10.Іштен жану қозғалтқышының декомпрессиялық механизмі. Атқаратын қызметі, түрлері.

5Декомпрессиялық механизм

Иінді білікті от алдыру кезінде айналдыруын жеңілдету үшін кейбір дизельдерде декомпрессиялық механизмдер қолданылады. Бұл механизмнің көмегімен бастапқы кезеңде кіру және шығу клапандары ашылып, цилиндрдегі ауа қысымы азаяды. Бұның әсерінен иінді біліктің айналуына ауаның кедергісі азаяды. Біліктін айналу жиілігі 150-200 минутқа жеткенде декомпрессорда айырып, жанармай берілуін қосады.

Қозғалтқыштардың демкомпрессиялық механизмдерін негізгі үш типке бөлуге болады (2.7а, б, в- сурет):

- клапандар күйентесіне әсер етуші механизмдер (2.7в-сурет, СМД-14,А -41,А -01 қозғалтарында)

- түрткіштерге әсер етуші механзмдер (2.7-сурет Мысалы Д-130 қозғалтқышында).

-арнайы штанга арқылы күйентеге әсер етуші механизмдер(3.76-сурет.,Д -130 қозғалтқышы).

Қазіргі трактор дизелдерінде (мысалы;Д -50,Д -240,СМД -60ЯМЗ -240Н) декомпрессиялық механизмдер жоқ. Бұл дизелдердін от алдырғыш қондырғыларының сенімділігін жақсартқан соң мүмкін болды.

Түрткіштерді декомпрессиялық біліктермен көтеретін декомпрессиялық механизмдерінің жұмысы (2.7а –сурет) б былай өтеді. Декомпрессиялық білікшелердің біріктірілген басқару рычагы төмен бұрылган кездегі білікшедегі лыскалар (1) шетке кетеді, ал түрткіштер (2) осы білікшелердін цилиндрлік беттерінде котеріліп ілініп қалады. Түрткіштің (2) жоғары қарай қозғалыс күші штангаға, күйентеге және клапанга беріліп лапанды ашып ұсап тұрады. Бұндай декомпрессиялық механизмді айырған кезде білікшелер лыскаларымен жоғары қарай айналып клапанның серіппелер әсерінен жабылады, ал күйенте, штанга және түрткіштер бастапқы жұмысшы күйіне келеді.

2.7в-сурет. көрсетілген декомпрессиялық білікше (немесе басатын қысу 6 болттары бар) клапандар немесе күйентенің үстінде орналасқан. Декомпрессиялық білікше (1) бұрылған кезде оның цилиндрлік беті (немесе басып қысушы болттар6) күйентелердің боетарының беттеріне теріс жағынан басып күйентені есінен айналдырады. Сондықтан клапандар ашылады, штангалардан күйентеге берілген күштер сонымен жоққа елтіріледі\

11.Іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштар. Жұмыс істеу принципі.Умк14 бет қара. Лабо

Іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштардың жұмыс принциптері мына төмендегідей ретпен жүретін барыстарға негізделген (2-сурет). Цилиндр ішіндегі поршень ілгері-қайтымды қозғалып тұрады. Соның қозғалысының салдырнан цилиндр ішінде неше түрлі құбылыс пайда болады. Цилиндрдің үсті цилиндр бастиегімен бекітілген, ал оның сыртпен қатысуы соратын, шығаратын клапандар арқылы жүзеге асады. Енді осы поршеньнің жүрісін рет-ретімен қарастырайық.

Поршень жоғарыдан төмен қарай жылжиды, яғни поршеньнің үстіндегі кеңістік көбейеді. Олай болса оның ішіндегі газ қысымы азайып, вакуум пайда болады. Сол кезде соратын клапан ашылады сырттан ауа немесе дайындалған жану қоспасы кіреді. Бұл барысты сору барысы деп атаймыз (2а-сурет). Оның ұзақтығы поршень төменгі өлі нүктеге түскенге дейін созылады.

Поршеньнің ендігі жүрісі төменнен жоғары қарай бағытталады (2б-сурет). Сол кезде екі бірдей клапандар жабық болғандықтан, цилиндр ішіндегі газ қысылады, яғни көлемі азайады. Мұны қысу барысы деп атаймыз. Қысылған газдың қасиеті бойынша оның көлемі азайып, температурасы көтеріледі.

2-суретте индикаторлық диаграмманың ординатасының төменгі жерінде цилиндрдің газ қысымының мәні көрсетілген – р, МПа, ал обцисса бойында – поршеннің жүрісі мен цилиндрдің көлемі Vсм³ көрсетілген.

Поршень ТӨН-ден ЖӨН-дейін жылжығанда цилиндрдегі жаңа зарядының көлемі қанша рет төмендеуін қысу дәрежесі көрсетеді.

Поршень жоғарыға жеткен кезде (2в-сурет) қысылып және қызып тұрған жану қоспасына электр ұшкынын беріп тұтандырады немесе қызып тұрған ауаға жанар май шашыратылады да ол тұтанып жанады. Сонымен, қысу барысының соңында жану барысы іске асады.

а – бірінші такты – сору барысы; б – екінші такты – қысу барысы; в – үшінші такты – ұлғаю барысы; 2 – төртінші такты – шығару барысы.

Сурет 2 – Төрттактылы қозғалтқыштың жұмыс атқару сүлбесі және оның индикаторлық диаграммасы

Жанған газ өте үлкен жылу бөліп шығарады да ол газдың температурасы көтеріледі, ал температура көтерілсе, оның қысымы да артады. Енді осы қысым поршеньді төмен қарай итереді. Мұны ұлғаю барысы деп атаймыз. Бұл барысы да поршень төменгі өлі нүктеге келгенше созылады (2г-сурет).

Жанған газ ұлғайып біткеннен кейін поршень төменнен жоғары қарай қозғалады. Осы кезде шығаратын клапан ашылады да жанған газ сыртқа қарай поршеньмен итеріліп шығарылады. Бұл барысты – шығару барысыдеп атаймыз. Енді әрі қарай осы барыстар қайталана береді.

Сонымен, іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштардың жұмысы поршеньнің жүрісіне байланысты атқарылатын сору, қысу, ұлғаю және шығару барыстарына байланысты болады екен. Олай болса поршеньнің бір жүрісін бір такт деп атасақ, мұндай қозғалқыштарды төрт тактылы қозғалтқыш деп атауға болады. Себебі, барлық жұмыс төрт тактыда атқарылып бітеді. Ал осы жұмыстар поршеньнің екі жүрісінде атқарылып болса, онда ондай қозғалтқыштарды екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыш деп атайды.

Екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыштарда клапандар болмайды (3-сурет). Олардың орнына цилиндірдің орта шенінен шығаратын және соратын тесіктер жасайды. Сол тесіктерді поршень өзі жауып, ашып тұрады. Сонда поршеньнің жарты жүрісінде бір барыс орындалады. Екі тактылы қозғалтқыштардың жұмысы мына ретпен атқарылады. Айталық цилиндр іші ауамен немесе жану қоспасымен толтырылған екен делік. Поршень жоғары қарай жүреді де цилиндрішіндегі ауаны немесе қоспаны қысады

(3-сурет).

б) в) г)

а) қысу; б) улғаю; в) шығару; г) үрлеп енгізу.

Сурет 3 – Екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс сүлбесі

Поршень жоғары жеткеннен кейін дизельдіқозғалтқыш болса жанар май бүркіледі немесе карбюраторлы қозғалтқыш болса оттықпен ұшқын береді. Сөйтіп, цилиндр ішіндегі қоспа тұнанып, жанады. Жоғарыда айтылғандай жанған газ қатты қызғандықтан көлемін ұлғайтады да поршеньді төмен қарай итереді (3-сурет).

Сонымен, цилиндр ішіндегі газ ұлғаюы поршеньнің жоғарғы жиегі цилиндр қабырғасындағы тесіктерді ашқанша жүреді. Цилиндр керегесіндегі шығару тесігі ашылғаннан кейін оның ішіндегі әліде болса жоғары қысымда тұрған газ өз қысымымен сыртқа шығады (3в-сурет). Поршень одан әрі қозғалғандықтан цилиндр керегесіндегі кіретін терезе ашылады. Енді сол терезе арқылы сырттан ауа немесе жану қоспасы кіргізіледі (3г-сурет). Мұны екі тактылы қозғалтқышта үрлеу барысы деп атайды. Ол үшін қозғалтқыш арнаулы айдағыш қондығымен (3-суреттегідей) жабдықталады немесе ол жұмысты қозғалтқыштың өз механизмі атқарады. Бұл барыс поршень қайтадан цилиндр керегесіндегі терезелерді жапқанша жүре береді. Поршень соратын және шығаратын тесіктерді жапқаннан кейін, қысу барысы басталады (3а-сурет). Ал сол барыстың соңында, жоғарыда айтылған

\

төрт тактылы қозғалтқыштағы сияқты жану мен ұлғаю барысы іске асады. Ал ұлғаю поршеньнің жарты жүрісіне дейін, яғни шығару тесігін поршень ашқанша ғана жүреді. Әрі қарай ашылған тесіктен жанған газ өз қалдық қысымы арқылы сырқа шығады. Одан әрі жоғарыдағы қимылдар қайталана береді. Яғни екі тактылы қозғалтқыштың төрт тактылы қозғалтқыштан айырмашылығы, барлық барыс поршеньнің екі жүрісінде аяқталады.

Сонымен, іштей жанатын қозғалтқыштар жұмыс принциптеріне қарай екі түрлі болады – төрт немесе екі тактылы қозғалтқыштар. Осы екі түрінің көп қолдау тапқан түрі – ол төрт тактылы болып саналады. Себебі, оның тиімділік көрсеткіштері екі тактылы қозғалтқыштарға қарағанда жақсы болады. Әсіресе жанар май шығыны жөнінде төрт тактылы қозғалтқыш тиімді жұмыс атқарады. Себебі, екі тактылы қозғалтқыштарда сору мен шығару барыстары бір мезгілде жүретіндіктен, жанған газбен бірге сыртқа жану қоспасы да шығып кетеді де жанар май ысырабына әкеліп соқтырады.

12. Термостат. Құрылысы, атқаратын қызметі. ЛАБО

Термостат - бұл қозғалтқышты іске қосу кезінде қызуын тездетуге және оның жұмыс процесінде қажетті деңгейде салқындайтын судың температурасын автоматтық түрде реттеу және сақтау үшінқызмет етеді.

Термостат радиатордың жумысын қозғалтқыштың салқындату жүиесіне оны керекті уақыт аралығында қосып және ажырастырып отырады. Термостат /І.5-сурет/ түрқыдан (I) тез буланатын Сұйықпен толтырылған латундық гофрирленген /жасалған/ цилиндрден (2) /әдетте 15 /₀судың қосылысы мен этил спиртін/, қосымша клапаннан (4), негізгі клапанда (7) штоктан 6 тұрады. Термостатты суды цклиндрдің жогарғы басынан радиаторға жеткізетін келте құбыр ға орналастырады. Салқындататын судың температурасы 70°С тан төмен болғанда гофрирленген /жиырылған/ цилиндр (2) сығылада да, клапан (7) судың арна-қуыстан радиаторға бару жолын жабады. Су цилиндр басынан терезе (3) арқылы аиналынған түтікше (8) арқылы су насосына, сонан соң қозғалтқыштың суытылатын арна қуысына барады. Бұл су айналысының тар шеңбері болып есептеледі. Бұл кезде радиатор жүйеден айыратылады. Су температурасы 70°С-дан жоғарылағанда сильфонда Сұйық көбейеді, гофрирленген цилиндр кеңейеді де, негізгі клапан (7) суытатын судың радиаторға баратын жолын ашады, бірақ бір мезетте көмекші клапан (4) жабылады да бұрушы түтікшені 8 жабады. Негізгі клапан 7 судың 86 С температурасында ашылады /ал бұл кезде көмекші клапан жабылады/. Бұл кезде судың бәрі үлкен шеңберде айналады да, олар радйатор арқылы өтерде суйды. Егер салқындататын сүйықтың температураеы 70 С-тан темендеее онда кері құбылыс байқалады.

Су насосы-суыту Жүйесіндегі су айналысын қамтамасыз етуге арналған. Жұмыс барысында еріксіз суыту жүйесінде қарапайым және сенімді жүмыс істеу деген мақсатта насостардың ортадан тепкіштік түрлері қолданылады /І.б-сурет/.Насос-кіргізетін және шығаратын келте құбырлы тұрқыдан (I) , білікшеге (3) орналасқанда қалақшадан (2) және тыгыздақыштық құрам-дардан түрады. Насостың бөлікшесі әдетте желдеткіштің білікшесімен қосылған және де иінді біліктің шкивінен берілетін сынақайысты беріліс арқылы айналымға келеді. Насостың жүмыс істеуі төмендегідей. Су жүйеге насостың қанатшыларының аиналуы арқылы келеді, суды насостың қанатшыларымен қарамай отырып, еріксіз насостың түрқысының қабырғасына лақтырады, сосын осы жерден су айдау қуысына ығыстырылып шығарылады да, келте құбыр бойынша қозғалтқыштың блогының су баратын қуысына беріледі.

12. Іштен жану қозғалтқышындағы 4-тактілі карбюраторлы қозғалтқыштың жұмыс барысы.УМК 4 тактісін жазу. 14 бет қара

Іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштардың жұмыс принциптері мына төмендегідей ретпен жүретін барыстарға негізделген (2-сурет). Цилиндр ішіндегі поршень ілгері-қайтымды қозғалып тұрады. Соның қозғалысының салдырнан цилиндр ішінде неше түрлі құбылыс пайда болады. Цилиндрдің үсті цилиндр бастиегімен бекітілген, ал оның сыртпен қатысуы соратын, шығаратын клапандар арқылы жүзеге асады. Енді осы поршеньнің жүрісін рет-ретімен қарастырайық.

Поршень жоғарыдан төмен қарай жылжиды, яғни поршеньнің үстіндегі кеңістік көбейеді. Олай болса оның ішіндегі газ қысымы азайып, вакуум пайда болады. Сол кезде соратын клапан ашылады сырттан ауа немесе дайындалған жану қоспасы кіреді. Бұл барысты сору барысы деп атаймыз (2а-сурет). Оның ұзақтығы поршень төменгі өлі нүктеге түскенге дейін созылады.

Поршеньнің ендігі жүрісі төменнен жоғары қарай бағытталады (2б-сурет). Сол кезде екі бірдей клапандар жабық болғандықтан, цилиндр ішіндегі газ қысылады, яғни көлемі азайады. Мұны қысу барысы деп атаймыз. Қысылған газдың

а – бірінші такты – сору барысы; б – екінші такты – қысу барысы; в – үшінші такты – ұлғаю барысы; 2 – төртінші такты – шығару барысы.

Сурет 2 – Төрттактылы қозғалтқыштың жұмыс атқару сүлбесі және оның индикаторлық диаграммасы

қасиеті бойынша оның көлемі азайып, температурасы көтеріледі.

2-суретте индикаторлық диаграмманың ординатасының төменгі жерінде цилиндрдің газ қысымының мәні көрсетілген – р, МПа, ал обцисса бойында – поршеннің жүрісі мен цилиндрдің көлемі Vсм³ көрсетілген.

Поршень ТӨН-ден ЖӨН-дейін жылжығанда цилиндрдегі жаңа зарядының көлемі қанша рет төмендеуін қысу дәрежесі көрсетеді.

Поршень жоғарыға жеткен кезде (2в-сурет) қысылып және қызып тұрған жану қоспасына электр ұшкынын беріп тұтандырады немесе қызып тұрған ауаға жанар май шашыратылады да ол тұтанып жанады. Сонымен, қысу барысының соңында жану барысы іске асады

Жанған газ өте үлкен жылу бөліп шығарады да ол газдың температурасы көтеріледі, ал температура көтерілсе, оның қысымы да артады. Енді осы қысым поршеньді төмен қарай итереді. Мұны ұлғаю барысы деп атаймыз. Бұл барысы да поршень төменгі өлі нүктеге келгенше созылады (2г-сурет).

Жанған газ ұлғайып біткеннен кейін поршень төменнен жоғары қарай қозғалады. Осы кезде шығаратын клапан ашылады да жанған газ сыртқа қарай поршеньмен итеріліп шығарылады. Бұл барысты – шығару барысыдеп атаймыз. Енді әрі қарай осы барыстар қайталана береді.

Сонымен, іштен жанатын поршеньді қозғалтқыштардың жұмысы поршеньнің жүрісіне байланысты атқарылатын сору, қысу, ұлғаю және шығару барыстарына байланысты болады екен. Олай болса поршеньнің бір жүрісін бір такт деп атасақ, мұндай қозғалқыштарды төрт тактылы қозғалтқыш деп атауға болады. Себебі, барлық жұмыс төрт тактыда атқарылып бітеді. Ал осы жұмыстар поршеньнің екі жүрісінде атқарылып болса, онда ондай қозғалтқыштарды екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыш деп атайды.

14. Іштен жану қозғалтқышының жұмыс істеу принциптері.УМК-немесе 11 сұрак жауабын жаза салуға балады

Іштен жану қозғалтқышы (IЖҚ қысқартып) - бұл жұмыс аймағында жанатын жанармайдың (әдетте сұйық немесе газ тәрізді жанармай қолданылады) химиялық энергиясын пайдалы механикалық жұмысқа айналдырылатын құрылым қозғалтқыштарда отын қозғалтқыш ішінде жанып, жанған газдың температура есебінен қысымы көбейеді де ол қозғалтқыштың қозғалатын бөлшегін, яғни поршеньді итеріп жұмыс атқарады. Осындай қозғалтқыштар көбінесе поршеньді етіп жасалады. Газ қысымы арқылы поршень итеріледі, оның қозғалысы басқа механизмдер арқылы сырттағы қажетті жеріне механикалық энергия түрінде беріледі.

Цилиндр ішіндегі поршень ілгері-қайтымды қозғалып тұрады. Соның қозғалысының салдырнан цилиндр ішінде неше түрлі құбылыс пайда болады. Цилиндрдің үсті цилиндр бастиегімен бекітілген, ал оның сыртпен қатысуы соратын, шығаратын клапандар арқылы жүзеге асады.

Осыдан басқа іштей жанатын қозғалтқыштардың роторлы түрі де болады. Яғни мұнда газ қысымы арнаулы роторға орналасқан қалақшаға беріледі де оны айналмалы қозғалысқа келтіреді.

Автомобильдерде колданылатын іштен жанатын піспекті қозғалтқыштардың жұмыс істеу кезінде піспектің жүрісіне байланысты цилиндр ішінде бірнеше кұбылыс пайда болады. Сол құбылыстардың өзгешеліктеріне қарай оларды жұмыс барысы деп атайды. Іштей жанатын қозғалтқыштардың жұмыс істеуі үшін міндетті түрде мына төмендегі төрт барыс бірінен кейін бірі ретімен жүруге тиіс. Олар: кіргізу (сору), қысу, ұлғаю және шығару барыстары. Бұл барыстардың орындалуы піспектің жүрісі мен газ тарату механизімінің жұмыс сәйкестігіне байланысты болады.

Такт дегеніміз піспектің ЖӨН-ден ТӨН-ге қарай немесе керісінше жүргендегі бір жүрісі болады екен.

Қозғалтқыштың жұмыс істеу кезіндегі осы орындалатын барыстардың жиынтығы оның жұмыс циклы деп аталады. Ол төрт тактылы қозғалтқыштардапіспектің төрт жүрісінде, ал екі тактылы қозғалтқыштардапіспектің екі жүрісінде толық аяқталады.

Піспектің жоғарғы (ЖӨН) және төменгі (ТӨН) өлі нүктелері (4 - сурет) цилиндр ішімен жылжыған піспкетің ең шеткі орналасуын көрсетеді,

Бұл нүктелерде піспектің жүріс жылдамдығы нольге теңеседі, яғни ол тоқтайды да әрі қарай кері бағытта жылжып келесі өлі нүктеге жетеді.

15. Бензинді қозғалтқыштардағы отын беру жүйесі. Жалпы түсініктер мен анықтамаларУМК.

Карбюраторлы қозғалтқыштың қоректену жүйесі - жанар май мен ауаны тазарту, керекті жану қоспасының құрамын дайындау және оны қозғалтқыштың цилиндріне қажетті мөлшерде беру үшін, сонымен қатар пайдаланылған газды шығару үшін арналған. Карбюратор­лы қозғалтқыштың қоректену жүйесі /1.1-сурет/ жанар май багінен (I), жанар май түтіктерінен (7) , (8), (10), жанар май сүзгішінен (11), жанар май насосынан (9), ауа тазартқыштан (5), карбюратордан (6), кіргізуші (4) және шығарушы (7) түтіктерден, пайдаланылған газды шығарушы құбырлардан (12) және өшіргіштен (13) тұрады.

Жанар май багі - жанар майдың белгілі бір қорын сақтауға арналған. Бактің сыйымдылығы-автомобильдің 400 км. кем емес жүрісіне есептеліп жасалады.

Тұндырғыш-сүзгіші жанар майдан салыстырмалы механикалық қоспаларды және суды тазартуға арналған. Ол тікелей жанар май багінен кейін қондырылады.

Жанар май насосы /сорабы/ - жанар майды бактен карбюраторларға еріксіз беруге арналған.

Ал, мұқият /ұсақ/ тазалау сүзгіші жанар майды ұсақ қоспалардан бір жола тазартуға арналған. Ол әрқашанда жанар май насосынан кейін қондырылады.

Карбюратор - жану қоспасының қажетті құрамын қозғалтқыштың жұмыс тәртібіне сәйкес дайындауға арналған. Ол кіру түтігінде орнатылады.

Ауа тазартқыш - қозғалтқыш цилиндріне ауамен түсетін механикалық қоспаларды тазартуға арналған. Ол карбюратордың жоғарғы-келте құбырына бекітіліп орнатылған.

Кіргізуші және шығарушы түтіктер - қозғалтқыш цилиндріне жану қоспасын беру және оны әр цилиңдрге тазарту үшін арналған.

Қоректендіру жүйесінің негізгі элементтерінің орналасуы мен олардың қандай жұмысқа арналғанымен танысқаннан соң, олардың негізгі принципиальдық жұмыс істеу схемаларын қарастыруға болады.

Қозғалтқыштың жұмысы кезінде жанар май бактен сүзгіштер арқылы жанар май насосы мен /сорабы мен/ жанар май түтіктері (8) бойынша карбюраторға беріледі. Өтy тактісіндегі цилиндрде пайда болатын сиретуге өткізуші клапанның ашылуы арқылы жанар май өткізу түтігі (4) арқылы карбюраторға (6) беріледі. Атмосфералық ауа ауа тазартқыш (5) арқылы сорылып карбюраторға келеді де, онда бүркіген бензин ауамен араласып жану қоспасын құрайды. Жану қоспасы өткізу түтігі бойынша козғалтқыштың цилиндріне түседі де, онда бұдан бұрынғы циклден қалған пайдаланылған газдармен арала­сып жұмыс қоспасын құрайды, одан кейін ол сырылады сығылу процесі­нің соңында ұшқынның әсерінен еріксіз тұтанады және жанады.

Бензиннің кебуін жақсарту үшін кіре берісте өткізу түтігі-шығарушы түтігімен бірге орналастырылған, ал бұнда бензинді қыздыру үшін сыртқа шығатын газдың жылуы пайдаланылады. Шығару процесі кезінде пайдаланылған газдар-цилиндрден ашылған шығару клапанынан шығарушы түтіктер (12) және өшіргіш (13) арқылы сыртқы атмосфераға жіберіледі. Бензин бакке құю мойыны (2) арқылы құйылады.

15. Іштен жану қозғалтқыштарында сұйықпен суыту жүйесінің сораптары мен желдеткіштері. ЛАБО

Су насосы-суыту Жүйесіндегі су айналысын қамтамасыз етуге арналған. Жұмыс барысында еріксіз суыту жүйесінде қарапайым және сенімді жүмыс істеу деген мақсатта насостардың ортадан тепкіштік түрлері қолданылады /І.б-сурет/.Насос-кіргізетін және шығаратын келте құбырлы тұрқыдан (I) , білікшеге (3) орналасқанда қалақшадан (2) және тыгыздақыштық құрам-дардан түрады. Насостың бөлікшесі әдетте желдеткіштің білікшесімен қосылған және де иінді біліктің шкивінен берілетін сынақайысты беріліс арқылы айналымға келеді. Насостың жүмыс істеуі төмендегідей. Су жүйеге насостың қанатшыларының аиналуы арқылы келеді, суды насостың қанатшыларымен қарамай отырып, еріксіз насостың түрқысының қабырғасына лақтырады, сосын осы жерден су айдау қуысына ығыстырылып шығарылады да, келте құбыр бойынша қозғалтқыштың блогының су баратын қуысына беріледі.

Желдеткіш - радиаторды ауа ағымымен үрлеу үшінқызмет атқарады. Әдетте желдеткіш пен су насосы бір агрегатқа бірігіп ортақ жетегі болады. Буның өзі жетектін құрамын ықшамдайды да, қозғалтқыш салмағын азайтады. Желдеткіш /1.6-сурет/ шабақтан (13) тұрады, оған қалақша (12) және шкив (9) бекітілген. Желдеткіштің кұпшегі (8) білікке (3) қозғалмайтындай қатты отыргызылған. Шабақ пен шкив болттармен (14) күпшекке бекітілген. Желдеткіш қозгалтқыш алдындағы радиатор артына

ораналасады да және қозғалтқыштың иінді білігінен сына-қайысты беріліс арқылы айналымға келтіріледі. Желдеткіштің жетектегіш қайысын (10) тарту үшінарнаулы құрылғылар қарастырылады, осындай мақсатта генератордың шкиві жиі қолданылады.

15. Қозғалтқыштардың топтасуы.

Автомобидьдерде пайдаланылатын қозғалтқыштардың негізгісі – ол жылу қозғалтқыштары. Оларды екі негізгі топқа бөлуге болады:

1 Сырттай жанатын қозғалтқыштар – мұнда жабық контур ішіндегі газ сыртқы ошақта қызады да ішке келіп жұмыс істейді (бу машиналары, бу турбинасы, Стерлинг қозғалтқышы).

2 Іштен жанатын қозғалтқыштар.

Іштен жанатын қозғалтқыштарға поршеньді, біріктірілген, газтурбиналы және реактивті қозғалтқыштар жатады (1 сурет).

Олар да өздерінің жұмыс істеу принциптеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді.

1 Атқаратын жұмыстарына қарай:

а) тұрақты орналасқан, яғни электрлік станциялар, сораптар т.с.с. құрылығыларды іске қосатын қозғалтқыштар;

б) көліктік қозғалтқыштар, яғни олар жылжитын трактор мен автомобильдер сияқты машиналарда қолданылады.

2 Жылу алу үшін қолданылатын отын түріне қарай:

а) сұйық жанармаймен істейтін қозғалтқыштар, оның өзі жеңіл немесе ауыр жанармай болып екіге бөлінеді;

б) жанатын газдарды пайдалатын қозғалтқыштар, ал газдардың қолданылатын түрлері генераторлық, табиғи, өндірістік және т.б.;

в) аралас отынмен жұмыс істейтін қозғалтқыштар, яғни негізгі отыны газ болады да кейбір кездерде сұйық жанармайды қолданады;

г) көп түрлі отынмен жұмыс істейтін қозғалтқыштар, яғни олар отынның көптеген түрін (жеңіл, ауыр сұйық жанармайлар, газдар және т.с.с.) пайдалана алады.

3 Жанатын қоспа жасау тәсілі бойынша:

а) сырттан қоспа жасайтын қозғалтқыштар, яғни отын мен ауа сыртта араласып, содан кейін ғана жануға қозғалтқыш ішіне беріледі;

б) іште қоспа жасайтын қозғалтқыштар, ал мұнда отын да ауада қозғалтқыш ішіне келіп араласады;

в) жану қоспасы қатпарланған қозғалтқыштар, яғни оның ішіндегі қоспаның әрбір қабаты әртүрлі құрамда жасалған.

4 Жану қоспасын тұтандыру тәсіліне қарай:

а) электр ұшқынымен тұтанатын, немесе карбюраторлы қозғалтқыштар;

б) көп мөлшерде қысылып, қызған газдың температурасынан тұтанатын, немесе дизельддік қозғалтқыштар;

в) форкамералы жалынмен тұтанатын қозғалтқыштар, яғни мұнда алғаш кішкене камераның ішінде электр ұшқынымен қоспа тұтанады да сол жанған газдың жалыны қозғалтқыш ішіне беріледі;

г) газ тәрізді отынды қоспаны дизельдік қозғалтқыш сияқты тұтандыратын қозғалтқыштар.

5 қозғалтқыш ішіндегі жұмыс барысының орындалуына байланысты:

а) төрт тактылы соратын немесе төрт тактылы үрленетін қозғалтқыштар;

б) екі тактылы соратын немесе екі тактылы үрленетін қозғалтқыштар.

6 Жанатын қоспаның құрамын реттеу жолдарына қарай:

а) қоспа сапасын реттейтін қозғалтқыштар, яғни қозғалтқыш ішіне тұрақты мөлшерде ауа беріледі де оған жұмыс бабына байланысты әртүрлі мөлшерде жанармай араластырылады (немесе дизельдік қозғалтқыштар);

а – піспекті қозғалтқыш; б – газды турбина; в – сұйықтық реактив­ті қозғалтқыш; г – роторлы- піспекті қозғалтқыш; 1– картер; 2 – цилиндр; 3 – кіргізу клапаны; 4 – шығару клапаны; 5 – цилиндр қақпағы (бастиегі); 6 – піспек; 7 – бұлғақ; 8 – иінді білік; 9 және 16 – сораптар; 10 – жану камерасы; 11 – бағыттаушы аппарат; 12 – турбина; 13 – сығымдағыш (компрессор); 14 және 15 – бактар; 17 – сопло; 18 – тұрқы; 19 – эксцентрикті білік; 20 – ротор; 21 – кіргізу арнасы; 22 – шығару арнасы; 23 – оталу шамы.

Сурет 1 – Іштен жанатын қозғалтқыштардың принципиалды сүлбесі

б) қоспа мөлшерін реттейтін қозғалтқыштар, яғни мұнда дайын қоспадан қозғалтқыш ішіне жұмыс бабына байланысты әртүрлі мөлшерде жіберіп отырады;

в) қоспаны аралас тәсілмен реттейтін қозғалтқыштар, яғни әрі сапасын әрі мөлшерін реттейді.

7 Қозғалтқыштың құрылысы бойыншы:

а) поршеньді қозғалтқыштар, олардың өзі бірнеше түрге бөлінеді:

- цилиндрлердің орналасу жағдайына қарай қатар, V-тәрізді және жұлдызша тірізді орналасқан;

- поршеньдерінің орналасуына қарай: бір поршеньді бір камералы, яғни бір цилиндрде бір поршень ғана бар; екі поршеньді бір камералы, яғни мұнда бір цилиндрде қарама-қарсы қозғалатын екі поршень бар; бір поршеньді екі камералы, яғни поршеньнің екі жағында да жану камерасы бар;

б) роторлы-поршеньді қозғалтқыштар, мұның өзі үш түрге бөлінеді:

- корпус ішінде ротор айналады;

- корпус айналады да ротор айналмайды;

- екеуіде айналады.

8 Қозғалтқышты салқындату тәсіліне қарай:

а) сұйықпен салқындайтын қозғалтқыштар;

б) ауамен салқындайтын қозғалтқыштар.

15. Іштен жану қозғалтқышының қосиінді-бұлғақты механизмі. Арналуы және құрылымы.

Қосиінді-бұлғақты механизмілгері-кейінді бағыттағы түзу сызықты қозгалысты айналмалы қозгалысқа түрлендіру қызметін атқарады. Бұл маханизм сақиналы мойынтіректерден, мойынтіректері бар бұлғақ пен оның саусағынан, тірек мойынтіректері бар иінді біліктен, бір блокқа біріктірілген цилиндрлер блогынан, цилиндрдің үстін жауып тұратын цилиндрлер бастиегінен және тегершіктен кұралған. Цилиндр ішінде қымтағыш және май сыдырғыш сақиналары бар поршень ілгері-кейінді бағытта қозғалыс жасайды, ал цилиндрдің басында газ тарату механизмі орналасқан. Сол арқылы цилиндрдің поршеньмен шектелген көлемі сыртқы ауамен қатынас жасайды.

Поршень саусақ арқылы бұлғақтың жоғары басымен козғалмалы етіп жалғасады, ал бұлғақтың төменгі басы иінді біліктің иінті мойнына сырғанау мойынтірегіарқылы бекітіледі. Сондықтан, бұлғақсаусақ және иін бойында қозғала алады және ол жұмыс кезінде күрделі қозғалыс жасайды. Оның жоғарғы басы поршеньмен бірге ілгері-кейінді бағытта, ал төменгі басы иінді білікпен бірге айналмалы қозғалысқа келеді. Иінді білік цилиндрлер блогына тірек мойынтіректері арқылы бекітілген және оның артқы басына ернемек арқылы тегершік орнатылады. Жұмыс кезінде иінді білік айналмалы қозғалысқа келеді де, өзінің иіндері арқылы бұлғақпен жалғасқан поршенді жоғары-төмен қозғайды. Оның иіндеріне түсетін күш өзгеріп отырады. Яғни жанған газ қысымы поршень арқылы иінді білікке берілген кезде күш көбейеді, ал газды цилиндрден шығарған кезде азаяды. Сонымен, иінді білік түсетін күшке байланысты әр түрлі үдеумен қозғалады. Үдеуі айнымалы осы қозғалысты тұрақтандыру үшін тегершік қолданылады.

Қосиінді-бұлғақты механизмнің бөлшектерін қозғалатын және козғалмайтын бөлшектер деп екі топқа жаткызуға болады. Қозғалмайтын бөлшектерге цилиндр, ал қозғалатын бөлшектерге поршень, бұлғақ және иінді білік топтарының бөлшектері жатады. Сонымен қозғалтқыштардың қосиінді-бұлғақты механизмдері мынандай бөлшектер тобынан құралады: цилиндрлер - тобы, поршень тобы, бұлғақ тобы және иінді білік тобы.

Осы көрсетілген бөлшектер тобының әрқайсысы белгілі бір қызметті аткарады. Цилиндрлер тобы - поршеньнің әрі-бері козғалысы кезінде бағыттаушы қызметімен коса, оның ішінде процесстер жүру үшін кажетті көлем жасап тұрады. Поршень тобының бөлшектері цилиндр мен аралыктағы козғалуға қажетті болатын саңылауды неғұрлым берік бітеп, цилиндр ішінде жүретін процестерге байланысты газ қысымын қабылдау кызметтерін атқарады. Бұлғақ тобының бөлшектері поршень мен иінді білікті жалгастырып, поршеньде пайда болған газ қысымының күшін иінді білікке жеткізеді, ал керек болғанда иінді біліктегі күшті поршеньге жеткізеді. Сөйтіп, поршеньнің түзу сызықты қозғалысын, иінді біліктің айналмалы козғалысына ауыстыру кызметін атқарады. Иінді-білік тобы бұлғақтан келген күштің әсерінен өзі айналмалы қозғалысқа келеді де, сырттағы трансмиссия аркылы жүргізетін дөңгелектерді айналдырады.

20. Бензинді қозғалтқыштардағы отын беру жүйесі. Жалпы түсініктер мен анықтамалар.== 15 сұрақ

21. 2-тактілі карбюраторлы қозғалтқыштың жұмыс барысы.

Екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыштарда клапандар болмайды (3-сурет). Олардың орнына цилиндірдің орта шенінен шығаратын және соратын тесіктер жасайды. Сол тесіктерді поршень өзі жауып, ашып тұрады. Сонда поршеньнің жарты жүрісінде бір барыс орындалады. Екі тактылы қозғалтқыштардың жұмысы мына ретпен атқарылады. Айталық цилиндр іші ауамен немесе жану қоспасымен толтырылған екен делік. Поршень жоғары қарай жүреді де цилиндрішіндегі ауаны немесе қоспаны қысады (3-сурет). Поршень жоғары жеткеннен кейін дизельді қозғалтқыш болса жанар май бүркіледі немесе карбюраторлы қозғалтқыш болса оттықпен ұшқын береді. Сөйтіп, цилиндр ішіндегі қоспа тұнанып, жанады. Жоғарыда айтылғандай жанған газ қатты қызғандықтан көлемін ұлғайтады да поршеньді

төмен қарай итереді (3-сурет).

Сонымен, цилиндр ішіндегі газ ұлғаюы поршеньнің жоғарғы жиегі цилиндр қабырғасындағы тесіктерді ашқанша жүреді. Цилиндр керегесіндегі шығару тесігі ашылғаннан кейін оның ішіндегі әліде болса жоғары қысымда тұрған газ өз қысымымен сыртқа шығады (3в-сурет). Поршень одан әрі

қозғалғандықтан цилиндр керегесіндегі кіретін терезе ашылады. Енді сол терезе арқылы сырттан ауа немесе жану қоспасы кіргізіледі (3г-сурет). Мұны екі тактылы қозғалтқышта үрлеу барысы деп атайды. Ол үшін қозғалтқыш арнаулы айдағыш қондығымен (3-суреттегідей) жабдықталады немесе ол жұмысты қозғалтқыштың өз механизмі атқарады. Бұл барыс поршень қайтадан цилиндр керегесіндегі терезелерді жапқанша жүре

береді. Поршень соратын

және шығаратын тесіктерді жапқаннан кейін, қысу барысы басталады (3а-сурет). Ал сол барыстың соңында, жоғарыда айтылған төрт тактылы

қозғалтқыштағы сияқты жану мен ұлғаю барысы іске асады. Ал ұлғаю поршеньнің жарты жүрісіне дейін, яғни шығару тесігін поршень ашқанша ғана жүреді. Әрі қарай ашылған тесіктен жанған газ өз қалдық қысымы арқылы сырқа шығады. Одан әрі жоғарыдағы қимылдар қайталана береді. Яғни екі

тактылы қозғалтқыштың төрт тактылы қозғалтқыштан айырмашылығы, барлық барыс поршеньнің екі жүрісінде аяқталады.

а) б) в) г)

а) қысу; б) улғаю; в) шығару; г) үрлеп енгізу.Сурет 3 – Екі тактылы іштен жанатын қозғалтқыштың жұмыс сүлбесі

25. Жану барысы. Карбюраторлы қозғалтқыштың жану фазалары (кезеңдері).

Жану барысы қозғалтқыштың кіргізу мен ұлғаю барысының аралығында болады. Бұл кезде цилиндр ішінде өте күрделі құбылыстар пайда болады және олардың құбылу заңдылықтары да әртүрлі әдістер арқылы жүреді. Мысалы, карбюраторлы қозғалтқыштарда піспек ЖӨН-ге келген кезде, жану қоспасы бірден жанып бітеді де жану барысы газдың тұрақты көлемінде орын алады, яғни изохоралық барыс бойынша өтеді. Ал дизельді қозғалтқыштарда бұл барыс піспек ЖӨН-ге жеткенше жану қоспасының бір бөлігі жанады да, содан соң піспек ЖӨН-нен өтіп кеткеннен соң жану қоспасының қалған бөлігі жанады. Сөйтіп, дизельді қозғалтқыштарда жану барысы алды изохоралық барыстың, содан соң изобаралық барыстың заңдылығы бойынша жүреді. Олай болса жану барысы кезіндегі газдың көрсеткіштерін осы құбылыстарды есепке ала отырып анықтау қажет болады.

Карбюраторлы қозғалтқыштың индикаторлық диаграммасында жану барысының үш фазасын көрсетуге болады (8 сурет):

Ι фаза – бастапқы кезең ішінде піспек ЖӨН-ге шамалы жетпей тұрып (1 нүкте 8 сурет) ұшқыннан шағын ғана алғашқы жану ошағы пайда болады (шақпақ электродтары аралығында).

II фаза – негізгі екінші кезең ауқымында 2 нүктеден 3 нүтеге дейін алғашқы жану ошағы турбуленттік жалынға айналып, откамера көлемін түгелге жуық қамтиды (жану жылдамдығы 20-40 м/с) және қысым тез артады. Бұл фазаның ұзақтығы 20–30^о айналу бұрышын түзеді.

III фаза – аяқталу кезеңінде, ұлғаю барысындағы 3 нүктеден 4 нүтеге дейін откамера бетінің қапталындағы, түрлі қалтарыстағы және жалын пердесінің артындағы жанып бітпеген қосынды жанады.

Бұл барыс фазаларының өту уақыты Т_ф мына формула арқылы анықталынады:

Τ_ф =∆φ/ 6n, (43)

мұндағы ∆φ – иінді біліктің айналу бұрышы, градус; n – иінді біліктің айналу жиілігі, мин^-1.

Сурет 8 – Иінді біліктің айналу бұрышына байланысты карбюратолы қозғалтқыштың индикаторлық диаграммасы

27. Дизелді қозғалтқыштың жану фазалары (кезеңдері).= 9 сұрақ

27. Іштен жану қозғалтқышының суыту жүйесі. Арналуы және жұмыс принципі.умк. ЛАБО

Іштен жанатын жылу қозғалтқыштарында жанар май бөліп шығарған жылудың барлығы дерлік жұмысқа айналмайды. Себебі жану және үлғаю процесстері кезінде жанған газ қозғалтқыш бөлшектерімен жанасатындықтан, жылудың бір бөлігі осы бөлшектерге беріледі, мысалы: цилиндірлердің қабырғаларына, поршеньдерге, сақиналарға,т.б. Жану камерасыңда газдың температурасы ұлғаю тактісінің басынды 1900-ден. 2000°С-ға дейін жетеді. Ал жылудың бөлшектерге берілу құбылысын мүлде болдырмауға болмайды. Өйткені олардың температурасы жанған газ температурасынан бірнеше есе аз. Олай болса жылудың төменгі температурадағы бөлшектерге ауысуы табиғи заңдылық. Қозғалтқыш бөлшектеріне берілген жылу, олардың температураларын біртіндеп көтере береді. Егер сол жылуды бөлшектерден алып кетпесе, онда олар өте жоғарғы температураға дейін қызып, өздерінің физикалык, механикалық қасиеттерін нашарлатады, яғни олардың қаттылығы, беріктігі, тозуға төзімділігі нашарлап, өте ұлғаюдың салдарынан алғашқы дәлдікпен қойылған мөлшерлері өзгеріп кетеді. Оның үстіне, оларға жағылатын май қабаттары күйіп, олардың беттерінде күйе түзеді де барлық жұмыс процесстерінің бүзылуына себебін тигізеді.

Салқындаужүйесіқұрылысынақарайсуменжәнеауаменсалқындатужүйесіболыпекігебөлінеді. Олардыңбіріншітүріндебөлшектердегіжылудысуарқылы, алекіншісіндеауаарқылысыртқыатмоферагатасымалдайды. Осығанбайланыстыолардыңқұрылыстарыдаәртүрліболады.

Суменсуытатынжүйегеқозғалтқыштыңсужейдесі, сорап, термостат, радиатор, желдеткішжәнеолардыөзаражалғастыратынтүтіктержатады. Қозғалтқыштанбөлініпшыққанартықжылусу"жейдесіндегі" суғаберіледі. Радиаторқабырғаларыжұқатүтікшелерденжасалған.Оғанкелгенсусолтүтікшелергетараладыдаолардыңкабырғаларынажылуынбереді. Алолтүтікшелердіңаралықтарынанжелдеткішарқылысырттанауасорылады, бұлауатүтікшелерінсалқындатады. Сөйтіп, радиатордасалқындағансуендіқайтыпқозғалтқыштыңсужейдесінекеледі. Осылайшасуқозғалтқышбөлшектеріндегіартықжылудыауағатаратыпжібереді. Бұғанқосымшабұлжүйегетермостатқойылады. Соныңкөмегіменқозғалтқыштыңтемпературасынтұрақтымөлшердеұстаптұрады. Қозғалтқыштыңсалқынкезіндесу жейдесіне бағыттайдыда,текқызғаннанкейінғанарадиаторғажібереді.

Ауаменсалқындататынжүйеніңқұрылысысуменсалқындататынжүйегеқарағандақарапайымболады, яғнижелдеткіштенжәнеауабағыттағышқалқандарданғанақұралады. Қозғалтқыштыңсужейдесініңорнынасалқындатқышқабырғаларжасалады. Осықабырғалардыжелдеткіштенкелгенауасалқындатады. Бірақбұлжүйеніңсалқындатуқабілетіоншажоғарыемес, сондықтан, кейбірмаркалытракторлардағанақолданылады.

27. Іштен жану қозғалтқышындағы индикаторлы диаграмманы құру.УМК 40

Іштен жанатын қозғалтқыштардың теориялық индикаторлык диаграммалары. Қозғалтқыштың осы диаграммасын тұрғызу үшін алғашкы тақырыптарда айтылган жолмен әрбір барыс үшін цилиндр ішіндегі газ күйінің көрсеткіштерін аныктаймыз, яғни ол газ қысымы (р), ал оның өзі поршень жүрісіне (S) немесе цилиндр көлеміне (V) тікелей байланысты өзгереді. Олай болса абцисса өсіне цилиндр көлемін (V) өлшеп, ал ордината өсіне цилиндр ішіндегі газ қысымын (Р) өлшеп саламыз да әрбір барыс кезіндегі сол көрсеткіштердің өзгеріс графигін аламыз.

Дизельді қозғалтқыштардың теориялық индикаторлық диаграммасы (9 сурет) мына ретпен тұрғызылады және мына барыстарды сипаттайды. Қозғалтқыштың жұмысы алғаш сору барысынан басталады, яғни бұл кезде поршень ЖӨН-ден

сурет - Іштен жанатын дизельдіқозғалтқыштың теориялық индикаторлық диаграммасы

ТӨН -ге қарай жүреді. Осы құбылыс басталмай тұргандағы поршеннің үстіңгі жағында белгілі бір кеңістік сақталады, оны жоғарыда айтқанымыздай, қысу көлемі (V_c) деп белгілейміз де графикке өлшеп саламыз. Бұл кездегі цилиндр ішіндегі қысым ауаның қысымымен тең деп есептейміз де сырттағы ауаның қысымын (р_о) ордината өсіне

өлшеп салып, (r) нүктесін аныктаймыз, яғни сору барысы осы нүктеден басталады деп есептейміз.

Енді сору барысы кезіндегі сорылып алынған ауаның қысымын жоғарыда сору барысын талдаған кездегі формула бойынша анықтаймыз да оның мәні түгел сору барысы бойынша тұракты болатындықтан, абцисса осіне параллель rа– сызығын жүргіземіз. Бұл сызық сору барысын сипаттайды.

Сору барысы аяқталғаннан кейін поршень ТӨН-ден ЖӨН-ге қарай қозғалады. Бұл кезде қысу барысы басталады және ол барыс адиабаттық барыс бойынша жүреді деп есептеп, оныңда көрсеткіштерін көлемнің кез-келген мәніне сәйкес есептеп табамыз. Табылған мәндер бойынша ас-сызығын жүргіземіз. Бұл сызық қысу барысының теориялық мәндерін сипаттайды, өйткені барысты адиабаттық барыс деп есептедік.

Осы барыс аяқталған кезде цилиндр ішіне арнаулы құралмен жанар май бүркіп беріледі де ол қысылып, әрі қызып тұрған ауамен араласады да жану барысы басталады. Бұл жану барысы дизельді қозғалтқышта екі кезеңмен жүреді деп есептеуге болады. Оның бірінші кезеңі - изохоралық барыс, яғни жанған газ күйі тұрақты көлем кезінде өзгереді. Олай болса бұл изохоралык барыс кезінде газ қысымы шұғыл өседі де р_z – мәніне жетеді. Ол барыс диаграммада cz - сызығымен жүргізілген.

15-сурет - Іштен жанатын карбюраторлы қозғалтқыштың теориялық индикаторлықдиаграммасы

Одан әрі қарай жану барысы жалғаса береді. Себебі цилиндр ішіне жанар майды бүркіп енгізу жұмысы лезде орындалмайды. Соның салдарынан жану барысы поршень ЖӨН-нен өткеннен кейін де жалғаса береді. Бірак бұл кезде поршень төмен қарай қозғала бастағандықтан, цилиндр көлемі өзгеріп кетіп, изохоралық барыс аяқталады. Сондықтанда жанған газ қысымы өсуін тоқтатады да оның мәні тұрақтанады. Сол себепті әрі қарай цилиндр ішінде жүретін барыс тұракты қысымда болады, яғни оны изобаралық барыс деп атайды. Диаграммада бұл барыс zz^/- сызығымен жүргізілген.

Цилиндр ішінде жану барысы аяқталғаннан кейін үлғаю барысы басталады. Бұл кезде поршень ЖӨН-нен ТӨН-ге қарай козғалады да сырттағы қозғалтқыш кедергісін жеңіп, пайдалы жұмыс атқарып береді. Осы ұлғаю барысын да теориялық тұрғыдан адиабаттық барыс деп қабылдаймыз, яғни бұл кезде цилиндр ішіндегі жанған газдың жылуы өз бойында қалып, сыртқа шығындалмайды деп есептейді. Ұлғаю барысы кезіндегі қысымды да осы адиабаттық барыс үшін цилиндр көлемінің кез-келген мәніне сәйкес қысымның мәнін есептеп табамыз да олардың өзара тәуелді графигін тұрғызамыз. Сонда z^/b - сызығын аламыз. Бұл сызық цилиндрішіндегіұлғаюбарысыныңадиабаттықбарысынкөрсетеді.

сурет - Дизельді қозғалтқыштың нақты индикаторлық диафаммасы

ШығарубарысыкезіндепоршеньТӨН-денЖӨН-гекарайқозғалады. Бұлкездешығаруклапаныашылып, алдыменжаныпбіткенгазқалдыққысымныңкөмегіменөздігіненсыртқашығадыдашықпайқалғангаздыпоршеньығыстырып, сыртқашығарады. Бұлкездедегазқысымытұрактыдепесептеп, абциссаосінепараллельтүзужүргізуарқылышығарубарысыныңграфигінтұрғызамыз. Олсуреттеbr - сызығыменжүргізілген. Бұлсызықсырттағыауақысымыныңсызығынан (rа) жоғарыөтеді. Себебібұлшығарубарысыкезіндегігазқысымыолқысымныңмөлшеріненартықболмасагазсырткашығаалмайды.

Осылайшажоғарыдағыайтылғанжолментұрғызылғанграфиктідизельдіқозғалтқыштыңтеориялықиндикаторлықдиаграммасыдепатаймыз. Олсуреттеқалыңсызықпенбелгіленген. Карбюраторлықозғалтқыштыңтеориялықиндикаторлық диаграммасыдажоғарыдағыдизельдікқозғалтқыштағы диаграмматәріздітұрғызылған (10 сурет).

Мұндағыайырмашылықжанубарысыкезіндекарбюраторлықозғалтқыштаалдын-алаұлғаюбарысыболмайды. Себебіжанубарысыбасталмайтұрыпцилиндрішінежануқоспасытолтырыладыдаоныарнаулыэлектрұшқыныментұтандырғандықтанжанубарысы тезболады, алдизельдіқозғалтқыштажанармайдыбүркіпбергеншебіразуақытжұмсаладыдаондағыжанубарысыкарбюраторлықозғалтқышпенсалыстырғандаұзағыракуақытжүреді. Олайболсакарбюраторлықозғалтқышта ұлғаюбарысыбірденпоршеньтөменжүребастағанкезденбасталады. Бұлбарысzb- сызығыменбелгіленген. Басқабарыстаржоғарыдакөрсетілгендизельдіқозғалтқыштарсияқтыболады. Сондықтаноларғатоқталмаймыз.

Іштенжанатынқозғалтқыштардыңнақтыиндикаторлық диаграммалары.Қозғалтқыштардыңмұндайдиафаммаларыжоғарыдаайтылғантеориялықдиаграммаларменсалыстырғандааздағанөзгешеліктеріболады. Оныңнегізгісебептерінқозғалтқышжұмысыкезіндетазатермодинамикалықбарыстарболаалмайтындығыментүсіндіругеболады, яғниизохоралык, изобаралықнемесеадиабаттықбарыстартазакүйіндеболаалмайдыдацилиндрішіндеараласбарыстарорындалады. Ондайбарысты политроптықбарысдепатайды, алсолбарыстыңполитроптықкөрсеткішіадиабаттықбарыстыңкөрсеткішіненәрқашанкішіболады. Соныңсалдарынанқысунемесеұлғаюбарыстарынақтыбарыскезіндежатықтаусызық бойыншаатқарылады.

Осыган қосымша нақты барысқа өзгеріс енуінің тағы бір себебі газдың кез-келген күйінің өзгеруі үшін міндетті түрде уақыт қажет болады. Мысалы цилиндр ішіндегі газдың қысымы бір барыстан, екінші барысқа ауысқан кезде шамасын өзгертеді, ал ол өзгеріс лезде болуы мүмкін емес. Өйткені табиғаттағы барлық заттың инерциялық касиеті болады да соның салдарынан міндетті түрде кешігу құбылысы пайда болады. Олай болса теориялық диаграммадағы осындай өтпелі кезеңдердің бәрінде де кешігу құбылысы пайда болғандықтан, олардың аралықтары тік сызықпен емес доға сызығымен жалғасуға тиіс.

Қозғалтқыштың нақты индикаторлық диаграммасын тұрғызарда тағыда бір ескеретін жағдайға жанармайдың немесе электр ұшқынының берілу озыктығы жатады. Яғни бұл құбылыс теориялық диаграммада кысу барысы аяқталған кезде беріледі деп есептесек, нақты барыс кезінде олардың берілуі поршень ЖӨН-не жетпей тұрып, ертерек берілетіндігін ескеруіміз керек.

Осы жоғарыда айтылған құбылыстарды есепке ала отырып, тұрғызылган индикаторлық диаграмманы қозғалтқыштың нақты индикаторлық диаграммасы деп атайды және ол 10суретте көрсетілген.

Сонда көрініп тұрғандай, барыстардың бір-бірінен өту кезеңдеріндегі газ қысымының өзгерістері доға сызығымен жалғасқан, яғни барыстардың өзара орын алмастыруы шұғыл емес, жатық құбылыс түрінде болады. Осы суретте көрсетілген дизельдік қозғалтқыштың нақты индикаторлық диаграммасы теориялық диаграммасынан (8 сурет) онша өзгермегендігін байкауға болады. Олай болса карбюраторлы қозғалтқыштікі де онша өзгермеуге тиіс. Сондыктанда оны жеке көрсетудің қажеті жоқ сияқты.

30. Поршендер мен поршенді сақиналар. Поршенді саусақтар. ЛАБО

. Поршень сақиналарымен, саусақ және оны бекітетін бөлшектерімен поршендік топты құрайды (2.3-сурет).

Поршень газдар қысымының күштерін қабылдап оларды шатун арқылы иінді білікке және жылуды цилиндр қабырғасына бұру үшін негізделген. Поршенге иенрция күштері мен газ қысымының механикалық әсерлері және жану кезіндегі жану өнімдерінің кеңейіп ыстық газдармен беттесу кезіндегі жоғары жылулық күштер әсер етеді. Оған қосымша поршень гилтза қабырғаларына үйкеліскенінен қызады. Поршень қызып кеткенде оның материалының механикалық қасиеттері төмендеп, термиялық кернеуі өседі. Осыған байланысты цилиндрге кірген ауаның температурасы жоғарылағандықтан ауа толтырылу төмендейді, ал бұл қозғалтқыштың қуатының төмендеуіне, поршеннің цилиндрге сыналуына әкеліп соқтыруына мүмкін; сақиналар тығыздау жұмысытөмендейді және алдын – ала оттану мен карбюраторлық қозғалтқыштарда детонациялық (оттану тұтандырғыштан емес, жоғары температурадан) жану пайда болады. Осыған байланысты поршень минималды салмаққа, қажетті төзімділік пен қатаңдыққа, үйкелуші беттерінің аса жоғары тозушылыққа, жоғары жылу өткізгіштікке, жылуды поршень түбінен цилиндр қабырғасына бұру қабылеттеріне ие болуы қажет.

Бұдан басқа поршень құрылымы оның цилиндрде кедергісіз(бос) қозғалуына, жану камерасынан газдардың картерге, майдың картерден жұмыс көлеміне тимеулеріне жеткілікті саңылаусыздық(герметизация) қамтамасыз ету қажет.

Дизель поршендерінің кернеуі карбюраторлы қозғалтқыштарға қарағанда жоғары. Сондықтан, оларды көбінесе шойыннан, ал карбюраторлы қозғалтқыштарын, поршендерін алюмин қорытпаларынан жасайды.

Шойыннан жасалған поршендер баяу айналатын дизельдерде қолданылады, себебі бұл поршендердің инерция күштерінен пайда болатын механикалық күштері, алюмин қорытпаларынан жасалған поршендерге қарағанда, жоғары. Бірақ біріншілері алюмин поршендерге қарағанда ұзақ уақыт жасайды. Алюмин қорытпаларынан жасалған поршендердің салмағы аз және жылуөткізгіштігі жоғары.

Поршендер үш бөліктен (2.3 - сурет) тұрады: бағыттаушы(етек) (7), поршендік сақиналар кигізілген нығыздаушы қалпақ (1) және түбі (3). Поршеннің төменгі бөлігі белгілі бағыттаушы рөлін атқарады. Поршеннің жоғарғы бөлігін қалпақ, ал бағыттаушы(тронкалы) бөлігін етек деп атайды. Поршен қалпақшасында металл көбірек болғандықтан ол қызған кезде көбірек кеңейді. Сондықтан, ол етекке қарағанда кіші диаметрлі болады. Шамамен поршеннің орта бөлігінде (етек аймағында) бобышкалар (6), тесіктерімен поршендік саусақ (5), оның стопорлы сақиналанры (8) болады.

Поршеннің түбі қуыс, жазық, томпақ, фасонды т.б.түрлерінде жасалады (2.4 – сурет). Ол жану камерасының пішініне, сығымдау дәрежесіне, қоспа жасау әдісіне, форсункалар мен клапандардың орналасуына және т.б. факорларға байланысты. Төрт тактілі карбюраторлы қозғалтқыштарда түбі жазық поршендер жиі қолданылады. Поршеннің түбіндегі қуыстың фасонды пішіні жанармайдың ауамен араласуына жақсы әсер етеді. Сондықтан

2.4-сурет.Поршень түбінің түрі

фасондықуысты түптер әсіресе кеңінен дизель қозғалтқыштарында қолданылады.

Поршень жұмыс жасаған кезінде қатты қызады (түбі 200-400⁰С етегі 100-150⁰с-ға дейін) және бұнымен қатар кеңейеді(ұлғаяды). Қызу әсерінен поршеннің цилиндрде саңылауына жол бермеу үшін олардың арасында саңылау (0,15-0,35мм) қарастырылған. Саңылау мөлшері цилиндр диаметріне, поршеннің құрылымы мен материалына байланысты. Бірақ, юұл саңылаудан газдар жану камерасынан картерге өтіп қозғалтқыш қуатын азайтады, ал картерден жану камерасына май кіруі мүмкін. Ондықтан цилиндрдегі поршенді арнаулы серіппелі сақиналар кіргізіп тығыздайды. Оларды поршенде орнату үшін оның сыртқы бетінде сақина арналары жасалған: жоғарғы арналар компрессорлы (нығыздау үшін), а лтөменгісі май ысырғыш сақиналар үшін.

1-поршендік сақина, 2-поршеннің басы, 3-поршеннің түбі, 4-қабырғасы, 5-поршендік саусақ, 6-бөбішкілер, 7-поршеннің етегі, 8-тіреуіш сақина

2.3-сурет.Поршендік топ

Поршеннің іш жағындағы қабырғасында екі құйылма (бобышкалар) қарастырылған. Бұлардың тесіктері поршень мен шатунды поршендіксаусақ арқылы қосу үшін жасалған.

Иінді білік тепе – теңдік күйде айналғанда поршень бірқалыпсыз қозғалады, осының нәтижесінде инерция күштерінен КШМ-ға қосымша соққы күштер пайда болады. Поршеннің салмағы мен айналу жиілігі көбейген сайын инерция күштері өседі. Теңестірілмеген (бірқалыпсыз) инерция күштері әсерінен пайда болған қозғалтқыштағы дірілге (вибрацияға) жол бермеу үшін шатунмен бірге жинақталған поршендер комплектілері цилиндр өлшемдер мен салмақтары бойынша таңдап алынады. Бірақ қозғалтқышта орнатылған поршендер салмағы қабылданған мөлшерден 10-14 г аспауы керек. Поршень қалпақшасынан етекке жылу берілуін азайту үшін кейбір қозғалтқыштардың поршендерінде қалпақша мен етектің айналу бөлігінде тілімдер жасалады.

Поршендік сақиналар өзінің арналуына қарай компрессорлы(нығыздаушы) және май ысырғыш болып екіге бөлінеді.

Компрессорлық сақиналар поршень мен цилиндр арасындағы саңылаудан жану камерасынан газдардың картерге өтуіне жол бермеу үшін және жылуды поршеннен цилиндр қабырғасына бұру үшін арналған. Жоғарғы компресоорлық сақиналар 250-300⁰С шамасында температура және жаун камерасындағы газдардың толық қысымын(0,75Рг) қабылдайды. Сонымен қатар бұл сақиналар майлаусыз жұмыс жасайды. Карбюраторлы қозғалтқыштар поршендерінде 2-3 компрессорлы сақиналар, ал дизельдерде жану камерасындағы қысымдары жоғары болғандықтан 3-4 компрессорлы сақиналар болады. Жеткілкті тығыздықты қамтамасыз ететін сақиналар саны қозғалтқыштың айналу жиілігімен және оның типімен анықталады. Айналу жиілігі өскен сайын поршендер сақиналарының саны азаяды. Сондықтан, дизель поршендерінде карбюраторлы қозғалтқыштарға қарағанда сақина саны көбірек болады. Компрессорлы сақиналар құрылымы көлденең қимасының пішіні мен құлыптарының пішінімен анықталады. Сақиналар қимасының пішіні тікбұрышты, трапециялы және фасонды болуы мүмкін. Сақиналар құлпы тура немесе қиғаш болады. Газдар құлыптардан өтпеу үшін сақиналарды бір – біріне 90-120 бұрышпен орналастырады.

Май ысырғыш сақиналар йилиндр айнасынан артық майды картерге түсіріп майдың жану камерасына өтуіне кедергі болуы үшін жасалған. Оларда әртүрлі пішінді болып жасалады. Ең көп тарағаны конустық және қырғыш(скрепка) түрі. Поршень төменге қарай қозғалғанда цилиндр қабырғасындағы артық майды май ысырғыш сақиналар қырымен алып сақина мен поршень қабырғасынының арасындағы саңылау мен сақинадағы тілімдер, содан соң поршендегі арық арқылы картерге түсіреді.

Поршендік сақиналар легірленген шойыннан немесе болаттан жасалады. Жоғарғы компрессоролық сақиналардың сыртқы цилиндрлік бетінің тозуын төмендетуі үшін кеуекті хроммен (қалыңдығы 0,1-0,14мм), ал қалған сақиналардың үйкелетін беттері қалыңдығы 0,005-0,001мм қалыпты қабатымен жабылады.

Поршендік саусақ поршенді шатунмен шарнирлі қосу үшін қызмет етеді. Ол болаттан жасалады, сыртқы беті цилиндр тәріздес, түтік бөлшек түрінде болады(2.5-сурет).

Жұмыс кезінде саусақ газлардың қысымын, қозғалушы массалардың бағыты мен өлшемдері өзгеретін инерция күштерін және саусақтың шатун қалпақшасы мен поршень бобышкасына үйкеліс салдарынан пайда болатын жылулық күштерді қабылдайды.

Поршень мен шатунның түйісу сипатына қарай поршендік саусақтар бобышкада бекітілген, шатун қалпақшасында бекітілген және қалқушы типті болып үш түрге бөлінеді. Ең көп таралғаны – қалқушы түрі. Ось бойынша жылжытпау үшін бобышкадағы саусақ стопорлы сақиналармен немесе алюминді бітеуіштермен бекітіледі.

Қалқушы саусақтардың өстік жылжуын азайту үшін келесі әдістер қолданылады(2.5-сурет): бобышкалар арналарына орнатылған шекті (торецті) стопорлы сақиналар арқылы (а); шатунның жоғарғықалпақшасында орнатылған стопорлы сақиналар әдісімен (в); бобышкаларда қондырылған шекті бітеуіштер әдісімен б).

а)тіреуіш дөңгелектермен тік қойылған дөңбек кесіндісі

б)торецті қуысты бекітетін бұқтырма

в)поршендік саусақтағы тіреуіш дөңгелек

1-поршень, 2-саусақ, 3-алюминдік бұқтырма, 4-тіреуіш сақина, 5-шатун, 6-ор дөңгелек тіреуіш сақина

2.5-сурет.Поршендік саусақтар және олрды бекіту тәсілдері

Поршендік саусақ шыбықты тесіктер немесе шатунның жоғарғы қалпақшасындағы тілімдер және поршень бобышкаларындағы майлау каналдар арқылы майланады.