14. Грамадска-палітычная жыццё ў Паўночна-Заходнім краі ў другой палове 19-пачатку 20стст. Паўстанне 1863-1864гг. У Польшчы, Літве і Беларусі.

Адзінага погляду на задачы паўстання супраць царызму не існавала. Патрыятычны лагер падзяляўся на дэмакратаў (за паустанне) – “чырвоныя” (дробная і беззямельная шляхта, дробная буржуазія, інтэлігенцыя, студэнты) і лібералаў (прыхыльнікі мірных сродкаў барацьбы) – “белыя” (памешчыкі, сярэдняя буржуазія, частка інтэлігенцыі). Чырвоныя падзяляліся на правых – памяркоўных, і левых – прадстаўнікоў рэвалюцыйна-дэмакратычных колау. Левыя разлічвалі на сялянскую рэвалюцыю, аграранае пытанне – ліквідацыя зямлі памешчыкаў. “Белыя” адмаулялі права на нацыянальна-палітычнае самавызначэнне. Падзел РП 1772 г. выкарыстаў націск заходнееурапейскіх краін на расійскія улады. Першая ў краіне рэвалюцыйна-дэмакратычная газета "Мужыцкая праўда", якая выходзіла на беларускай мове. Газета прапагандавала ідэю, што ніхто не дасць волю мужыкам, яны самі павінны яе заваяваць. Газета стаяла на сялянскай пазіцыі. Выйшла ўсяго 7 нумароў. Але прамых заклікаў да заходніх памешчыцкіх зямель і да барацьбы за дзяржаўную самастойнасць не было ні ў адным нумары. Штуршком для паустання – растрэл дэманстраціі у Варшаве 8 красавіка 1861г. У 1863 г. без узгаднення з ЛПК пачалося паўстанне ў Польшчы. Варшаўскі ЦНК, які ператварыўся ў Польскі нацыянальны ўрад, выдаў Маніфест і 2 аграрныя дэкрэтф, у якіх асвятляліся мэты і праграмы паўстання. Патрабаванні рэвалюцыйна-дэмакратычных Літвы і Беларусі і па аграрных, і па нацыянальных пытаннях поўнасцю былі праігнараваныя. Аграрнае пытанне вырашалася так, каб прыцягнуць да паўстання і памешчыкаў, і сялян.

1 лютага 1863 г. ЛПК аб'явіў сябе Часовым урадам Літвы і Беларусі, выдаў Маніфест да насялення з заклікам падтрымаць паўстанне ў Польшчы. Дзеля адзінства баявых дзеянняў, якія ўжо пачаліся, К. Каліноўскі быў вымушаны паўтарыць у сваім Маніфесту праграмы, аб'яўлена ў Варшаве. Адзінага плана дзеяння у паўстанцаў не было. Назіраліся спробы ўзаемадзеяння атрадаў у асобных губернях, але яны, як правіла, заканчваліся беспаспяхова. У цэлым на Беларусі сяляне складалі каля 18% сярод удзельнічаўшых паўстанцаў. Гэтыя данныя не дазвалялі характарызаваць паўстанне 1863 г. на Беларусі як сялянскае. На падаўленне паўстання былі сцягнуты вялікія сілы. Расправай над паўстаннем ў Беларусі і Літве кіраваў з мая 1863 г. новы віленскі генерал-губернатар М. Мураўёў. Шэрагам мер у адносінах да сялянства і рэпрэсій ён прымусіў сялян весці барацьбу з паустанцамі і "белымі" памешчыкамі, і вышэйшае духавенства адмовілася ад падтрымкі паўстання. У такіх умовах К. Каліноўскі быў запрошаны ў Вільню і ўзначаліў Аддзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы, а ў чэрвені 1863 г. яму перадалі паўнамоцтвы камісара Варшаўскага ўрада ў Вільні. Такім чынам, у руках Каліноўскага сканцэнтрыравалася ўся паўната ўлады ў паўстанцскіх арганізацыях на тэрыторыі Беларусі і Літвы. Да пачатку верасня 1863 г. у беларуска-літоўскім краі паўстанне было практычна падаўлена. У 1864 г. Каліноўскі быў выдадзены ўладам. Ваенна-палявы суд прыгаварыў яго да растрэлу, але Мураўёў замяніў гэта рашэнне павешаннем, якое адбылося ў сакавіку 1864 г. Царызм жорстка расправіўся з удзельнікамі паўстання. Паводле афіцыйных данных, 128 чалавек былі пакараны смерцю, больш 12 тыс. было выслана на катаргу і пасяленне ў Сібір, у арыштанцкія роты. Нягледзячы на ўсё, паўстанне мела вялікае значэнне – буржуазна-дэмэкратычную рэвалюцыю. Гэта была барацьбы за дзяржаўнасць Беларусі. Упершыню была сфармулявана рэвалюцыйная праграма, якая зыходзіла з інтарэсаў сялянства.