S.Axmetov, T.Mámbetniyazov, K.Xudaybergenov, N.Japaqov, |
|
|
||||||
Q.Sultanov, |
Q.Bayniyazov, |
K.Mámbetov, |
|
Q.Muratbaev, |
||||
Q.Járımbetov, Q.Orazımbetov, B.Genjemuratov sıyaqlı belgili |
|
|
|
|||||
ilimpazlar, sońǵı dáwirde J.Maqsetova, M.Mámbetova, |
|
|
|
|
||||
A.Hamidova, Y.Eshniyazova h.t.b jas ilimpazlar tárepinen |
|
|
|
|||||
izertlenildi |
|
|
|
|
|
|
|
|
Jumıstıń |
|
ilimiy |
jańalıǵı |
sonnan |
ibarat, |
onda |
||
ǵárezsizlik dáwirindegi qaraqalpaq hayal-qızlar poeziyası |
|
|
|
|||||
birinshi ret ilimiy analizge tartılıp, olardıń ideyalıq hám |
|
|
|
|
||||
tematikalıq baǵdarları, janrlıq túrleri ilimiy kóz-qarastan |
|
|
|
|||||
tallanadı |
hám |
olardıń |
házirgi |
ádebiy |
|
processti |
||
rawajlandırıwdaǵı ornı anıqlanadı. Bul dáwirde dóretilgen |
|
|
|
|||||
hayal-qızlar poeziyası haqqında aytılǵan pikirlerge de sın kóz- |
|
|
|
|||||
qaraslıq bahalawlar beriledi. |
|
|
|
|
|
|
||
Hayal-qızlar |
poeziyasınıń |
bul |
dáwir |
|
ádebiyatın |
|||
rawajlandırıwda tutqan ornı hár tárepleme teoriyalıq analizlewler arqalı kórsetiledi. Geypara janr talaplarına juwap
8
beretuǵın shıǵarmalardıń kemshilikleri de ayqın kórsetiledi. Tiykarınan, jumısta hayal-qızlar poeziyasınıń ideyalıq, tematikalıq ózgeshelikleri, janrlıq túrleri belgili dárejede tallap kórsetiledi.
Izertlew jumısınıń obekti etip, tiykarınan, shayır hayal-
qızlarımızdıń ǵárezsizlik dáwirinde “Ámiwdárya” jurnalı,
“Erkin Qaraqalpaqstan”, “Ustaz” (Ustaz jolı), “Qaraqalpaqstan jasları” gazetalarında jarıq kórgen shıǵarmaları hám baspadan shıǵarılǵan poeziyalıq toplamları alındı. Atap aytqanda,
N.Tóreshova, |
P.Mırzabaeva, |
G.Nurlepesova, |
G.Dáwletova, |
Sh.Payzullaeva, |
N.Tleova, |
A.Óteniyazova, |
|
G.Nurımbetovalardıń ǵárezsizlik dáwirinde jarıq kórgen |
|
||
poeziyalıq shıǵarmaları úyreniledi. |
|
|
|
Izertlew jumısınıń metodologiyası.
Izertlew aldına qoyılǵan maqseti hám wazıypaların orınlawda I.A.Karimovtıń miynetlerindegi ádebiyat hám onıń jámiyettegi áhmiyeti, ulıwma ruwxıy rawajlanıw haqqındaǵı pikirleri, ulıwma progressiv kórkem-estetikalıq oy-pikirler tiykarǵı metodologiyalıq tiykar etip alındı.
Izertlew jumısınıń teoriyalıq hám ámeliy áhmiyeti.
Bul ilimiy izertlew jumısınıń teması qaraqalpaq
ádebiyattanıw iliminiń aldında turǵan aktual teoriyalıq máselelerdiń biri. Ol usı máseleniń sheshiliwine az da bolsa imkaniyat jaratadı. Jumıs materalları ámeliy jaqtan qaraqalpaq poeziyası jónelisi problemaların qarastırıwda belgili dárejede oqıw qollanbası wazıypasın atqaradı. Izertlew jumısı nátiyjelerin baspaǵa tayarlawda, sonday-aq joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde házirgi zaman ádebiy
9
processine tiyisli sabaqlarda, arnawlı kurs hám seminarlarda paydalanıw múmkin.
Dissertaciyanıń dúzilisi kirisiw hám juwmaqtan basqa úlken eki baptan ibarat. Baplar óz gezeginde bir neshe bólimlerden turadı. Sońında jumıstı jazıw barısında paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi berilgen.
10