Maman biy apsanasi Tolepbergen Qayipbergenov

arǵımaqtı qoldan shıǵarıp almaw ushın ba, qurıq uslaǵan úsh jaw atlısı izinde qıyqıwlap quyınlatıp baratır.

Kimdi-kim attan qulatıp atır, ayırıw qıyın. Nayzalar, qılıshlar ǵırshǵırsh hárekette. Qashqannıń da, quwǵannıń da awzında bir qıylı sóz bar: «Alla, alla»! At tuyaqları menen aspanǵa atılǵan qar aralas topıraq bólekleri nayza ushında, attan qulaǵanlardıń bórikleri menen qosıla, tomptomp túsip atır.

Murat shayıqta da nayza payda boldı. Ilaqqa úyrengen aq bozı qara ter: marapatın jetkerip shúw-shúwleydi. Qaymıǵıp shawıp, nayza siltep júrip Mırzabek penen Sedet kereydi tańıp artqa dawısladı.

— Hawlıqpańlar, ázizlerim. Bulardıń bári jaw emes! Jaw emes! Doslardı tanıńlar!... Qashqanı kózabası... Doslarǵa nayza siltemeńler!...

* * *

Bes atlını baslap pútkil elge asıǵıs xabar etiwge shawıp baratırǵan Esengeldi at ústinde entigip joldaslarınan soradı:

—Shayıqtıń danalıǵına isendińiz be?

—Isendik. Usı jawdı bilip júr eken.

—Haqıyqıy kózi ashıq!

—Til tiygiziwge bolmaydı, — dedi Esengeldi qońır alayaǵınıń sawrısına qamshılaǵandı toqtatpay. — Qalaq bas Ǵayıp xan bárshemizdi aldadı. Qorladı. Nege tosańladıńız? Aydańlar!

—Esengeldi, áwele Ǵayıp xandı óltiriw kerek! — dedi Alif Qarabay bahadırdıń ulı Ǵayıp bahadır.

Esengeldige birden maqul túsip atınıń júwenin sál tartıp qaradı.

—Ǵayıp xandı óltiriw kerek?!

—Anaw tóbede iytleri menen uwdır-shuwdır bolıp júrgen sol emes pe? — dedi jaslardıń biri.

—Sol!

— Kettik! Óltiremiz! Bul ushın shayıq bizge kóp alǵıs aytadı. Qaray ǵoy, ózleri úsh atlı eken, sizler joldaslarına bas salıń. Men xanǵa nayza uraman. Awa. Ózi meni nayzashıl dep maqtadı. Birotala maqtasın.

221

Olarda bunday kúsh, bunday jiger qaydan payda boldı, ózleriniń de aqılı jetpedi, oylanǵan da hesh qaysısı bolmadı. Ruwınıń aldına qoyǵan maqsetleri shebekeyine aylanǵanın, elge eskertiwsiz jaw kelgenin tek Ǵayıp xannan dep túsingen jaslar basqa sózdiń basına barıspay, olay burıldı. Házir ǵana qasında júrgen ulı Ubaydulla sultan ashıwlanıp ketkenine ishqısta bolıp turǵan xan atlılardı kórip, hawlıqsa da, Esengeldini tanıp kókiregin bastı. Alıstan badabat saldı.

— Qońırattıń kúshikleri, bul pe jedel?

Esengeldi uzaqtan bildirmey shókelep kiyatırǵan uzın saplı nayzasın jiberip qaldı. Nayza xannıń qulaq-sheke-óńeshinen qadalıp attan qulattı, aytar gápi kegirdegine sıymay, qorr-qorr etip, sóz ornına burq-burq qan bolıp aǵıp jattı. Usı máhálde qashıwǵa meyillengen joldaslarına Ǵayıp bahadırlar qarshıǵaday topılıp, attan awdarıp úlgerdi. Esengeldi elege shekem xannıń bet-ápsherin tolıq abaylamaytuǵın edi, ólim aldındaǵı xannıń kelte ayaq-qolları selteń-selteń etkeni bolmasa, ishin ayranǵa tolı bir meske megzetti. Esengeldi de burın payda bolmaǵan ızalı kúsh payda boldı. Xannıń kegirdegin tesip ótken nayzasın suwırıp alıp, qarnına urdı. Tırnaǵına, aydarına shekem sumlıq oylap, ózgelerge qazıp júrgen górine ózi jıǵılatuǵının hesh qashan esine keltirmegen xannıń ǵarbız qarnı pıssıyıp aǵıp, jatqan jerinde, ayaq-qolı tórt tárepke sozılıw menen, at basqan baqaday jarbıydı.

Bunnan soń olar kóp irkilmey, toparlasıwı menen shabısıp ketti. Olardan kóp jerlerge shekem qalıspay, at tuyaqları arasında shapqılasqan xannıń ańshı iytleri uzaq shıdamay hár jer, hár jerde shońqıyısıp otırıp qala berdi...

10

Eliniń basına qanday musallat túskeninen biyxabar Maman Kishi júzdiń keń dalaları boylap, omırawın kótere almay, tek jer bawırlap jılısıp kiyatır, ele jılısıp kiyatır. Qumırsqadan oza almasa da alǵa, eline qaray umtıladı, mezgilge bir shaqırım alǵa ilgerilese de payda.

Bazda jıńǵıl túbirlerge asılıp az-maz dem aladı, murnınıń qanın sıpıradı, ne bolǵanın oylaydı... «Jasıl aldı menen biyik aǵashqa túsedi...

Gladıshevti óltirgen bolmasın. Jawız Abılqayır

222

oǵan qol kótere alar ma eken...» dep turadı da ol jóninde oylawdan

Az ǵana mızǵıǵanday boldı. Kózlerin ashsa, semiz bir qara ǵarǵa murnınan aqqan qandı shoqıp qashıp-shoqıp qashıp tur. Ushırıp jiberiw ushın qolların sermep edi, ǵarǵa taltańlap sál armanıraq qashsa da, alıslap ketpedi. Onıń jáne alǵa qaray jılısqanına ókingendey, bir shekelep qarap turdı da, izinen adımlap ere basladı. Onıń janalǵısh qara ázireylige usap izinen qalmaǵanına Maman xawlıǵıp, gidirdi. Bir shıbıq sındırıp ǵarǵaǵa ılaqtırdı. Ǵarǵa, bári bir, úrkpedi.

—O, náletiy qara ǵarǵa! — dedi ol tislenip. — Meniń ólimimdi tilep kiyatırsań ǵoy-á? Ólmeymen! Ket arı, ólmeymen! Meni Abılqayır óltire almadı, endi ólmeymen!

Ǵarǵa, onı túsingendey-aq, irkilip, qarap turadı da, ol jılıssa, murnınan hár jerde tamǵan qandı shoqınıp kele berdi...

Maman bul halǵa túskeli neshe ret kún shıǵıp, neshe ret batqanın umıttı, ash bolıp talıqsıdı. Hár jerde basın qarǵa basıp, dir-dir silkinip aladı. Uyqısı da kelip baratır. Eń bolmasa, uyqısın ashıw maqsetinde appaq qarǵa betin basıp, awzın toltıra bir asaydı. Ashlıq ábden qısıp, bazda qar astın tintip, jas shóplik izleydi, tapsa awzına salıp shaynańlaydı.

Ol neshe kún júrse de, sol ǵarǵanıń qalatuǵın túri joq. Oǵan qasarısıp, kózleri jumılıp ketpewi ushıp barlıq jan aybatı menen alǵa jılısadı.

—Áy, ǵarǵa, — dep bir gezde jáne artına burıldı. — Qal! Ǵarǵa «yaq, yaq!» degendey eki ret ǵarqıldadı.

—Eh, aspannıń Abılqayırı! — dedi Maman tislenip.

Ǵarǵa birden qashıp, bir qalıń túbirdiń astına tıǵıldı. Maman buǵan túsinbey, birese qasqır keldi me dep hawlıǵıp, birese, adam balası kiyatırmeken dep ómirden dámelenip, kesirtkedey bas kóterip edi, tóbesine kóleńke tústi. Aspanǵa qarasa, bir búrkit sharıqlap ushıp júr.

223

—Ex, naysap! — dep mıyıq tartıp búk astında mushtay bolıp turǵan ǵarǵaǵa qaradı. — Aspan patshasınan qorıqqan ekenseń ǵoy! Qorıqpay kór! Sen Abılqayırsań, al anaw búrkit — ullı Petr birinshiniń qızı, patsha!

Búrkit kórinbey ketti.

Maman jáne alǵa jılısıwın dawam etti.

Ǵarǵa qalıńlıqtan shıǵa hákkelep kelip, ol irkilgen jerde murnınan tamǵan qandı shoqıwǵa kiristi. Kóp jılısıwǵa halı kelmey Maman jáne irkildi, jáne ǵarǵa tamanǵa qaradı:

—Áy, aspannıń Abılqayırı, qash! Áne, tóbeńde aspan patshası búrkit jáne payda boldı. Ájeliń sonnan!

Ǵarǵa onı túsingendey qosayaqlap hákkelep, jáne bir qalıń búkti tawıp, astına panaladı. Maman aspanǵa qarap dawısınıń barınsha baqırdı:

—Áy, aspan patshası, orıs patshası, áne Abılqayır, áne búktiń astında! Meniń ólimimdi tilep turıptı...

Búrkit sharıqlap, jáne álle qayaqlarǵa ketip, kózden ǵayıp boldı. Tóbesindegi súyenshinen ayrılǵanına Mamannıń kewli buzılıp, iyegi kemseńlep, biraq kózlerinen jas shıqpadı. Boyına kúsh jıynap jáne alǵa jılıstı.

Bir gezde qalıń sheńgellikler arasınan parıldasıp qırǵawıllar ushıp edi, álle qaydan baǵanaǵı búrkittiń misli judırıqtay tasqa aynalıp, sarqıp kiyatırǵanın kózi shalǵanı sol, sonıń arasında, onıń qayta aspanǵa kóterilip, tırnaqlarına búrip baratırǵan nársesi, anaday jerge tors etti. Maman tez-tez solay qaray jılıstı. Kelse ottay qızıl párleri burqıldap, bir ata qoraz qırǵawıl jatır.

Ol aspanǵa qaradı. Búrkit hesh jerde kórinbedi.

—Raxmet, aspan patshası!...

Dawısın óz qulaǵı da esitpedi, tek kewili ayttı.

Qırǵawıldıń párlerin tez-tez julıp, ishek-qarnın alıp tasladı da, ayaqların julıp, awzına basa sala, súyekleri menen pıshır-pıshır shaynadı.

Állenemirde jáne ózine kelip, qardan bir asadı da, eline qaray qozǵalıwın basladı. Endi miyi de tolısqan sıyaqlı. Neflyuevti esledi. Abılqayırǵa kúsh berip otırǵan solmeken?.. Eger sol bolsa, Abılqayırdıń Gladıshevke de qol kóteriwi sózsiz!... Áne, bul islerdi ullı Petr birinshiniń qızı bilmeydi...

224

aylanıp shawıp, «ha-ha!» dep dawırıq salıw menen, topar-topar jigitlerdi izine ertip, jawǵa atlandı. Yabılardıń tayarlıqlı Izbasar bahadırı jaqında tarqatqan nókerlerin bir aqshamda jıynap aldı.

Pútkil el dawırıq taptı. Awıllardan-awıllarǵa, úylerdenúylerge, adamlardan-adamlarǵa ótken ullı úmit jańǵıradı ma, yamasa, bári kelgende óz-ózinen birigip ketetuǵın iytlerdiń qásiyeti ruwlarǵa da tán bolǵanı ushın ba, keshe ǵana birinbiri shaynap taslaǵısı kelip júrgen adamlar qápelimde-aq ala kózligin qoyıp, jawǵa qarsı kókirek kerip shıqtı. Jaw qısımı aldında, quday qısımı — ullı nóserdiń bir tamshısı qurlım bolmay qaldı. Hámme el qozǵalań taptı. Kim bel, kim balta menen, kim jaba, kim shoqmar, tayaq penen jalpılamay jawǵa shıqtı. Dushpan kópligin, tayarlıǵın, jaraqlılıǵın qıldı, tótepki beriw qıyınlastı. Endi boran jerden shańǵıt emes, qan suwırdı, awıllardan-awıllarǵa jańǵırıq emes, tútin aydadı, topar-topar mal, sıńsıǵan hayal, bala-shaǵa aydadı.

Jaw-jaraǵı kemis xalıq usılay basqı tawıp, ıdırawǵa qaradı. Biraq nókerlikke házirlengen atlılar izge qaytpadı. Birin-biri yoshlandırıp, birinbiri kótermelep, urıstı dawam etti. Úyler órteldi, qıslawlar lawladı, birbirine tutasıp ketken jalınlar qıstıń aysız uzaq túnlerinde alıs mánzillerge jaqtı berip turdı, topalań urıstıń kúndiz de, túnde de sawası bolmadı.

Bunday jawdan emes, biri ekinshisinen-aq qáwiplenip dánin, qurt-toraǵın jasırıp úlgergen eldiń ǵarrıkempirleri, hayal-balaları dushpan atları aldında aydalıp mehir-muhabbetsiz sarbazlardıń qanlı nayzalarınıń ushlarında sálleńlep, shırqırawǵa shıdastı, lekin, awzı boslıq qılǵanları bolmadı. Basqınshılıq dawam ete berdi.

Toz-tozı shıqqan awıllar, ızıq-ızıq adamlar, tislesken, ayqasqan, qushaqlasıp tiresken atlılar toparın qaq ayırıp Murat shayıq shawıp júripti. Melle shapanınıń shalǵayı artında jalpıldap, basına oraǵan sállesiniń bir ushı at quyrıǵınday jelkildep, tınımsız at qamshılawda, tınımsız baqırıwda:

226

Ol usılayınsha quyınday shawıp, jaw aydap baratırǵan mallardıń aldınan shıǵadı.

— Mallardı nayzalańlar, jawǵa bermeńler!...

Shayıq júrip ótken jerde jánjel keskinlesip, adamlar úyirkelesip qaladı. Ol adamlardıń birligine ırza, xalqınıń azlıǵına pushaymanı artıp, óz shekesine ózi bir shappat urıp ótip ketedi.

Jaw atlılarınıń bir toparın quwıp kiyatırǵan Esengeldilerdi kórip: «Ha quday quwat bersin, balalarım, basıńlar, ayamańlar!» dep, qaptaldan qosıla shawıp, jaw quwıp ketti. Janıp atırǵan góne qıslawǵa tirelip, jaw atlıları ottay atlap ótemiz dese kerek, ózlerin otqa urdı, aldı góne tóle eken, úsh atlı izli-izinen ommaqazan attı.

— Ha, ha!...

Murat shayıqtıń bul kúlkisi jas jigitlerdi yoshlanǵan ústine yoshlandırdı. Esengeldi qayrılıp kelip:

—Ata, bir jańalıq aytayın, — dedi.

—Ayt, balam, qısqa ayt!

—Qalaq bas xandı óltirdim!

—Ne dediń?

—Ǵayıp xandı óltirdim!

—Inanbayman!

—Iras, ıras, shayıq ata, — dep joldasları tastıyıqlastı.

—Qurtqan ekenseń, balam. Xansız el, bası joq el. Bul isimiz kim ushın? Bas ushın! Eldiń bası ushın!

Qanı qızıp júrgen shayıq ne degenin bilmey mańlayına urıp keyindi:

dawısın esitti.

— Jigitler, alǵa shabıńlar! El namısı jaw qolında turǵanda qasımda toqtamańlar. Bir ózim el emespen, qoldı suwıtpańlar, alǵa! Kóp jábir shekken xalqım ushın! Tıyıq ushında jan beriw — beyishiy is. Tek

ırza bolıńlar! Shayıqtı kórseńizler

227

aytıńlar, qátelestim. Sizlerdi men qátelestirdim, el birligin buzbańlar, shayıq ırza bolsın! Irısqul xan...

Sharshap turǵan shayıq, suwǵa súńgip shıqqanday, sawrısınan ter tamshılaǵan atın qamshılap, dawıs tárepke burıldı. Qońıratlardıń Alif Qarabay Qara bahadır basqarǵan jigitleri shayıqtı abaylamastan, alda baratırǵan jaw atlıların quwa jóneldi.

Olardıń házir ǵana shoqlanısıp turǵan ornında qalǵan qadawlı nayza sabı kórindi. Shayıq jetip keldi, nayza ushında ayaq qolı sál-pál qıbırlap kishkene Súyindik biy jatır. Kózleri jumılǵan. Qaytıp qıbırlamadı. Jaw ázzilik etip, úshinshi ret nayzasın suwırıp ala almaǵan ba yamasa kishkene biy bárine shıdaǵan ba, eki jerinen — kókireginen, búyirinen qap-qara qan burqıldap atır.

—Murat shayıq, jigitlerińizge eskertińiz, basqı tappasın, jaw kúshi kemeyip kiyatır, — dedi bir tanıs dawıs. Bul Ayǵara biydiń inisi Mırzabek biydiń dawısı edi. Onı kórip shayıq jılap jibere jazladı.

—Alla zıyat etsin, ázizim, quday quwat bersin!

Mırzabek altı-jeti atlısı menen shabısıp Qara bahadırlar menen nayzalasıp atırǵap jaw atlılarınıń eńsesinen barıp nayza urdı. Bul kóriiis shayıqtı quwantıp, Súyindik biyge qadawlı nayzanı pát penen suwırıp ala sala, ekinshi tárepke, Dáwletbay biydiń jaydaq kók bozın quwıp baratırǵan atlınıń izinen at qoydı.

Bul urıstaǵı hámmege qanıq bir nárse — jawdıń kóp nókerleri ushın jeńiw már emes, kóp olja túsiriw már sıyaqlı. Mırzabek biy aytqanday, jaw atlılarınıń siyreksip kiyatırǵanı ıras qusaǵan. Payına mal, dán, dáske tiygenler suwıqqa, eldiń qarsılıǵına shıdamay zım-ǵayıp bolıp atırsa kerek.

Murat shayıqqa sol jaw atlısı hámmeden beter báledey kórinip izinen qalmadı. Ol bir bádaybat birew edi. Izinen quwǵınshı kiyatırǵanınan biyxabar, bókteriwinde bir kiyiz qolp-qolp etip, tumaǵı jalpıldawı menen aldı-artına qaramay quwıp baratır. Jaw atı da, Dáwletbay biydiń atı da boldırsa kerek, araları jaqın, júdá mamırlasıp baratır. Murat shayıq quwsırıp kelip, esik tórli aralıqtan jawǵa nayza urdı, nayza gózlegen jerinen dál tiydi, bádaybat atlınıń ádep tumaǵı ushıp, izinen bir qaptallap barıp ózi jalp etti, nayzanıń sabınıń

228

pashır etip sınǵanı esitildi. Dáwletbay biydiń atı, bolǵan hádiysege túsingendey, birden artına qayrılıp, kisnedi, «áy janıwar, janıwar» dewi menen shayıq attı jetelep izge qayttı. Bir tóbeshiktiń qándeginde awnap atırǵan Dáwletbay biydi taptı. Kók jelkesin qılısh kesipti. Tislerin ǵashırlatıp, turıwǵa meyillengen menen basın kótere almay, ommaqazan atıp jıǵıladı. Saqalı, murtı alqaraǵan, sarı tonı qanǵa boyalıp tarǵıl-tarǵıl bolıptı. Qolların jerge tirep, saqalı kókiregine basılıp atırǵan biy bası kóterilmese de, jer astınan qarap shayıqtı tanıdı.

— Keldiń be, shayıǵım. Jılama, haqqıma duwa qıl, shayıǵım. El birligin buzıp júrgen qalaq bas Ǵayıp xan eken. Jańa-jańa aqılım uǵrasıp kiyatır edi. Túbine jete túsinbey ayta almadım, onnan saq bolıńlar. Biziń qıtaylar qaraqalpaq otawınıń aynımas bir qanatı. Tiri bolsań áwladıma

jılaǵan, sıńsıǵan dawıslar qulaq jańlatadı, bul qayǵılı hawazlardı

229

— Bárekellá, jábir shekken adamlar, shıdańlar, Maman qayttı degen xabar bar, jawdıń kúshi suyıldı!

Urıstıń birinshi aqshamınan baslap tınım tappaǵan yabı ruwınıń jigitleri Izbasar bahadırdıń basshılıǵında jaw menen shaynasıwda, qatań shaynasıwda. Qońırattıń awılları ústinde bolǵan qatań urısta olardıń talayı bawday-bawday quladı, biraq basqı tappadı.

— Qońırat balasınıń kózlerinen shıqqan jas — biziń júrek qanımızdıń tamshısı!

Bunday haqıyqat júrek sózlerin kútpegen qońırat ruwınıń hár bir adamı qaraqalpaqsha sóylegen atlı kórse, tileginde allaladı. Hár birine uzaq ómir, ǵayrat tilep shuwlastı, álle kimlerdiń atların aytıp ǵarǵadı.

Urıs yabı ruwınıń ústine dóndi. Awıldıń arqasındaǵı tawdan qulap kelgen jaw heshteńeni shıdatar emes, baspalattı. Qubladaǵı jalǵız túp emenniń túbinde de shoǵırtpaqlanǵan atlılar kórindi. Eki toparǵa bólinip bir jaǵı qashıp, ekinshi jaǵı quwıp urısıp atır. Izbasar bahadırlar, tawdan jumalaǵan tastay, quyıla dóngen atlılar menen qızǵın qılıshlasıwda, nayzalasıwda edi. Jawdıń bir topar atlısı birden keyin qashtı. Olardıń keyin báskenin kórip, hámme atlılar keyin sheginiwge qarap edi, Izbasar bahadırdıń ózi áwelgi qashqan ala atlınıń izinen jetip nayza menen qulattı.

Qasha baslaǵan qol Sedet kereydiń jigitleri edi. Olar basqalarǵa kóz qılıp, jorta qashıp, Abılqayır xanǵa sadıq gúllán áskerlerine basqı taptırmaqshı edi. Qubladaǵı topardan shawıp kiyatırǵan Murat shayıq kereylerdiń jigitlerin tanıp,

«Izbasar, kózińdi ash», — dep baqırdı. Degen menen, bul aljasıq jaqsı nátiyje bermedi. Izbasar bahadırdıń, jazıqsız jorta qashıp baratırǵan adamǵa nayza urǵanın uzaqtan serlep turǵan kereydiń atlıları qızıp ketti. Gúwlep kelip Izbasar bahadırdıń ján-jaǵınan nayza urıp, aspanǵa kóterdi. Onlaǵan nayzanıń ushında ayaqları selkildegen Izbasar bahadır jan aybat pepep «jigitler, jigitler!» dep, dawısladı.

Urıs qaytadan qızdı. Endi dos ta, dushpan da biyparıq bolıp ketti. Kim, kimdi nayzalap atırǵanın jáne hesh kim ańǵarmadı. Tárepler birbirin tıńlamadı, urdı, qırdı, attan qulattı,

moynına shılbır taslap súyretti...

230