Түрік қағанаты

Тарихи уақыты

552 – 603 жылдар

Территориясы

Алтай тауынан Каспий теңізіне дейінгі ұлан – байтақ өңір

Астанасы

Суяб

Қоғамдық құрылысы

Ең жоғары билеушісі – қаған

10 ұлысқа бөлінді, әр ұлыста – шад (басқарушысы) басқарды

Тайпалары

Үйсін, қаңлы, дулат, түркеш, қарлық, басмыл, оғыз, шығыл т.б

Саяси жағдайы

535 ж. Түрік қолбасшысы Бумын Алтай даласындағы түркі тілдес тайпаларды біріктіре бастады

542 ж. бері «түрік» этнонимы қытай жылнамаларынан белгілі

552 ж. Түрік қағанаты құрылып, Бумын өзін қаған деп жариялайды

552-554 ж. Қара Еске, Мұқан қаған тұсында Орта Азияда саяси үстемдік құрды

561-563 ж. Түріктер эфталиттерге қарсы Иранмен әскери одақ құрды

567 ж. Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Ұлы Жібек жолын бақылауды ұстады

VI ғ. 70-80 жылдары Солтүстік Кавказбен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін Түрік қағанаты үстемдік құрды

Әлсіреуінің себептері

Ішкі тартыстар

Әлеуметтік қайшылықтар көрші елдермен (Қытай) соғыс

Шаруашылығы

Көшпелі, жартылай көшпелі қыстаулары Іле, Шу, Талас, Ертіс, Сырдария өзендері бойындағы жерлер.

Мемлекет атауы

Тарихи шеңбері

Территориясы

Астанасы

Ел билеушілері

Жоғары билеушісінің

лауазымы

Тайпалары

Әлісіреуінің себептері

Түрік қағанаты

552-603 жылдары

Жетісу, Әмудария мен Сырдария аралығы

Суяб

Бумын, Қара Еске, Мұқан, Тобо, Иштеми

Қаған

Барлық түрік тайпалары: оғыз, қырғыз, ұйғыр, үйсін т.б.

Қағанат ішіндегі қарама-қайшылықтар, Қытаймен соғыс

Батыс Түрік қағанаты

603-704 жылдары

Жетісу

Суяб, жазғы ордасы-Мыңбұлақ

Жеғуй,

Тон жабғу

Қаған

«Он оқ бұдын», бес тайпа дулу, бес тайпа нушиби т.б.

Ішкі талас-тартыс

Қытай империясының қысымы

Түркеш қағанаты

704-756 жылдары

Жетісу, Іле, Шу, Талас алқаптары

Суяб, екінші ордасы-Іле бойындағы Күнгіт

Үш Елік,

Сақал,

Сұлу

Қаған

Сары түркеш, қара түркеш, болат, шігіл, ташлық, тухси, азкіші, халаж, жарұқ, барысхан т.б.

Билік пен жайылым, жер үшін талас.

Батыстан араб шапқыншылығы.

Шығыстан Қытай шапқыншылығы.

Қарлұқ мемлекеті

756-940 жылдары

Жетісу

Суяб,

Тараз.

Білге Құл

Қадыр хан

Елтебер, жабғу, қаған (840 жылдан кейін)

Үшжігіл, үшбескіл, бұлақ, көкеркін, тухси, лазана, фаракия т.б.

Ішкі талас-тартыс,

билік үшін күрес

Қарахандықтар

мемлекеті

942-1210 жылдары

Жетісу,

Шығыс Түркістан

Батыс хандықта Бұхара,

Шығыс хандықта Баласағұн

Сатұқ

Боғыра хан

Хан

Яғма, шығыл, қарлұқ, оғыз, қаңлы, үйсін т.б.

Наймандар шапқыншылығы.

Хорезмдердің шапқыншылығы.

Оғыз мемлекеті

IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басы

Жетісу мен Қашқардан Ферғанаға дейін және Сырдың орта ағысына дейін

Янгикент

(Жаңа Гузия)

Әлі хан,

Шах Мәлік

Жабғу

Халаж, жағыра, жарұқ, қарлұқ, имур, баяндұр, қай т.б.

Селжұқтармен көп жылғы соғыс.

Ішкі талас-тартыс.

Қыпшақтар соққысы.

Қимақ қағанаты

IX ғасырдың соңы мен XI ғасырдың басы

Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан

Имақия

Жабғу,

қаған

Эймур, имақ, ажлар, құман, ланиказ, татар, қыпшақ, баяндұр т.б.

Қыпшақтырдың күшеюі.

Орта Азиядағы көшпелі тайпалар арасындағы қақтығыс.

Қарақытай мемлекеті

1128-1213 жылдары

Жетісу

Баласағұн

Елұй Дашы

Горхан

Қидандар

Найман ханы Күшіліктің қысымы

Наймандар мемлекеті

X-XIII ғасырлар

Орхон мен Ертіс өзені аралығы, XIII ғасырдың басында Жетісуға келді

Балықты

Наркеш Дайын,

Күшілік

Хан

Найман, керей, меркіт және сегіз тайпа

1218 жылы монғолдардан жеңіліс тапты

Керейлер мемлекеті

X-XIII ғасырлар

Шығыс Моңғолия

Солтүстік астанасы – Қатынбалық, оңтүстік астанасы – Хуанхэ өзенінің иірімі

Тұғырыл

Хан

Керей, жырқиы, қонқай, сақау, тұтау, албат, тұңхай, қыркун т.б.

Моңғолдардан жеңілді

Қыпшақ хандығы

XI ғасырдан 1219 жылға дейін

Дешті-Қыпшақ (Ертіс пен Днестр аралығы)

Оң қанат-Сарайшық,

Сол қанат - Сығанақ

Табар хан, Қадыр Бөке, Алып Дерек, Отырар әміршісі Қайыр

Хан

Елбөрілі, тоқсаба, иетиоба, дурут, қарлұқ, қимақ, оғыз, құман, башқұрт, жікіл т.б.

Ішкі алауыздық,

Хорезмдермен қақтығыс.

Моңғол шапқыншылығы.