Ádebiy terminler

BERDAQ ATÍNDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

Ádebiyat teoriyası hám oqıtıw metodikası kafedrası

Ádebiyattanıwǵa kirisiw páninen

Lekсiya tekstleri

ÁDEBIY TERMINLER

Nókis – 2011

- 1 -

miyetin, kórkemligin ashıp beredi, onıń jetiskenlikleri menen kemshiliklerin aytıp, kitap oqıwshılarǵa olar tuwralı túsinikler beredi, ádebiy shıǵarmalardı túsinip qabıllaw ushın jol-jobalar beredi, kitap oqıwıshlardıń ádebiy-estetikalıq talǵamın (diydisin) jetilistiredi.

Qaraqalpaq ádebiyatında qánigelesken ádebiy sın XX ásirdiń 60-jıllardıńda józege keledi.

Ádebiyat tariyxı - ádebiyattanıwdıń úlken bir tarawı. Ol kórkem ádebiyattıń payda bolıwın, qáliplesiwin, rawajlanıw jolların, onıń milliy ádebiyatlarǵa bóliniw tariyxın úyrenedi. Ádebiyat tariyxı itibarlı jazıwshılardıń dóretiwshiligin, sonday-aq jámiyetshilikke keńnen málim bolǵan ayırım shıǵarmalardı óz aldına qarastıradı. Ádebiyat tariyxı sonıń menen birge ádebiy janrlardıń, obrazlardıń evolyuсiyalıq rawajlanıwın baqlaydı. Ádebiyat tariyxı ilimi ádebiyat teoriyası, ádebiyat kritikası salaları menen tıǵız baylanıslı rawajlanadı, olardıń jetiskenliklerin izertlewdiń barısında keń paydalanadı.

Ádebiyat tariyxı izertlenip otırǵan ádebiyattıń iyesi bolǵan xalıqtıń tariyxı menen tıǵız baylanısta bolıwı kerek.

Qaraqalpaq ádebiyatınıń tariyxı XX ásirdiń 30-jıllardıń baslarınan baslap ilimiy jaqtan izertlene basladı. Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxın izertlewshilerden N.Dáwqaraevtı, Q.Ayımbetovtı, I.Saǵıtovtı, M.Nurmuxamedovtı, S.Axmetovtı, Q.Maqsetovtı, K.Mámbetovtı atap ótiwge boladı.

Ádebiyat teoriyası - kórkem sóz óneriniń ulıwma zańlılıqların, kórkem ádebiyattıń tariyxıy rawajlanıw jolların, zańlılıqların, kórkem obraz jaratıwdıń tiykarǵı nızamların, ádebiy janerlardıń, syujetlerdiń kórkemlik tábiyatın, kórkem shıǵarmanıń mazmunı menen formasınıń sáykesligi máselesin

úyrenedi.

Ádebiyat teoriyası kórkemlikke (poetika) baylanıslı bir qatar máselelerdi, atap aytqanda, kórkem shıǵarma dóretiwdiń usılların hám shártlerin, kompoziсiya menen uslubtıń (stil) ulıwma nızamların, zańlılıqların qaraydı. Ádebiyat teoriyası ózine tiyisli barlıq máselelerdi qaraǵanda ádebiyat kritikası menen ádebiyat tariyxı erisken jetiskenliklerdi keń paydalanadı, olarǵa súyenedi.

Sonıń menen birge kórkem ádebiyattı úyreniwdiń barısında ádebiyattanıw ilimi járdemshi ilimlerdi de paydalanadı. Olar - tekstologiya, bibliografiya, paleografiya, dárek shunoslik ilimleri.

Tekstologiya eski latın tilindegi tekstum-baylanısıń, birlesiw sózinen kelip shıǵıp, (logos-ilim) avtor sózin, shıǵarmasın qayta jazıp yamasa qayta basıp tiykarǵı t6p nusqasın tiklew mánisin bildiredi. Tekstologiya jazıwshılardıń yamasa folklorlıq shıǵarmalardıń bir neshe jazba nusqaların, variantların salıstıra otırıp, onıń túp nusqasın yamasa tiykarǵı mazmunın tikleydi, baspaǵa tayarlanıwın támiyinleydi, shıǵarmanıń jazılıw tariyxın, túp nusqasın anıqlawǵa járdem beredi. Tekstologiya ilimi menen shuǵıllanatuǵın alımdı tekstolog dep ataydı.

Bibliografiya - eski grek tilindegi biblio-kitap hám grafo-jazaman degen sózlerden kelip shıǵıp, kitaplar haqqında maǵlıwmatlar degen mánisti bildiredi. Bibliografiyanı4 tiykarǵı maqseti kórkem ádebiyat, ádebiyat ilimi boyınsha shıqqan kitaplar, maqalalar hám olardıń avtorları, basılǵan ornı, jılı, qısqasha mazmunı tuwralı anıq maǵlıwmatlar beriw bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq ádebiyatında Q.Bayniyazov kórkem ádebiyat shıǵarmalarınıń, S.Axmetov qaraqalpaq ádebiyatshı alımları menen kritikleriniń hám olardıń miynetleriniń bibliografiyasın dúzip shıqtı.

Paleografiya áyyemgi filologiya iliminde, sonıń ishinde ádebiyattıń eski dáwirlerin izertlewde qollanıladı.

Ádebiyattanıw ilimi kórkem ádebiyattıń tariyxın, poetikasın, metodologiyasın úyreniw ushın filosofiya hám tariyx ilimleri menen de tıǵız baylanısadı.

ÁDEBIYATLAR

1.S. Axmetov., Q. Sultanov. Ádebiyattanıwǵa kirisiw. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 1987.

2.S. Axmetov. Ádebiyattanıw. Xrestomatiya. Nókis., «Bilim», 1992.

3.S. Axmetov.,J.Esenov.,Q.Járimbetov. Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-Qaraqalpaqshatúsindirme sózligi. Nókis., «Bilim», 1994.

4.Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, 1989.

5.E. Xudayberdiev. Adabiyotshunoslikka kirish. T., «Wqituvchi», 1995.

- 3 -

6.Enciklopedicheskiy slovar yunogo literaturoveda. Moskva, «Pedogogika»,1988.

7.L.B.Bar., N.D.Ilin i dr. Analiz xudojestvennogo proizvedeniya. Toshkent, «Wqituvchi», 1995.

8.K. Mámbetov. Ádebiyat teoriyası. Nókis, «Bilim», 1995.

2- LEKCIYA. A hám Á háriplerinen baslanatuǵın ádebiy terminler

JOBASÍ: (Lekсiya ushın 4 saat).

1.A háribinen baslanatuǵın ádebiy terminler tuwralı túsinik.

2.Á háribinen baslanatuǵın ádebiy terminler tuwralı túsinik.

ABSTRAKT KÓRKEM ÓNER. (Bul atama latın tilindegi abstractio sózinen kelip shıǵıp, gúmilji, anıq emes degendi ańlatadı). XX ásirdiń bas gezlerinde Evropa mádeniyatında júzege kelgen baǵdar. Bul baǵdardıń wákilleri turmıstaǵı real waqıyalardı, qubılıslardı, konkret zatlardı súwretlewden bas tartadı, kórkem dóretiwshiliktiń dúnyanı tanıw, úyreniw qásiyetlerin moyınlaǵısı kelmeydi. Olar kórkem órnerdiń bolmıs penen baylanısın biykarlap, onı sanadan tısqarı payda bolatuǵın stixiyalı qubılıs dep túsinedi.

AVANTYURALÍQ ROMAN. (Avantyura franсuz tilindegi aventure sózinen alınǵan bolıp, wakıya hádiyse degen mánisti ańlatadı). Avantyuriyalıq roman - ulıwma roman janrınıń bir túri. Onda qıyırman-shıyırman wakıyalar, ájayıp hádiyseler, ayrıqsha jaǵdaylar, shárayatlar súwretlenedi. Bul romannıń qaharmanları kóbinese túrli-túmen waqıyalar iyrimine túsken ashıq-mashıqlar, batırlıq islewdi kúsep, ájayıp hádiyseler izlegen orta ásirlik Evropadaǵı rıсarlar, sayaxatshılar, sawdagerler hám basqalar bolıp keledi.

Avantyuralıq romannıń arǵı dárekleri áyyemgi grek romanlarına barıp tireledi.(Ellinizm dáwiri). Orta ásirlik Evropa ádebiyatında (ásirese franсuz ádebiyatında) rıсarlarturmısın sáwlelendiretuǵın kóplegen avantyuriyalıq romanlar payda boldı. Bulardı kóbinese rıсarlar romanı dep ataydı. Olardan antik syujetlerge tiykarlanǵan ―Aleksandrdıń basınankeshirgenleri‖ (―Roman ob Aleksandre‖), ―Eneydiń basınan keshirgenleri‖ (―Roman ob Enee‖), ―Troya waqıyası‖ (―Romano troe‖) romanların atawǵa boladı. Avantyuriyalıq romannıń (yamasarıсarlar romanınıń) qaharmanları batırlar jırınıń qaharmanlarınday belgili bir urıw-qáwimniń, eldiń, millettiń, yaki mámlekettiń ar-namısı, mápi ushın gúrespeydi, al óziniń jekemápi ushın yamasa óz atın shıǵarıw ushın kózsiz, al geyde mánissiz erlikler

fantastikanın elementlerin óz ishine qamtıydı. Bul dáwirdegi avantyuralıq romanlardan D. Defonıń ―Robinzon Kruzo‖, S. Svifttiń ―Gulliverdińsayaxatı‖, Aleksandr Dyumanıń ―Graf Monte Kristo‖, R. Stivensonnıń ―Ǵáziyneler atawı‖,Jyul Vernniń ―Kapitan Granttıń balaları‖ hám basqa da kóplegen shıǵarmalardı atawǵaboladı.

Házirgi ádebiyattanıw iliainde avantyuralıq roman ataması keń qollanılmaydı, ol kóbinese detektiv roman (ádebiyat) yamasa ájayıp waqıyalar romanı (ádebiyatı)-priklyuchencheskiy roman yamasa

ádebiyat dep júritiledi.

AVTOBIOGRAFIYALÍQ SHÍǴARMA. ÓMIRNAMA. Grek tilindegi autos -ózim, dios -ómir, grapho –jazaman degen sózlerden alınǵan. Jazıwshınıń óziniń ómiri tiykarında dóreytuǵın ádebiy shıǵarma. Jazıwshı óz ómirin, basınan keshirgenlerin ádebiy formada bayanlaydı. Ómirnama (avtobiografiya) óziniń bir qatar belgileri boyınsha yadnama (memuar) janrına jaqınlasıp ketedi, biraq ekewi ayırım janrlar. Ómirnamada jazıwshı óziniń ómirine, basınan keshirgen iri-baslı waqıyalarǵa juwmaq isleydi, olarǵa kórkem talqı jasaydı. Zárúrli orınlarda kórkem fantaziyadan, toqımalardan paydalanadı. Ómirnamada avtordıń ózi baslı qaharman sıpatında qatnasadı.

Dúnya ádebiyatında ómirnama janrınıń eń jaqsı úlgileri bar. Olardan L.N Tolstoydıń ―Balalıq dáwir‖ (―Detstvo‖), ―Jas óspirimlik dáwir‖ (―Otrochestvo‖), ―Jigitlik jıllar‖ (―Yunost‖), M. Gorkiydiń ―Balalıq shaǵ‖, ―Adamlar arasında‖, ―Meniń universitetlerim‖, trilogiyaların, Aybektiń ―Balalıq‖, S. Ayniydiń ―Estelikler‖ shıǵarmaların kórsetiwge boladı. Qaraqalpaq ádebiyatında ómirnama janrı jazıwshılardıń dıqqatına ele de bolsa mútáj. Biz bul janr boyınsha J.Aymurzaevtıń ―Jetimniń júregi‖ degen povestin bilemiz.

AVTONIM. Áyyemgi grek tilindegi autos -ózim, haqıyqıy hám oputa at, isim degen sózlerden alınǵan. Avtonim degende biz ádebiy laqap (taxallus) penen jazıp júrgen shayırdıń

- 4 -

yaki jazıwshınıń óz haqıyqıy ismin túsinemiz. Máselen, Berdaq taxallusi bolsa, avtonimi (haqıyqıy ismi )–Berdimurat, Ziywar –Hajıniyaz, Maksim Gorkiy-Aleksiy Maksimovich Peshkov, Aybek-Muwsa Tashmuxamedov h.t.b.

AVTOR. Bul atama latın tilindegi autor sózinen alınıp, tiykarın salıwshı, dúziwshi degendi ańlatadı. Avtorkanday da bir kórkem shıǵarmanıń jeke dóretiwshisi. Máselen, ―Shahnama ‖nıń avtorı (dóretiwshisi)-Ferdawsiy, ―Aqmaq patsha‖nıń avtorı –Berdaq.

AVTOR NIYETI. Qanday da bir kórkem shıǵarmanı jazıw ushın avtordıń oylastırıp júrgen is jobaları. Avtor niyeti bolajaq shıǵarmanıń ideyasın, temasın, kóteretuǵın máselesin (problemasın), janrın shama menen belgileydi. Al avtor niyetiniń ózi soсiallıq buyırtpanıń (Q. Zakaz soсialnıy), yaǵnıy anaw yaki mınaw janrdaǵı, ideyadaǵı shıǵarmalarǵa bolǵan turmıs talabınıń tásiri menen payda boladı. Avtor niyeti birden iske aspay, bir kansha waqıt pisip, shıńlanıp júriwi múmkin. Ullı shayır Berdaq óziniń Aqmaq patsha dástanın jazıw niyeti qalay payda bolǵanın hám onı qalay iske asırǵanın usı dástannıń kiris bóliminde aytıp beredi.

Qolıma duwtar alǵanda Aqdárya betke barǵanda

Bir qıssanı oqıǵanda Bir waqıya kórgen edim Oqıp shıqtım qayta-qayta

Júrdim onı ayta-ayta Kóp oylandım dep pe qáte Tariyxın bilmegen edim

Kóp jıllar oylap júrgen sońJaqsı jamanın bilgen soń Jasım ellige kelgen soń

Kóp oylanıp kóńil berdim

Jazdım bir jılon eki ay Tapsam tamaqqa jedim may Qapalı kewlim xosh bolmay Kóp kemisler boldı jıllap

(Berdaq. ―Aqmaq patsha‖)

Kórinip turǵanınday shayır dástan jazıwdı kóp jıllar niyet etip júrgen, oǵan kerekli materiallardı jıynaǵan, puxta úyrengen, jaramlı-jaramsızın ayırǵan, sonnan soń ǵana dástandı jazıwǵa birotala kirisken.

Geyde shıǵarmanı jazıwdıń barısında áwelgi avtor niyeti ózgerislerge ushırasıwı múmkin. Shıǵarma jazıw -kórkem dóretiwshilik. Sonlıqtan jumıstıń barısında xarakterler, shárayatlar, qaharmanlar álbette

ózgerislerge ushıraydı. Ullı jazıwshı L.Tolstoy ―Qaharmanlarım aytqanıma júrmey ózinshe kete beredi‖ dep talay nalıǵan. Demek, shıǵarma jazıwdıń barısında áwelgi avtor niyeti ózgerislerge ushırawı -tábiyiy jaǵday. Bul boyınsha dúnya ádebiyatı tariyxında kútá kóp mısallar bar.

AVTOR SÓZI. Kórkem shıǵarmada personajlar sózi menen avtor sózi ajıralıp turadı. Bul jaǵday epikalıq shıǵarmalarda (roman, povest, gúrriń h.b.) kóbirek anıǵıraq kózge taslanadı. Shıǵarmadaǵı qaharmanlar háreket etetuǵın hár qıylı sharayatlar, waqıyalar, tábiyat kórinisleri (peyzajlar) qaxarmanlardıń psixologiyalıq awhalları avtor sózi menen beriledi. Ayrım jaǵdaylarda avtor sózi qaharmanlar yaki syujet penen tikkeley baylanıspaǵan boladı. Mısalı, ekspoziсiya, prolog, epilog tek avtor tárepinen beriletuǵın túsinikler bolıp, olar tiykarǵı syujetke kirmeydi. Sonday-aq, shıǵarmalarda ushırasatuǵın lirikalıq sheginisler de avtor sózi menen beriledi.

AVTOR SÍPATLAMASÍ. Avtor óz shıǵarmasında qaharmanlardıń obrazların tolıǵıraq ashıw ushın olardıń minez-qulqın, is-háreketlerin, ishki sezimleri menen keshirmelerin kórkemlep súwretleydi. Bunı avtordıń sıpatlaması (xarakteristikası) dep ataydı.

AYTÍP BERIWSHI, GÚRRIŃ. Kórkem shıǵarmada tiykarǵı waqıyalardı aytıp beriwshi qaharman. Sońǵı wakıtlardaǵı ádebiyattanıw ilimi hám sında aytıp beriwshi (―rasskazchik‖) hám bayanlap beriwshi (―povestvovatel‖) atamaları jiyi qollanılatuǵın boldı hám ol búgingi realistlik kórkem oy-pikirdiń jaǵdayına baylanıslı kelip shıqtı. Óytkeni, burınǵı kóp milletli sovet ádebiyatı degen ortaq estetikalıq birlikte haqıyqatında da usınday

- 5 -

kaharmanlardıń obrazı en jaydı hám olar arqalı ádebiyatqa biraz sıpatlı ózgeshelikler kelip kirdi. Aytayıq, SH.Aytmatovtıń shıǵarmaların alıp qaraǵanımızdıń ózinde olarda eń birinshi orında usınday sóylep beriwshiniń kelbeti, olardıń minez-qulqı hám is-háreketleri, qorshaǵan ortalıqqa bergen bahaları hám kózqarasları turadı. Mine, usınday qaharman obrazları arkalı ásirese kórkem realistlik prozada lirikalıq hám psixologiyalıq súwretlewler kúsheydi, shıǵarmalardıń syujetlik kompoziсiyalıq dúzilisi ózgeshe tús aldı, olar turmıs waqıyaların súwretlewde isenimsizlikten, qurǵaq tásirsiz bayanlawlardan qutıla basladı. Sóylep beriwshi, gúrriń etiwshi qaharman obrazın sáwlelendiriwde 60-jıllardan keyin dóretilgen T. Qayıpbergenov, SH.Seytov, S.Saliev, U.Pirjanov, K.Raxmanov, D.Sherniyazova, E.Ótepbergenovtıń shıǵarmaları qaraqalpaq prozasın rawajlandırıwǵa aytarlıqtay úles bolıp qosıldı.

AYTÍS. Túrkiy xalıqlar (qaraqalpaq qazaq, qırǵız h.t.b.) tillerindegi aytıs sózi orıs tilinde awdarılmastan isletilip, ádebiy atama bolıp kirgen. Aytısbul baqsıjırawlardıń, aqınlardıń, shayırlardıń qosıq shıǵarıw hám aytıw boyınsha ekew ara jarısı. Aytıs shıǵısı boyınsha folklorlıq janr bolıp, xalıq aldında improvizaсiya (suwırıp salmay) jolı menen atqarılǵan. Mısalı, qarakalpaq shayırı Ájiniyaz benen kazaqtın aqın kızı Meńeshtiń aytısı improvizaсiya jolı menen atqarılǵan. Bunda aytısıwshılar hesh kanday tayarlıqsız-aq sóz jarısına birden túsip kete beredi. Bul aytıstıń folklorlıq forması.

Jazba ádebiyattıń qáliplesiwi menen aytıstıń jazba túri júzege keledi. Bunda aytısıwshı shayırlar

óz pikirlerin xatqa tusirip, onı bir-birine jollaydı. Bul aytıstın jazba (ádebiy) túri bolıp esaplanadı. Qaraqalpaq ádebiyatında Kúnxoja menen Sherniyazdıń, Berdaq penen Óteshtiń aytısı, Ayapbergen menen Máten shayırdın aytısı, Sadıq shayır menen Rambergen shayırdıń aytısı xalıqqa keńnen málim. Ádebiyat tariyxınan Qulımbettiń qazaq aqını Ábubákir Kerderi menen, Seyfulǵabittiń Qazı Máwlik penen xat arkalı aytısları belgili.

AYTÍMLAR. Xalıq awızeki dóretiwshiliginiń bir janrı. Jámiyettiń rawajlanıwınıń tómengi basqıshlarında, adamlar ele sózdiń qúdiretine, tilektiń keletuǵınına tolıq isenetugın waqıtları payda bolgan. Aytımlar qanday da bir isti baslarda yamasa túrli ırımlarga, úrp-ádetlerge baylanıslı aytılatuǵın bolǵan. Mısalı, Diyxanlar jerge tuqım salarda ―YA, diyxan ata, óziń yar bolagór, meniń isim emes, seniń isiń‖, dep aytımın aytıp alǵan. Birewge jaqsı tilek tilegende de (pátiya bergende) tiyisli aytımlar aytılatuǵın bolǵan. Mısalı, qonaq kútken adamǵa: ―Asıń, asıń, asına, bereket bersin basına, Qırǵawılday qırǵalap, bódenedey jorǵalap, Qıdır degen atańız ózi kelsin qasına‖ degenge usaǵan aytımlar aytqan. Adamlardı emlewge baylanıslı bádik, gúlápsan h.t.b aytımlar aytılǵan.

AKADEMIYALÍQ BASPA. Kórkem teksttiń akademiyalıq baspası. Ádettegi baspalardan qatań ajıralıp turadı. Ol avtordıń barlıq dóretiwshilik miyrasın qamtıydı, tekstlerdiń barlıǵı ilimiy-sın tekseriwden ótkeriledi, shıǵarmalardıń variantları, redakсiyaları, qoljazbaları salıstırıladı, basqasha aytqanda úlken tekstologiyalıq islew beriledi, tiyisli jerlerinde anıqlamalar, túsinik sózler, derekler, siltemeler (snoskalar) menen támiyin etiledi. Akademiyalıq baspa - shıǵarmalardıń eń aǵla baspası bolıp esaplanadı. Sonlıqtan tekstlerdin dúrıslıǵın teksergende akademiyalıq baspaǵa júginedi. Orıs ádebiyatında A. S. Pushkinnin, I. S. Turgenevtiń, N. V. Gogoldiń h.b shıǵarmalarınıń akademiyalık baspaları belgili,

ózbek ádebiyatında Aybektiń shıǵarmalarınıń akademiyalık baspası bar, qarakalpaq ádebiyatında akademiyalıq baspa ele iske asırılǵan joq.

AKADEMIYALÍQ STIL. Ilimiy-izertlewlerdi bayanlaw usılı. Akademiyalıq stil bayanlawdıń kórkem yaki publiсistikalıq usılınan qatań ajıralıp turadı. Akademiyalıq stil menen bayanlanǵan ilimiy jumıslar keń oqıwshılar massasına emes, al tiykarınan qánigelerge arnalǵan boladı. Sonlıqtan akademiyalıq stil qısqa hám anıq bayanlawdı, aytılǵan pikirlerdi tastıyıqlaytuǵın faktler menen dáliyllerdi, atamalardı, birinshi dárekler menen siltemelerdi qatań talap etedi. Akademiyalıq stildiń tábiyatı gáplerdi jıltıraq sózler menen torlaǵandı, qıyal parazlıqtı, sezimler jetegine erip ketiwdi kótermeydi. Akademiyalıq stildi geyde akademizm dep te ataydı.

Filologiya iliminde akademiyalıq stildiń haqıyqıy ustaları akademikler V. V. Bartold, V. M. Jirmunskiy, V. V. Vinogradovlar keńnen málim. Qaraqalpaq filologiyasında akademiyalıq stildi jetik meńgergenlerden akademik M. Nurmuhammedov, professor D. Nasırovtı atawǵa boladı.

- 6 -

AKROSTIX. (Grekshe akro-Shettegi, stichis-qosıq). Akrostixtiń qatarlarınıń dáslepki háriplerin joqarıdan tómen qarap oqıǵanda qosıq baǵısh etilgen adamnıń atı yamasa avtordıń óziniń atı kelip shıǵadı. Akrostix shıǵıs poeziyasındaǵı muwashshaq janrına uqsap ketedi. Ullı shayır Nawayı qaytıs bolǵanda onıń azasına baǵıshlap Sahib Daranıń qosıǵı jazıldı. Bul qosıqtıń hár bir birinshi qatarınan Nawayınıń tuwılǵan jılı, al ekinshi qatarınan onıń ólgen jılı shıǵadı.

ALLEGORIYA, ASTARLÍ SÓZ. (Grekshe allos-baska, ózge agareno-aytaman degen sózlerden). Kórkem ádebiyattaǵı súwretlew qurallarınıń biri. Shıǵarmada abstrakt pikir yamasa túsiniktiń ornına bir zattıń yamasa qubılıstıń anıq súwretlemesi beriledi. Oqıwshı usı súwretlemege qarap, ne haqqında gáp baratırǵanın abaylaydı. Astarlap súwretlew erteklerde, sonday-aq tımsallarda jiyi ushırasadı. Erteklerde túlki-hiylekerliktiń, mákkarlıqtıń, qasqır-ashkózliktiń, miyrimsizliktiń, eshek-pámsizlik penen ójetliktiń astarlı obrazların beredi. Astarlap súwretlew orta ásirlik ádebiyatta keń qollanılǵan. Allegoriya realistlik ádebiyatta da kóplep ushırasadı. Mısalı, Kúnxojanıń ―Aqqamıs‖ qosıǵında qamıs obrazı jámiyette soсiallıq teńsizlikten jábir shekken adamnıń astarlı obrazın beredi.

ALLITERACIYA, SES ÚNLESLIGI. (Latınsha ad-qaraqalpaqsha ǵa-ge,-qa-ke hám dade, tate jalǵawlarǵa sáykes keledi, litera -hárip degen sózdi ańlatadı). Kórkem sózdiń ses qurılısı (kórkem fonetika) máselesine tiyisli. Dawıssız seslerdiń jiyi-jiyi qaytalanıwı (kópshilik jaǵdaylarda sóz basında qaytalanıwı) alliteraсiya dep ataladı. Mısalı:

Kózim salsam qay bir qusqa Qustan qustıń túri basqa Tarlan salmay ótken bosqa Suńqardıń qádirini bilmes

(Abbaz Dabılov)

Yamasa

Qap-qapaq qashıń qaqarǵa qaqıshan súmbillerin Kep-kirpik kózlerińdur tiyǵı jawhar tilleriń

(Ájiniyaz) Alliteriya qosıq qurılısınıń sapalılıǵın támiyinlewde áhmiyeti bar.

ANTITEZA. (Grekshe ―antithesis‖ –qarama-qarsı degendi bildiredi). Kórkem shıǵarmada waqıyalar, obrazlar, túsinikler bir-birine qatań qarama-qarsı qoyılsa, antiteza usılı kelip shıǵadı.

Aqmaqqa hamdam bolsań qalmas ar-uyat Sol ushın Hayyamnan tıńla násiyhat Aqmaqlardıń bergen balzam suwınan Aqıllınıń bergen záhári zıyat.

(Omar Hayyam)

Bul jerde aqmaq-aqıllı, balzam-záhár antitezalıq túsinikler bolıp, shıǵarmanıń emoсional tásirin arttırıw ushın qollanılıp tur.

ANTIK ÁDEBIYAT. (Latınsha ―antiguuz4‖ –―áyyemgi‖, ―ertedegi‖ dep awdarıladı, demek bul atama áyyemgi ádebiyat degen mánisti bildiredi). Mıń jıllap tariyxlarǵa iye áyyemgi ádebiyatlar kóp, biraq olardıń hár biri antik ádebiyat dep júritilmeydi. Tek ǵana áyyemgi Greсiya hám áyyemgi Rim

ádebiyatların antik ádebiyat dep ataydı. Sebebi usı eki ádebiyat ózlerinen sońǵı dáwirlerdegi ádebiyatlar ushın kórkem-estetikalıq sháshme bolıp xızmet ete alǵan. Antik ádebiyat óziniń joqarı kórkemligi, tereń hám demokratiyalıq ideyalılıǵı, janrlardıń baylıǵı menen basqa áyyemgi ádebiyatlardan ajıralıp turadı.

Antik ádebiyat Balqan yarım atawınıń qublasında Kishi Aziya jaǵalawlarında, sońınan Jer Orta teńizi jaǵalawlarında payda bolǵan hám qáliplesken. Áyyemgi grek ádebiyatınıń dáslepki jazba estelikleri b.e.b. VIII ásirge barıp taqaladı, al Rim ádebiyatı b.e.b. III ásirden baslanadı. Antik ádebiyat b.e. V ásirine shekem, yaǵnıy Batıs Rim imperiyası qulaǵanǵa shekem ómir súredi. Solay etip, antik ádebiyat 1200 jıllıq dáwirdi óz ishine aladı. Bunnan sońǵı dáwirlerde antik ádebiyat jańa ósip kiyatırgan Batıs Evropa

ádebiyatları ushın kórkemlikestetikalıq tirek bolıp xızmet etedi, al antik grek filosofiyası VIII-XII

ásirlerde musılman alımları tárepinen arab tiline kóplep awdarıladı. Sonıń ushında antik mádeniyattıń iri baslı úlgileri Orta Aziya musılmanlarına málim bolǵan, sonın ishinde qaraqalpaq oqımıslıları da olardı belgili dárejede bilgen. Qaraqalpaq poeziyasınıń klassigi Berdaq bul jóninde tómendegishe gúwalıq beredi.

- 7 -

Ótken Arastu, Áplatun Jaratıp ilimniń kántin Sheshiw ushın pikiri bántinMen maǵrifat izler edim.

Musılmanlar arasında antik grek filosofları Aristotel-Arastu, Platon-Áplatun, Ptolomey-Vatlimus, Sokrat-Suqrot dep júritilgen.

Antik ádebiyatınıń eski hám baslı janrlarınıń biri dástanshılıq bolǵan (poema, epos). Onda xalıq ańızları hám mifleri tiykarında qaharmanlardıń, qudaylardıń, hár qıylı qúdiretlerdiń, miynet adamlarınıń obrazları jaratılǵan. Dástanshılıq janrında Gomerdiń ―Iliada‖ hám ―Odisseya‖ (b.e.sh VIII á.), Gesiodtıń ―Miynetler hám kúnler‖ ―Teogoniya‖ (―Qudaylardıń kelip shıǵıwı‖ VIII-VI á.), Vergiliydiń ―Eneida‖ (b.e.sh. I á.), ―Georgikler‖ (―Diyxanlar jırı‖), Ovidiydiń ―Metamorfozalar‖ (―Qubılıwlar‖ –b.e.sh. I á.), Lukiannıń ―Farsaliya‖ dástanları dúnya ádebiyatınıń marjanları sıpatında esaplanadı hám házir de

úyreniledi.

Antik ádebiyatta dástanlardan soń eń súyikli hám húrmetli janr tragediya bolǵan. Tragediyanı qosıq penen jazıw úrdis bolǵan. Bul janrdıń ósip-órkenlewi grek hám Rim mádeniyatında teatr óneriniń kúshli rawajlanıwı menen belgilenedi. Grek tragik jazıwshıları Esxildiń ―Shınjırlanıp bánt etilgen

Prometey‖, Sofokldiń ―Patsha Edip‖, Evripidtiń ―Medeya‖ tragediyaları dúnyanıń kóp tillerine awdarılıp, dúnya teatrlarında házir de qoyıladı.

Komediya janrı boyınsha Aristofan, Menandr Plavt, Terenсiy usaǵan komik jazıwshılardı atawǵa boladı. Grek-rim shayırları Anakreont, Pindar, Safo, Feokrit, Vergiliy, Ovidiy, Yuvenal, Goraсiy h.b adamnıń eń názik hám sulıw sezimlerin beretuǵın ájayıp lirikalıq shıǵarmalar dóretken. Batıs Evropa hám orıs klassik shayırları antik lirikadan úyrenip, onıń jetiskenliklerinen óz poeziyasında paydalanǵan. Antik ádebiyat qaraqalpaq oqıwshılarına tiykarınan sovet húkimeti jıllarında orıs ádebiyatındaǵı awdarmalar arqalı tanıs bolǵan. Ullı qaraqalpaq shayırı I. Yusupov óziniń shıǵarmalarında antik ádebiyattıń obrazların, ruwxın qaraqalpaq poeziyasına alıp kirip, onı antik ádebiyat penen tabıslı baylanıstırdı. Antik

ádebiyattıń úlgileri qaraqalpaq tiline kem awdarılǵan. Olardan Esxildiń ―Shınjırlanıp bánt etilgen Prometey‖, tragediyasınıń (awdarǵan D. Aytmuratov), ―Áyyemgi Greсiyanıń legendaları hám mifleriniń‖

(awdarǵan Q.Járimbetov)awdarmaların aytıp ótsek boladı.

Q. Antichnaya literatura. Pod redakсiey A.A. Taxo-Godi. 2-e izdanie. M., ―Prosveshenie‖, 1973. ANTONIMLER. (Grekshe anti –qarsı, onyma –at, isim degendi bildiredi). Mánisleri boyınsha bir-

birine qayshı keletuǵın sózler. (aq-qara, bay-jarlı, batır-qorqaq, joqarıtómen). Antonim kórkem ádebiyatta súwretlew qurallarına kiredi hám gáptiń tásirsheńligin kúsheytiw ushın qollanıladı.

Mısalı:

Aldım-artım bolıp tastay qarańǵı Ushıradım jabıwsız malday boranǵa Jazım-qısqa aylanıp qaldım ısıranǵaMezgilsiz boraǵan qalıń qar etti.

(Abbaz Dabılov)

Bul jerde ―aldım-artım‖, ―jaz-qıs‖, sózleri antonimler bolıp, qosıqtıń emoсionallıǵın kúsheytip turıptı.

AŃÍZ. (Latınsha legenda –oqıwǵa ılayıq degendi ańlatadı). Xalıq awızeki dóretiwshiliginiń bir janrı. Ańız belgili bir tariyxıy waqıyalardıń yamasa tariyxıy adamlardıń átirapında payda bolǵan áńgimeler, shıǵarmalar. Ańızlarda fantaziya, giperbolizm mol bolǵanı menen, olar tariyxıy shınlıqtıń sheńberinen alıslap ketpeydi. Mısalı, bir ańızda qaraqalpaq xalkınıń batırı Ernazar alakózdiń Xiywa xanınıń toyında 50 put (800kg) júk kótergeni áńgime etiledi. Adamnıń sonshelli salmaqtı kótere almawı múmkin, biraq Ernazar Alakózdiń tariyxta bolǵanı, Xiywa xanınıń jıyınlarına qatnasqanı haq.

Ańızlar xalıqtıń ótkendegi tariyxı, turmısı tuwralı bay maǵlıwmatlar beredi. Qaraqalpaqlardıń tariyxına baylanıslı Ormámbet biy, Maman biy, Aydos biy, Bozataw, Qońırat waqıyaları tuwralı, jer-suw atlarına baylanıslı Xojeli, Shımbay, Nazlımxan sulıw, Gúldirsin, Qırıq qızdıń qalası, Shomanay uqsaǵan tolıp atırǵan ańızlar bar.

- 8 -

Ańızlar tematikalıq jaqtan bir neshe túrlerge bólinedi. 1) tariyxıy ańızlar (tariyxıy wakıyalarǵa, adamlarǵa baylanıslı), 2). Toponimikalıq ańızlar (jer-suw atlarına baylanıslı), 3) diniy ańızlar (áwliyeler, payǵambarlar saxabalar tuwralı).

ARIYA.(Italyansha aria sózinen). Operada, operettada, oratoriyada hám qantatada da solistiń (jeke qosıqshınıń) orkestr járdeminde aytatuǵın qosıǵı.

ARUZ-ARUZ. Arab, parsı, túrkiy klassikalıq poeziyasında qosıq qurılısınıń keń tarqalǵan bir túri. Aruz-sozılmalı hám qısqa buwınlardıń qosıq qatarında belgili tártipte awmasıp keliwine tiykarlanǵan qosıq ólshemi. Aruz qosıq ólshemindegi dawıssız sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar sozılmalı, al dawıslı sesler menen tamamlanatuǵın buwınlar (―O‖ sesinen basqası) qısqa buwın esaplanadı.

Aruz birinshi mártebe VIII ásirde jasaǵan arab alımı Xalil ibn Axmed tárepinen islep shıǵılǵan hám tártipke túsirilgen. Aruz arablardan parsı poeziyasına, sońınan túrkiy poeziyaǵa ótken. Shıǵıstıń ataqlı shayırları Ferdawsiy, Nizamiy, Xafiz, Saadiy, Nawayı, Furqat h.b. aruz ólshemi menen ǵázzeller jazǵan. Qaraqalpaq ádebiyatında aruzdı birinshi mártebe Ájiniyaz qollanǵan. Házirgi zaman ádebiyatında aruz qosıq qurılısı I.Yusupovtıń qosıqlarında ushırasadı.

Aruz qosık kurılısı boyınsha belgili tyurkolog alım Murat Hamraev óziniń bir miynetinde keń hám túsinikli bayan etken.

Q. Hamraev M. Plamya jizni. (O sisteme stixoslojeniya tyurkoyazıchnıx narodov). Tashkent, 1988, str. 14-55.

ARXAIZM. (Grekshe archaios -áyyemgi, eski sozinen). Házirgi zaman tilnde qollanıwdan ıgıp qalgan eski sózlerdi yamasa sóz brikpelerin filologiya iliminde arxaizmler dep júritedi. Arxaizm kórkem ádebiyatta súyaretlew qurallarına jatadı hám súwretlenip otırǵan dáwirdiń ruwxın (koloritin), personajlardıń til ózgesheligin beriw ushın kollanıladı. Mısalı:

Onseri bel menen siyseri ketpen Jantaq dásteletip, tomar gewletken Kegeyli, Esimjap, Xanjap, QızketkenTalay qazıwlardıń boldıń beldarı.

(Ibrayım Yusupov)

Bul jerde ―onseri‖, ―siyseri‖ salmaqtı belgileytugın ertedegi ólem birlikleri. Egerde shayır ―úsh kilo bel, bes kilo ketpen‖ dep qollanganda qosıqtıń kórkemligi buzılar edi. Sebebi, gáp burıngı waqıttaǵı qazıw jóninde bolıp atır. Sonlıqtan avtor dáwir ruwxın beriw ushın ―onseri‖, ―siyseri‖ arxaizmlerin durıs qollangan.

ARXITEKTONIKA. (Grekshe architektonike –qurılıs óneri). Kórkem shıgarmanıń tiykarǵı bóleklerin qurastırıp bir mazmunǵa baǵdarlaw arxitektonika dep ataladı.

AFORIZM. (Grekshe aphorsmos –danalık sóz). Aforizm xalık danalıq sózlerine (nakılmaqallarǵa) uqsas boladı, birak oforizmniń kimge derek ekeni (avtorga) belgili boladı. Mısalı:

Bul dúnya dúnya bolǵalı

Patsha ádil bolǵan emes

Bolıs bolsań Adam jerseń

Abıray aqsaqal bolǵanıń

(Berdaq)

Bul dúnyanıń kórki – adam balası (Ájiniyaz)

Ólim barabardur shahıw-gádaǵa (Maqtımqulı)

Bul shayırlardıń usı sózleri xalıq arasında aforizmge aynalıp ketken.

ÁDEBIY MISTIFIKACIYA. Qanday da bir shıǵarmanıń avtorlıǵın basqa birewge yamasa yadtan oylap tabılǵan atqa tanıw. Bul ilaj hár qıylı zárúrlikten, sonıń ishinde сenzuranıń tar qıspaqlarınan ótip, óziniń ideyasın kópshilikke jetkeriw maqsetinde qollanıladı. Mısalı, XIX ásirdegi orıs ádebiyatında A. K. Tolstoy hám agayinli Jemchujnikovlar birlesip jazǵan satiralıq, parodiyalıq shıǵarmaların yadtan shıǵarılǵan

- 9 -

avtor Kozma Trutkovtıń atı menen tarqatqan. Ullı Franсuz jazıwshısı Prosper Merime de bir qatar shıǵarmaların basqa bir atalar menen shıǵarıp turǵan.

ÁDEBIY MEKTEP. Úlken sóz ustasınıń ideyalıq, kórkemlik jollarınıń basqa jazıwshılar ushın úlgi alarlıq dárejede bolıwı. Qaraqalpaq ádebiyatında Qazı Máwliktiń qıssaxan-shayırlar mektebi keńnen málim. Qazı Máwliktiń mektebinen Abbaz, Qazaqbay, Minájusaǵan qıssaxan-shayırlar ósip shıqqan.

Geypara jaǵdaylarda ádebiy mektep termini arqalı adebiy aǵım túsinigin de beredi.

ÁDEBIY BAǴÍT. Ádebiyattanıwda ele anıq hám tolıq sheshimin taba almay atırǵan tartıslı máselelerdiń biri. Ádebiy baǵıtta ayırım teoretikler kórkem metod, stil, aǵımlar menen qosıp túsinedi. Al jáne bir teoretikler olardı qatań ajıratıp, ayırım tusinikler retinde usınadı. Biz usı túsiniklerdiń keńirek tarqalǵan hám kóbirek qollanılıp júrgenlerin usınamız.

Belgili bir tariyxıy dáwirde jazıwshılardıń kórkem dóretiwshilik ózgeshelikleriniń birligi. Jazıwshılardıń bir toparı qanday da bir ideologiyanı qabıllap, sáwlelendiretuǵın teması, ideyası kórkemlik ózgeshelikleri boyınsha bir-biri menen jaqınlasıp, ádebiyatta malim bir baǵıttı payda etedi. Mısalı, XVIII ásirdegi Evropa ádebiyatındaǵı klassiсizm, sentimentalizm, romantizm h.t.b. baǵıtlardı atap ótsek boladı.

Kópshilik teoretikler ádebiy baǵıt penen ádebiyat aǵımdı qatan ajıratıp, ayırımayırım túsiniwdi usınadı. Bul durıslıqqa keledi. Sebebi, ádebiy baǵıt keń hám túsinik bolıp, ol belgili bir dáwir ádebiyatın

úlken bir baǵdarǵa burıp jiberiwi múmkin. Mısalı, XVIII ásirdegi klassiсizm, XIX ásirdegi realizm bagıtları usınday. Al ádebiy aǵım kishirek tusinik bolıp, ol bir ádebiyat yamasa ádebiy region ishinde baslı baǵdar bola almawı múmkin. Mısalı, akmeizm, simvolizm, imajinizm, futurizm usaǵan ádebiy aǵımlar ádebiyatta jol baslarbaslı baǵdar bola alǵan joq.

ÁDEBIY MIYRAS. Kórkem hám ideyalıq bahaǵa iye bolǵan ótmishtegi adebiy shıǵarmalar. Ádebiy miyraslar bizge kitaplar, qol jazbalar, kóshrmeler túrinde jetip keliwi múmkin, olar kitapxanalarda, qol jazba fondlarında, ilim-izertlew mákemelerinde, ádebiyat muzeylerinde saqlanadı.

ÁDEBIY PROCESS, ÁDEBIY HÁREKET. Milliy adebiyattıń yamasa dúnya adebiyatınıń belgili bir dáwirde estetikalıq, ideyalıq, tematkalıq, kórkemlik h.t.b. ózgerislerge ushırap rawajlanıwı. Ádebiy háreket barısında ayırım eskirgen ideyalar, kórkem formalar dáwir talabına ılayıq jańalanıp baradı. Bul jańalanıw ádebiy stillerdin, ádebiy baǵdarlardıń, usıllardıń, aǵımlardıń, mekteplerdiń ózgerip, jańalanıwına alıp keledi.

Mısalı XIX ásir karaqalpaq ádebiyatındaǵı ádebiy proсess ózine deyingi jıraw-shayırlardıń ádebiy-kórkem dástúrlerin pútkilley ózgertip, tikkeley jazba ádebiyatqa súyengen jańasha ádebiy jollar islep shıqtı.

Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh shayırlar hám Jańa ádebiy hárekettiń baslawshıları hám rawajlandırıwshıları boldı.

Házirgi dáwirde ádebiy proсess-kútá quramalı. Ol tek bir milliy ádebiyat shegarasında kewildegidey rawajlana almaydı, al dúnya adebiyatı menen óz-ara tıǵız baylanısta hám birbirine tasir etiw jaǵdayında rawajlanadı.

ÁDEBIY HÁZIL. Satiralıq yamasa yumoristlik xarakterdegi qosıq yamasa qara sóz benen jazılǵan shıǵarma. Onda qanday da bir adamnıń minez-qulqın, is-háreketin tiykar etip alıp, házil etedi, yumorlıq obraz jaratadı. Shayır T. Jumamuratovtıń qálemine tiyisli ―Qosıq haqqında qosıq‖ (Q. ―Meniń zamanlaslarım‖, Nókis-1961) ádebiy sharjdıń úlgisi.

ÁDEBIY TIL. Sóylewdiń hám jazıwdıń belgili bir ólshemlerine, qaǵıydalarına iye bolǵan, ulıwma xalıqqa, onıń barlıq qatlamlarına ortaq bolǵan, xalıqtıń (millettiń) jámiyetlik, ruwxıy, mádeniy turmısına xızmet ete alatuǵın til. Ilim-mádeniyat hám kórkem ádebiyat shıǵarmaları ádebiy tilde jazıladı. Hár-bir xalıqtıń tili dialektlerge bóliniwi múmkin. Olar leksikalıq, fonetikalıq jaqtan ózgesheleniwi múmkin.

Dialektler ulıwma xalıqtıń tildiń normalarına úylespeydi, sonlıqtan olar jergilikli áhmiyetke iye boladı. Qatnas quralı bolǵan til mádeniyat rawajlanǵan sayın bir dialekt yamasa qáwimlik til sheńberinen shıǵıp, ulıwma ádebiy sóylew hám jazıw tiline birlesedi. Mısalı, orıs adebiy tili kóp dialektlerdiń (arqa, qubla, Moskva h.b.) qatnasıwı menen qáliplesti. Ayırım jaǵdaylarda qáwimlik tiller yamasa jergilikli áhmiyetke iye dialektler de ádebiy tilge aynalıwı múmkin. Mısalı, ertede, VII-XVII asirler dawamında kópshilik túrkiy xalıqlar hám qáwimler ushın ortaq bir ádebiy til-túrkiy til xızmet etken. Sońınan, XVIII-XX ásirlerde tariyxıy-mádeniy rawajlanıwdıń nátiyjesinde kópshilik túrkiy xalıqlar ózleriniń sóylew

- 10 -