50. Беларускія землі ва ўмовах пагрозы татара-мангольскай і крыжацкай агрэсіі.

ХШ-е стагоддзе ў гісторыі Беларусі – не толькі перыяд феадальнай разробленасці, але і час, калі на долю усходніх славя выпалі вялікія выпрабаванні. У той ці іншай ступені закранулі яны і лѐс жыхароў тагачаснай Беларусі. Насельніцтва беларускіх зямель вымушана было бараніцца ад пагрозы адразу з двух бакоў – ад татара-мангольскай навалы з усходу і крыжацкай агрэсіі з поўначы. У пачатку ХШ стагоддзя у Цэнтральнай Азіі склалася моцная Мангольская дзяржава. У 40-я гады пачаўся яе паход на захад. Першымі сярод усходніх славян пад удар мангола-татарскага нашэсся трапілі старажытнарускія княствы. У 1240 годзе быў захоплены Кіеў, потым орды заваѐўнікаў накіраваліся на Галіцка-Валынскую зямлю. Сярод беларускіх гарадоў, што былі зруйнаваны манголамі, можна назваць гарады поўдня Беларусі – Гомель, Бярэсце, Мазыр і Тураў. Вядома паданне, змешчанае у беларуска-літоўскіх летапісах, што непадалѐку ад Мінска, каля горада Крутагорье адбылася бітва, ў якой войскі Міндоўга разграмілі войскі хана Койдана. Ад таго часу гэта мястэчка стала называцца Койданава (сучасны – Дзяржынск). Аднак больш дакладных звестак, акрамя летапісаў, гэтай падзеі не знойдзена. Аднак мангольская навала 1238 – 1241 гадоў не закранула большасць тэрыторыі Беларусі. Не зведала мангола-татарскага нашэсця Полацкая земля. У далейшыя гады – (татара-мангольскае іга праснавала на старажытнарускіх княства больш за 200 год) – набегі мангола-татарскіх войскай на беларускія землі мелі эпізадычны характар. Яны адбыліся ў 1258, 1259, 1275 і 1287 гады. У гэтых паходах мангола-татары рабавалі маѐмасць, спальвалі гарады, зводзілі людзей у палон. Але накласці пастаянную даніну, усталяваць пастаянны кантроль на мясцовымі княствамі праз выдачу ―ярлыкоў‖, як гэта было у рускіх землях, на Беларусі татара-манголы не змаглі. Татара-мангольскага іга на тэрыторыі Беларусі не было усталявана. Але пагроза такой небяспекі пастаянна працягва існаваць, падштурхоўвала да пошукаў шляхоў ѐй супрацьстаяць.

Не меншая небяспека склалася у тыя ж гады з паўночнага захаду. Асабліва яна датычылася Полацкай зямлі. У 1201 годзе з дазволу полацкага князя Уладзіміра ў вусці р. Дзвіны немецкім крыжыцкім ордэнам была была пабудавана крэпасць Рыга., а у 1202 утварыўся ордэн мечаносцаў. Мэтай яго была хрысціянізацыя мясцовага насельніцтва (дарэчы – таму і полацкі князь не быў супраць), а на самой справе – заваѐва Ніжнядзвінскіх полацкіх зямель. У выніку полацкае княства страчвала выхад да Балтыйскага мора і адпаведна да ўсѐй Еўропы. Таму ўжо ў 1203 годзе адбылася першая сутычка полацкага войска з крыжакамі, але яна завершылася неудала. Лівы ад гэтага часу пачалі плаціць даніну ужо не Полацку, а Ордэну. У наступныя гады Ордэн мечаносцаў, які з 1237 г. называўся Лівонскім, узяў пад свой кантроль землі латгалаў і ліваў па ніжнім цячэнні Дзвіны, былі захоплены полацкія гарады Кукейнас (1208) і Герсіка (1209), у 1224 г. імі быў заняты эстонскі горад Тарту (Юр'еў). Крыжацкая пагроза прымушала ісці на ваенны саюз Полацка з Ноўгарадам і Полацка з Літвой. Дачка полацкаі-віцебскага князя Брачыслава — Параскева стала жонкай Аляксандра Яраславіча наўгародскага (Неўскага) у 1239 г. Але пераможныя бітвы з крыжакамі на р.Нява ў1240 г. і. Чудскім возеры ў 1242 г., у якіх прымалі удзел і полацкія дружыны, карэнным чынам сітуацыю не змянілі. Полацкая зямля паступова губляла сваю магутнасць ібылую веліч.

У такіх абставінах палачане і пайшлі на саюз з землямі Верхняга Панямоння, сталіцай якіх быў Наваградак, праз запрашэнне на сваѐ княжанне літоўскіх князѐў. У канцы 50 —пачатку 60-х гг. XIII ст. на полацкім княжанні з'яўляецца першы літоўскі князь Таўцівіл. Пачынаецца перыяд існавання Полаччыны ў саюзе з Літвой ў новай дзяржаве — Вялікім Княстве Літоўскім.