Қазақ жерін басқару ережелері

Ереженің атауы

1822 жылғы

«Сібір қырғыздарының жарғысы»

1824 жылғы

«Орынбор қырғыздарының жарғысы»

1867-1868 жылдардағы реформа

Басқарушысы

Сібір генерал-губернаторы М.М. Сперанский

Орынбор генерал-губернаторы П. К. Эссен

Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі Гирс

Мақсаттары

• Солтүстік-шығыс өңірдегі әкімшілік, сот, саяси басқаруды өзгерту

• Рулық-феодалдық тәртіптерді әлсірету

• Орта жүздегі хандық билікті жою

• Кіші жүзде хандық билікті жою

• Қазақ өлкесін басқару ісін өзгерту

• Еуропалық басқару мен сот жүйесін енгізу

Сатылары

Үш сатылы басқару

Бес сатылы басқару

(ауыл, болыс, уез, облыс, генерал-губернаторлық)

Өзгерістері

1. Округ

аға сұлтан

(үш жылға сайланды)

15-20

болыс

1. Бөліктер

(Батыс, Орта, Шығыс)

сұлтан-правительдер

1. Түркістан генерал-губернаторлығы (орталығы – Ташкент).

2. Батыс Сібір генерал-губернаторлығы (орталығы – Омбы).

3. Орынбор генерал-губернаторлығы (орталығы – Орынбор) 1872 жылдан Бөкей Ордасы Астрахань генерал-губернаторлығына, 1870 жылдан Маңғыстау жасауылдағы Кавказ әскери округіне, кейін Закаспий облысына бағындырылды

2. Болыс

болыс сұлтаны

(мұрагерлікпен берілді)

10-12

ауыл

2. Дистанция

(54)

ру шонжарлары

3. Ауыл

ауыл старшыны

(үш жылға сайланды)

50-70 шаңырақ

3. Ауыл

ауыл старшындары

Нәтижесі

• Рулық қақтығыстарға соққы берілді

• Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы алғышарт жасалды

• Отарлық саясаттың кеңейе түсуіне жол ашылды

• Бөкей Ордасында хандық билік 1845 жылға дейін сақталды

• Отарлық басқару нығайтылды

• Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік туды

• Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі деп жарияланды

• Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды

Себебі

1916 жылғы 25 маусымдағы 19-43 жас арасындағы Түркістан мен Дала өлкесінен 500 мың адамды қара жұмысқа алу туралы патша жарлығы

Жарғыдан кейінгі жағдайы

Далада «біреуі жұмысшылар бергісі келмейтін... екіншісі бұйрықты орындауға келісетін екі партия құрылды»

интеллигенция

Либерал-демократиялық (Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов т.б.): көтеріліске шығуға қарсы болды; отарлық империяға парасатты ымыралыстық тактикасын ұсынып, халықтың этникалық тұтастығын ойлады

Революцияшыл-демократиялық (Т. Рысқұлов, Т. Бокин, Ә. Майкотов, С. Мендешев, С. Сейфуллин, Б. Алманов, Ә. Жангельдин т.б.): көтерілісті жақтап, өздері де қатысты

Көтеріліс болған жерлер

Бүкіл Қазақстан: негізгі екі ірі орталығы – Жетісу мен Торғай

Сипаты

Империализмге, отарлық езгіге қарсы

Қозғаушы күштері

Шаруалар мен қолөнершілер және қазақ жұмысшылары, жетекші күші – демократиялық интеллигенция өкілдері мен байлар, болыс басқарушылары

Басшылары

Жетісуда: Т. Бокин, Б. Әшекеев, Ж. Мәмбетов, Ұ. Саурықов, А. Қосақов

Торғайда: А. Иманов, Ә. Жангелдин, Ә. Жанбосынов, К. Көкімбайұлы

Көтерілісшілердің алғашқы күрес түрі

Отарлауға дейінгі мемлекеттік басқару жүйесін қалпына келтіріп, әкім (елбегі), сот алқасы (жасақшы), қазына билеушісі (қазынашы), әскер басшысын (сардарбек) сайлады.

Қара жұмысқа алынғандардың тізімін жойып жіберді, салық тілхаттарын құртып, болыс ауылдарын тонады

Қара жұмыстан босатылғандар

• Басқармалардың лауазымды адамдары

• Жергілікті бұратаналардан шыққан төменгі полициялық шенділер

• Имамдар, молдалар, мүдәрістер

• Ұсақ несие мекемелеріндегі есепшілер мен бухгалтерлер

• Оқу орындарындағы оқушылар

• Үкіметтің мекемелерінде жоғары лауазымды атқаратын бұратаналар

Басқа ұлт өкілдерінің қатысуы

• И. Долматов және Д. Федотов қырғыздарды бұратаналардың тізімін шығармауға шақырды

• Жетісуда Демко, П. Аркадьев т.б. көтеріліске қатысушыларды үйлерінде жасырды

• Торғайда Н. Кротов соғыс ісі шеберлігіне үйретті

• Е. Курев Қарқарадағы көтерілісшілердің шағын тобын ұйымдастырды

• С. Вербицкая көтерілісшілер қатарында шайқасты

• С. Ужгин «Қарабалықтағы оқиғалар» атты прокламацияда көтерілісті тоқтатпауға шақырды

Жеңілу себептері

• Бытыраңқылығы

• Қару-жарақтың нашар әрі жеткіліксіз болуы

• Ұлтаралық және руаралық қақтығысты пайдалануы

• Саны аз пролетариаттың елеулі ықпал жасай алмағандығы

• Біртұтас басшылықтың болмауы

• Ұлттық-демократиялық зиялылар қатарында бірліктің болмауы

• Даланың бетке ұстарларының (бай, батыр, қазы) дәйектілік, батырлық көрсетпеуі

Тарихи маңызы

• Қазақ халқының таптық, революциялық сана-сезімі өсті

• Мыңдаған көтерілісшілер патша самодержавиесіне қарсы қарулы күрес мектебінен өтті

• Отарлық езгідегі ұзақ жылдар ішінде ұлттық мүдденің ортақтығын тұңғыш рет ұғынды

• Өздерін отаршыл экспансияға қарсы күрес жүргізе алатын күш деп сезінді

Көтеріліске байланысты әдеби шығармалар

Ж. Аймауытов «Қартқожа», С. Сейфуллин «Тар жол, тайғак кешу», Б. Майлин «Қанды кек»,

С. Мұқанов «Ботагөз»,

М. Әуезов «Қилы заман», И. Дәукебаев «Бекболат» және т.б.