Лекция 14

Биіктіктерді өлшеу

10-т а р а у ГЕОМЕТРИЯЛЫҢ НИВЕЛИРЛЕУ

§ 55. Геометриялың нивелирлеу тәсілдері

Нүктелердің биіктік белгілерінін мәні мен олардың салыс-ырмалы биіктіктерін есептеп шығаратын геодезиялық өлшеу-ер нивелирлеу деп аталады. Нүктелердің алынған биіктік

белгілерінің мәні барлы^ масштабтағы топографияі] лық түсірістёрдің биіктік не гізі болып саналады жән< олар халық шаруашылығы; на қажетті инженерлік есегі терді, сондай-ақ бірқата| ғылыми есептеулерді шеш; ушін қолданылады.

Нүктелердің биіктігін тех никалық нивелирлеуді қоД

данып геометриялық нивелирлеумен анықтайды. Геометриялыі нивелирлеу ортадан және алға қарай нивелирлеу әдістері болыі бөлінеді.

Ортадан нивелирлеуде нивелир А және В (67-сурет) нүктё лерінід дәл ортасындағы С нүктесіне орнатыладЫ, ал нүктелері ге бірдей рейкалар қойылады. Дүрбінің нысаналау осін гори зоңталь жағдайына келтіреді де, нивелирдің дүрбісін біртіндеі рейкаларра нысаналайды. Бұдан кейін 3 және Я есептеулеріІ алады, олар нысаналау сәулесінен А және В нүктелеріне дейініі кесінділер болып саналады. Мүнда А және В нүктелерінің ара! сындары салыстырмалы биіктік (һ) мына формула бойынші есептеліп шығарылады:

h = 3 – П (110)

Егер «артқа есептеу» 3 «алға есептеуден» II артық болс (3>#), онда салыстырмалы биіктік һ он болады, яғни В нү* тесі А нүктесінен биік орналасады. Ал «артқа есептеу» 3 «алғ есептеуден» П кем болса (3<П), онда салыстырмалы биікті теріс.болады, яғни В нүктесі А нүктесінен төмен орналасады.

Егер А нүктесінің биіктік белгісінің мәні На белгілі болсі онда келесі В нүктесінің биіктік белгісінің мәні Нв бүрынғ нүктенің биіктік белгісінің мәні На мен олардың арасывдағі салыстырмалы биіктігінің Қосындысына тен болады .

H_B = H_A + h (111)

Нивелирдің нысаналау сәулесшің теңіз деңгейінен бшктіі аспаптың горизонты АГ деп аталып, былайша анықталады:

АГ = Н_А + З = Н_В + П (112)

Егер рейканы аралықтағы бір нүктеге (О) қойып, одан есептеуін алатын болсақ, онда оның биіктігі

H_D = АГ – d (113)

яғни кез келген нүктенің биіктік белгісініи мәні аспаптың горі зонтымең осы нүктеге қойылрэн рейкадан алынған есептеуді айырымына тең.

Алға карай нивелирлеуде (68-сурет) бастапкы А нүктесіне ни-велир орнатылады да, ал алдың-ғы В нүктесіне рейка қойылады. Содан кейін рейкадан есептеуді П алады да, А нүктесінен нивелир дүрбісінің окулярынық центріне дейінгі вертикаль ара қашык-тыкты, яғни нивелирдің биік-тігі болып саналатын қашық-

тыкты өлшейді. 68-суреттен көрініп түрғандай, А және В нүк-телерінін арасындағы салыстырмалы биіктік (һ) мынаған тең бо-лады

h = l – П (114)

Ортадан нивелирлеудін адға қарай нивелирлеумен салыс* тырғанда мынадай артықшыЛықтары болады: еңбектің өнімді-лігі 2 есе экоғары; нңвелйрлеуге әсерін тигізетін кейбір қателік-тер жойылады.

Едәуір ара қашықтықта орналасқан А және й нүктелерінін& (69-сурет) арасындағы салыстырмалы биіктікті анықтау кезін^-де, егер нйвелирдің орналасқан жерінен осы екі нүктенің ара~ сындағы салыстырмалы биіктікті анықтау мүмкін болмаса, он-да жүйелі нивелирлеу қолданылады. Ол үшін шеткі нүктелердіж ара қашыктығын ортадан нивелирЛеуге мүмкіндік беретін бір<-неше тең кесінділерге бөледі. Осы байланыстыру нүктелерінін^ арасындағы салыстырмалы биіктіктерді жүйелі анықтап, олар-* дың қосындысын тауып, бастапкы А Және соңғы 2> нүктелеріні* арасындағы салыстырмалы биіктікті аныктайды. Екі нүктеніщ арасындағы салыстырмалы биіктік байланыстыру нүктелерЕ арасындағы салыстырмалы биіктіктердің алгебралық косындыг*-сы болып саналады. Нивелирдің екі шектес орналасуына ортань. нүктелерді байданыстыру нүктелері деп атаЙды.

І\ станңиясына нивелирді брнатады да артқы 3( және ал^ дыңғы Пл рейкалардан есептеулер алады, Содан кейін А ңүк*. тесіндегі рейканы Вх нуктесіне апарып қояды да Һ станциясьғ-у нан 32 және Пг есептеулерін алады, осылайша жүйелі түрдде барлық жүрісте нивелирлеуді жүргізеді.

Шеткі А және D нүктелеріиің арасындағы салыстырмалы | Вніктік (h_AD)

H_AD = h₁ + h₂ + h₃ + … + h_n = (З₁ – П₁) + (З₂ – П₂) + (З₃ – П₃) +

+ … + (З_n - П_n);

(115)

Егер байланыстыру нүктелерінін биіктік белгілерінін мәнін анықтаудың қажеті болмаса, онда соңғы Ә нүктесінің биіктік белгісінің мәнін мына формуламен аныктайды:

(116)

Геометриялық нивелирлеу мейлінше дәл тәсіл болып табы-лады, сондықтан бұл тәсіл еліміздің барлық территориясында тірек пункттерінің биіктік жүйелерін жасауда және де әр түрлІ иижёнерлік-техникалық есептерді шешуде кеңінен қолданы-

лады.