2. Prognozlashning ekspert (logiko-evristik) usullari
kelajakni ekspert baholashning, ya’ni ekspert prognozlashning eng keng
biri hisoblanadi. Ushbu usul amerikalik mutaxasislar Delfi usuli: chiqilgan va u yoki bu hodisalar ro‘y berish ehtimolini
baholash uchun xizmat qiladi.
quyidagi tamoyillarga asoslangan: noaniq fanlarda ekspertlarning fikri va mulohazalari zaruriyat tug‘ilganda tabiiy fanlarda ask ettiradigan qonunlarining o‘rnini almashtirish lozim.
ekspertlarning fikrlarini umumlashtirishga imkon beradi. ekspert baholash asosida tuzilgan prognozlardagi kabi
kamchiliklar xosdir. Biroq REND korporatsiyasi tomonidan ushbu tizimni bo‘yicha olib borilayotgan ishlar prognozlashning
Delfi usuli: tezkorligini va aniqliligini sezilarli darajada oshirdi.
ekspertlar ishtirokidagi usullardan uchta jihati bilan farq qiladi. quyidagilar: a) ekspertlarning no’malumligi; b) oldingi tur
so‘rovnoma natijalaridan foydalanish; v) guruh javoblarining statistik tafsiloti.
Delfi usuli:
3. Prognoz ssenariylarini tuzish
Ssenariyni tuzish – shakllangan holatdan kelib chiqqan holda jarayon va voqealarni mantiqan ketma-ketligini izohlash usuli hisoblanadi. Ssenariylarni tuzish vaqtni baholashni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ssenariyning asosiy maqsadi –prognoz qilinayotgan ob’ekt, hodisa rivojlanishning bosh maqsadlarini aniqlash va “maqsadlar daraxti” quyi pog‘onalarni baholash uchun mezonlarni shakllantirishdan iborat.
Ssenariylar odatda dastlabki prognoz va prognoz ob’ektini rivojlantirish bo‘yicha boshlang‘ich materiallar asosida ishlab chiqiladi. Boshlang‘ich materiallar qatoriga texnik-iqtisodiy tafsilotini va qo‘yilgan maqsadlarni echish uchun ishlab chiqarish hamda ilmiy bazaning asosiy jarayonlarning ko‘rsatkichlarini kiritish mumkin.
Ssenariy o‘zining izohlanishi bo‘yicha boshlang‘ich axborotlarni yig‘uvchi vosita hisoblanib, prognoz qilinayotgan ob’ektni rivojlantirish bo‘yicha barcha ishlar uning asosida tashkil etilishi lozim. SHu bois tayyor holdagi ssenariy diqqatlik bilan tahlil qilinishi lozim.
3. Prognoz ssenariylarini tuzish
“Maqsadlar daraxti” tizim, ob’ekt, jarayonlarni tahlil qilishda foydalaniladi. Unda bir qator tarkibiy va ierarxik pog‘onalarni ajratish mumkin. “Maqsadlar daraxti” pastki pog‘onalarida eng mayda tarkibiy qismlarni izchillik bilan belgilash yo‘li bilan tuziladi
9.3.1-rasm. Uch pog‘onali ierarxiya tizimi
3. Prognoz ssenariylarini tuzish
“Maqsadlar daraxti”ni tuzish uchta shartlar borligini qayd etish lozim:
bitta cho‘qqidan |
bitta cho‘qqidan |
me’yoriy |
Birinchidan, |
Ikkinchidan, |
Uchinchidan |
bilan taqdim etilgan ob’ektlarning qisman bo‘lsa ham o‘xshab ketish joylari bo‘lmasligi lozim;
4. Prognozlashning ekstrapolyasiya usuli
Tendensiya ekstrapolyasiyalashni statistik tarzda tahlil qilishda vazifalar aniqharakatlarningqo‘yilishi, prognozizchilligiqilinayotganquyidagilardanob’ektningborat:mumkin bo‘lgan rivojlanishi to‘g‘risida gipotezalarni ilgari surish, mazkur ob’ektni
rivojlantirishga ko‘maklashuvchi va to‘sqinlik qiluvchi omillarni muhokama
qilish, zarur ekstrapolyasiyani va uning lozim bo‘lgan uzoqliligini aniqlash 1)
lozim;
ko‘rsatkichlar tizimini tanlash, har bir alohida ko‘rsatkichlarga
ta’alluqli turli o‘lchov birlikni birxillashtirishlozim; ma’lumotlarni yig‘ish va tizimlashtirish lozim. Ularni tegishli
jadvallarga kiritishdan avval ma’lumotlarning bir xilligi va ularni
2)taqoslama qilishga moyil bo‘lganligi yana bir bor tekshiriladi: ayrim ma’lumotlar seriyali buyumlarga ta’alluqli, boshqalari esa faqatgina yuqorida sanab o‘tilgan talablar bajarilsa, navbatdagi vazifa qurilma ob’ektlarni tavsiflab berishi mumkin;
ma’lumotlarni statistik tarzda tahlil qilish va bevosita
ekstrapolyasiya qilish chog‘ida o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlarning o‘zgarish tendensiyasi yoki sabablarini aniqlash lozim.
3)
4)
4. Prognozlashning ekstrapolyasiya usuli
Trend deb qandaydir tasodifiy ta’sirlardan erkin bo‘lgan vaqt makonda harakatlarning asosiy qonuriyatlarining tafislotiga aytiladi.
Trend – bu iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘zgarishining uzoq muddatli tendensiyasi. Prognozlash modelini ishlab chiqish paytida trend prognoz qilinayotgan vaqt qatorining asosiy tarkibiy qismiga aylanadi. O‘z navbatida, u ham boshqa tarkibiy qismlardan iborat. Bunda natija bevosita vaqt o‘tishi bilan bog‘langan. Taxmin qilinadiki, vaqt orqali barcha asosiy omillarni ifodalashi mumkin.
n aly
ao
qasi
lay
ar
as
u
os
s
id
ul
ag
lai
ekri
st: ra
p ol ya si ya
4.Prognozlashning ekstrapolyasiya usuli
4.1Ekstrapolyasiya usullarini qo‘llash sharoitlari
4. Prognozlashning ekstrapolyasiya usuli
4.2. O‘rta darajalarni sirg‘alish usuli
O‘rtacha amaldagi qiymatlar qatorlari dinamikasi tekislanayotgan vaqtda sirg‘anishning o‘rtacha nuqta davrini ko‘rsatadigan o‘rtacha qiymatlar bilan almashinadi. Vazniy tenglashtirish turli nuqtadagi qatorlar dinamikasi uchun vazniy o‘rtacha qiymatlarini o‘rtalashdan iborat.
Birinchi 2r+1 qatorlar dinamikasini olib ko‘raylik. (r odatda 1 yoki 2 ga teng). Tendensiyalar funksiyasi sifatida qandaydir:
r
yt ai t i
i 0
to‘la darajasini olaylik, uning parametlari
a |
p 1 |
|
p 1 |
|
p 1 |
p 1 |
|
t i a |
t i 1 .... a |
t i r y t i |
|||||
0 |
p 1 |
1 |
p 1 |
r |
p 1 |
p 1 |
i |
|
|
|
|
||||
tenglamasi yordamida eng kichik kvadratlar usuli bilan aniqlanadi.
4. Prognozlashning ekstrapolyasiya usuli
Ko‘phad (polinom) o‘rtacha darajasi r+1 nuqtasiga joylashgan. a0 ga nisbatan tenglamani echsak:
a |
b y |
b y |
.... b y |
0 |
1 1 |
2 2 |
2 p 1 2 p 1 |
hosil qilamiz. Bu erdagi b1 qiymati p va k mohiyatiga bog‘liq bo‘ladi. hosil
bo‘lgan tenglama (4) birinchilardan 2r+1 qatorlar dinamikasi qiymatining vazniy o‘rtacha qiymat arifmetikasi hisoblanadi.
Faraz qilaylik, quyidagi dinamik qator berilgan bo‘lsin: Y1, Y2, Y3,…, Yn
Uch yillik silliqlash intervali uchun o‘rta darajali dinamik qator quyidagicha hisoblanadi.
Y |
Y Y Y |
Y3 |
Y2 Y3 Y4 |
Y |
Y |
Y |
Y |
1 2 3 |
|
n 2 |
n 1 |
n |
|||
2 |
3 |
|
3 |
n 1 |
|
3 |
|
|
|
|
|
|
4.Prognozlashning ekstrapolyasiya usuli
4.3.Trendlar ekstrapolyasiyasi. Prognozlashda ketma-ket
ayirmalar usuli
Funksiyani tanlashda sodda usullardan biri bu ketma-ket ayirmalar usuli hisoblanadi. Uning g‘oyasi quyidagicha:
T |
Y |
Ut(1) |
Ut(2) |
Ut(3) |
|
U2(1)=Y2 -Y1 |
1 |
Y1 |
- |
- |
- |
|
U3(1)=Y3 -Y2 |
2 |
Y2 |
U2(1) |
- |
- |
|
. |
3 |
Y3 |
U3(1) |
U3(2) |
- |
|
. |
... |
... |
... |
... |
... |
|
. |
N |
Yn |
Un(1) |
Un(2) |
Un(3) |
|
Ut(1)=Yt - Yt-1 |
Agar topilgan ayirmalar taxminan teng bo‘lsa, eng adekvat model sifatida |
||||||
y=a + bt
tenglamasi qo‘llaniladi.
Ayirmalar bir-biridan farqlansa ikkinchi darajali ayirmalar hisoblanadi.
Ut(2) = Ut(1) - Ut-1(1)
Ut(2) - lar taxminan teng bo‘lsa, rivojlanish traektoriyasini adekvat aks ettirish
uchun |
y = a + bt + ct2 |
modeli qo‘llaniladi. |
|
|
sisa |
|
4. Prognozlashning ekstrapolyasiya usuli |
||||||||
|
‘lsh |
|
|||||||||
|
bo(y |
|
|
|
|
4.4. Dinamik qatorlarning tahlili |
|
||||
|
a |
|
|
|
|
|
|||||
|
ok |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
zdi |
|
|
qatorlarini |
tahlil |
qilishda bir |
qator ko‘rsatkichlardan |
||||
|
Dinamikoi |
||||||||||
|
ka |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
m( |
|
|
|
Bu ko‘rsatkichlar |
o‘rganilayotgan |
hodisaning o‘sish yoki |
||||
|
foydalaniladi. |
|
|||||||||
|
ntiay |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
pasayish yo‘nalishini kuzatishda, ayrim qonuniyatlarni aniqlashda juda muhim |
||||||||||
|
ie |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
h)its |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
rol o‘ynaydi. |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
effko |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
effko |
|
|
|
nkas ‘ay |
hh) |
hi ‘s qo % 1 |
|
|||
oqqo nhimych ao‘itsh)sisk y(yok |
|
|
|||||||||
h i |
k |
( o |
|
i |
|
c a o si |
|
|
|
||
)g n‘s |
si a ma |
h |
h i |
m |
. |
|
|
|
|||
g n |
|
|
is m |
|
|
|
|||||
|
ieis |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ntiay |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
m(f |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
kaoi |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
zdi |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
oka |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
bo(y |
|
|
|
|
|
|
|
Ko‘rsatkichlarni |
|
|
|
‘lsh |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
hisoblash ayirish |
|
||
|
sisa |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
yoki bo‘lish usulida |
|
||
|
o‘ |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
amalga oshiriladi. |
|
||
|
a |
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ch |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
im) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
sh |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
o‘ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Q |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|