- •Курс иши къырымтатар тилинде сыфатларнынъ грамматик хусусиетлери
- •I болюк. Къырымтатар тилинде сыфатларнынъ огренилюви
- •Къырымтатар тилинде нешир олунгъан китап ве дерсликлерде сыфатларнынъ бельгиленюви
- •I болюкнинъ нетиджелери
- •Мында учь дереджелерини къайд этелер. Тюркий тиллеринде сыфатларнынъ биринджи функциясы айырыджы ве хабер.
- •II болюк. Сыфат сёз чешити оларакъ
- •Сыфатларнынъ группалары
- •Сыфат дереджелери
- •Сыфатнынъ япылувы
- •Сыфатларда модаль шекиллерининъ япылувы
- •II болюкнинъ нетиджелери
- •Нетидже
- •Файдаланылгъан эдебият
- •Иляве «янъы дюнья» газетасыНынъ саифелеринде сыфатларнынъ къулланылувы
Сыфат дереджелери
Алямет дереджесини ифаделев – сыфатларгъа менсюп олгъан махсус хусусиетлерден биридир. Бу хусусиет сыфатларны башкъа сёз чешитлеринден айырып тура.
Эшьялар, чешит табиат адиселери тюрлю аляметлерден ибарет ола билирлер. Шунынънен берабер бир такъым эшьяларда, табиат адиселеринде бир сой алямет де озь ифадесини тапа билир. Демек, чешит тюрлю эшья, табиат адиселери бир сой аляметлерден де ибарет ола билирлер, лякин оларнынъ микъдары, колеми тюрлюджедир. Чешит эшьяларда бир сой алеметнинъ колеми, микъдары эксик я да арткъачынен олурлар.
Аляметнинъ колеми, микъдары ольчельмей, амма онынъ дереджеси къайсы бир эшьяларда, табиат адиселеринде насыл микъдарда, яни не дереджеде ифаделенгенини тссавур этмек ичюн, биз бойле терминлерден файдаланамыз.
Ольчештиргенде, аляметлери толу ифаделенген сыфатларнынъ шекиллери алыныр. Оларда аляметнинъ дереджесини косьтерген аффикслер я да башкъа къошулып кельген сёзлер олмай. Меселя: гузель, яхшы, акъыллы, сувукъ, къырмызы, ешиль, узун, кенъ, къыскъа, тар, сыджакъ, джыллы ве иляхлери. Бу сёзлер – аляметлери толу олгъан асыл сыфатларнынъ шекиллеридир. Олар сыфатларнынъ аддий дереджеси деп алына. Аляметнинъ микъдары (колеми) тек ольчештирювде тайинлене билир. Эр бир ольчештирювде сыфатларнынъ адий дереджеси алынып, онъа нисбетен башкъа сыфатларнынъ аляметлернинъ микъдары тайинлене. Къайсы бир эшьянынъ алямети башкъа бир эшьянынъ аляметинен ольчештиргенде, сыфатларны ифаделеген аляметлернинъ дереджеси белли ола. Сыфатларнынъ дереджеси къайсы бир эшьянынъ аляметининъ микъдары башкъа акляметининъ микъдарына бакъкъанда, эксик я да арткъач олгъан мананы анълатыр. Меселя: узун таякъ – узунджа таякъ, калын таякъ – къалынджа таякъ.
Сыфатларнынъ дереджелери къырымтатар тилине сойдаш олып кельген тюркий тиллерде де ишленилип тайинленген. Оларнынъ чешитлери бутюн тюркий тиллерде расткельгенине бакъмадан эр биринде озюнинъички хусусиетлери эсапкъа алып, сыфат дереджелерининъ классификациясы япылгъан. Эксериет, тюркий тиллердеяпылгъан классификацияларнынъ эки усулы расткеле. Усулнынъ бириси Н. К. Дмитриевнинъ адынен багълыдыр. Онынъ япкъан классификациясы бир сыра тюркий тиллерде къулланыла. Н. К. Дмитриевнинъ классификациясы боюнджа сыфатларнынъ тенъештирюв дереджеси эки чешитке болюнелер.
Муайен (конкрет) тенъештирме. Эки муайен эшьянынъ (предметлернинъ) аляметлери бири-биринен ольчештириле [17 17. Усеинов С. М. Къырымтатарджа – русча лугъат/ С. М. Усеинов. - СМНПП+Диалог, 1994. – 395с.].
Абстракт тенъештирме. Сыфатларнынъ аляметлери озь башына ольчештириле. Оларнынъ ич бири муайен бир эшъянен багълы дегильдир. Тек адий дереджеден кельген сыфатнынъ аляметининъ микъдары тасавур этиле. Онъа нисбетен башкъа сыфатларнынъ аляметлери ольчештириле. Муайен тенъештирмеде Н. К. Дмитриев бир сой аляметлернинъ бам-башкъа эшьяларда тюрлюдже ифаде олгъаныны косьтере. Эки эшьянынъ аляметлери бири-биринен ольчештириле. Грамматикаджа олар бойле ифаделене: эки аляметни ольчештириледжек исимлерден бириси баш келиште, экинджиси исе чыкъыш келиште берильмек керек. Меселя: Исмет Аметтен буюкче; терек дивардан юксекче; Али Велиге коре бойлуджа. Абстракт тенъиштирмеде сыфатларнынъ аляметлерининъ микъдары тасавур этилир ве, ольчештирильген чешитини эсапкъа алмасакъ, учь чешиттен ибарет олур:
а) аляметнинъ кучюльтюв манасыны анълаткъан сыфатлар. Меселя: сарылтым, сарыджа, узунджаракъ ве иляхри;
б) аляметлернинъ къуветлендирюв манасыны анълаткъан сыфатлар.
Меселя: пек сыджакъ, пек узун, чокъ яхшы, къап – къара, сап – сары, сары – сары (армутлар), семиз – семиз (къойлар), сют беяз ве иляхри;
в) устюнлик дереджеси. Бир сыра дерсликлерде устюнлик дереджесинде кельген сыфатлар къуветлендирюв манасыны анълаткъан чешити деп, айтылгъанына бакъмадан, къайд эте билемиз ки, устюнлик дереджесинде кельген сыфатлар аляметнинъ энъ чокъ микъдарыны (колемини) косьтерген сойларыдыр. Меселя: энъ семиз, энъ арыкъ, энъ агъыр, буюктен-буюк, тилькининъ тилькиси ве иляхри.
Башкъа тюркий тиллерде, мисаль оларакъ, къазантатар, къарачай-балкъар тиллеринде сыфатларнынъ дёрт дереджеси талиль этилир: адий дередже, тенъештирюв дереджеси, устюнлик дереджеси, кучюльтюв дереджеси. Сыфатларнынъ интенсив шекили (шиддетлендирме) айры оларакъ талиль этильсе де, устюнлик дереджесининъ ичинде бериле.
Сыфатларнынъ дёрт дереджесининъ мисаллер вастасынен кетирильген корюниши бойле олур:
а) адий дереджеде: беяз, йымшакъ, къоркъакъ, дюльбер, батыр, такъатлы;
б) тенъештирюв дереджеси: озынракъ – узунджа, матурурак – дюльбердже (мисаллер къазантатар тилинден кетирилип ольчештириле), узунуракъ – узунджа, телирек – делидже (мисаллер къарачай-балкъар тилинден кетирильген).
Бу меселеде шуны айтып кечмек керек ки, къырымтатар тилинде -ракъ/-рек аффикслери догърудан-догъру сыфатларнынъ тамырына къошулмайып, тенъештирюв дереджесини ифаде эткен -джа/-дже – -че/-че аффикслеринден сонъ келип, оларгъа къошулыр. Меселя: узунджаракъ, къалынджаракъ, уфакъчаракъ, буюкчерек ве иляхри;
в) устюнлик дереджеси «энъ, пек, чокъ» киби сёзлернен ифаделенир: энъ терен, чокъ яхшы, пек татлы ве иляхри.
Къарачай-балкъар тилинде «энъ» сёзюнинъ манасында «чынъ» сёзю ишлетилир: чынъ терен – энъ терен.
Сыфатларнынъ интенсив (шиддетлендирюв) шекили устюнлик дереджесининъ ичинде берилир. Къазантатарлар дерсликлеринде исе сыватларнынъ интенсив шекили устюнлик дереджесининъ бир чешити деп берилир.
Меселя: ем-ешиль, дос-догъру, ап-акъ, уп-узун, тос-томалакъ, яп-яш ве иляхри. (Мисаллер къырымтатар тилинде бериле).
г) Кучюльтюв дереджеси: куксель – кокчиль (къазантатар тилинде), кёксюль – кокчил, акъсыл – акъчыл, саргъылдым – сарылтым (къарачай – балкъар тилинде). Къарачай – балкъар тилинде -ракъ / -рек аффикслери кучюльтюв дереджесинде де къулланыла: агъыракъ – беязджаракъ, узунаракъ – узунджаракъ. Азербайджан тили дерсликлеринде сыфат дереджелерининъ беш чешити корьсетиле:
а) адий дередже, б) тенъештирюв дереджеси; в) устюнлик дереджеси; г) кучюльтюв дереджеси; д) чогъалтма дереджеси.
Сыфатларнынъ интенсив шекили айрыда берилле (къып-къырмызы, ап -акъ, тим-тик киби сойлары). Азербайджан тилинде чогъалтма дереджесинде бизим тильде джа/дже – ча /че аффикслеринен къулланылгъан киби сыфатлар бакъылгъан: буюкче, яхшыджа, узунджа ве иляхри.
Сыфатларнынъ башкъа дереджелеринде, биз косьтерген аффикслерден башкъа азербайджан тилининъ озюне хас олгъан аффикслер де ишлетилир. Быр сыра тюркий тиллерде (озьбек, къазах, караим), шу джумледен къырымтатар тилинде де, сыфатларнынъ учь дереджеси таныла: адий дередже, тенъештирюв дереджеси, устюнлик дереджеси.
1980 сенеси озьбек тилинде пединститутлар ичюн нешир олгъан дерсликте сыфатларнынъ адий, устюнлик, кучюльтюв дереджелери косьтериле. Кучультюв дереджеси -ракъ (-рек) аффикслери вастасынен мейдангъа келе, деп айтылгъан. Меселя: sovuqroq – сувукъча, uzunroq – узунджа, balandroq – юксекче. Лякин 1980 сенеси озьбек тилинде пединститутлар ичюн нешир дерсликте имитир аффикси вастасынен тюс манасы анълаткъан сыфатларгъа кучюльтюв дереджеси дейильмей. Меселя: kokimtir – кокюльтим иляхри.
Къырымтатар тилинде сыфат дереджелерининъ меселелери терен огренильмеди. Дженктен эвель нешир этильген дерсликлерде, эге радий дереджени эсапкъа алмасакъ, тенъештирюв ве устюнлик дереджелери корьсетильген. Сыфатларнынъ тенъештирюв дереджеси джа/дже – ча/че, сонъ оларгъа -ракъ/-рек аффикслеринен къошулып япылгъан сойлары бериле. 1. Меселя: узунджа – узунджаракъ, эслидже – эслиджерек [4, c.194 4. Асанова Л. Балалар ичюн эсерлерде сёз чешитлери ве шекиллерининъ микъдары / Л. Асанова // Йылдыз. - 2004 . - №2. – С. 123 – 128.].
Тенъештирюв дереджесинде синтактик усулнен эки эшьянынъ аляметлери ольчештирилип, оларнынъ дереджелери тайинлене. Меселя: Аюв къашкъырдан къуветли. Аметке коре Осман буюкчедир. Сыфатларнынъ устюнлик дереджеси энъ, яхшы, чокъ гузель, пек уфакъ.
Сыфатларнынъ интенсив (шиддетлендирюв) шекиллери де/ ем-ешиль, къап-къара, тер-темиз / устюнлик дереджеси деп берильген. Сыфатларнынъ синтактик усулнен япылгъан чешитлеринен тюс манасыны анълаткъан текрарлы сойлары да устюнлик дереджисинде косьтерильген: къара – къара къозучыкълар, сары – сары чечеклер.
Татар тили граматикасында сыфат дереджелеринден тюс анълаткъан сойлары: ешильтим, сарылтым, сарышын ве тенъештирюв дереджесинде кельген сыфатларгъа ракъ/рек аффикслери вастасынен япылгъан сойлары азлаштырма сыфатлар деп, бериле. Сыфатларнынъ интенсив шекиллери (ем-ешиль, чыр-чыплакъ, къап-къара) къуветлендирме сыфатлар деп, бериле. Мында синтактик усулнен япылгъан чешитлери де кирсетильген. Меселя: пек меракълы, гъает буюк, чокъ гузель, узундан – узун, балабандан – балабан.
Сыфат дереджелери боюнджа къыскъадан япылгъан умумий талиль корьсете ки, араштырыджылар къабул олунгъан янашмаларына коре тюрлю нетиджелерге малик олалар. Шунынънен берабер айта билемиз ки, берильген классификацияларгъа пек чокъ якъынлыкъ бар. Якъынлыкъ неден ибарет: сыфатларнынъ эсас дередже чешитлери бутюн тюркий тиллерде расткелир. Сыфатларнынъ алямет дереджесини косьтерген аффикслеринден бири ракъ/рек сою бир чокъ тюркий тиллерге умум олып келир. Лякин бу аффикслернинъ ишлетюв хусусиети ве онынъ инкишаф ёлу башкъа тюркий тиллерден айырылып тура. Бир сыра сыфат дереджесини корьсеткен аффикслер исе, умум тюрк тили дагъылгъан сонъ пейда олып инкишаф эткенлер. Оларнынъ эписи огъуз, къыпчакъ, къаралукъ, булгъар къабилелерининъ тиллерине менсюп оларакъ, къырымтатар тилинде терен из къалдырдылар. Оларнынъ тарихы «Сыфат дереджелерининъ ифаделенюв хусусиетлери ве инкишаф ёллары» мевзусында талиль этиле [2, с. 167-176 Акмоллаев Э. С. Сыфатларнынъ дереджелери ве эшъяларда аляметлернинъ ифаделенюв хусусиетлери: Тильшынаслыкъ /
Э. С Акъмоллаев // Йылдыз. – 1994. - №6. – С. 167 – 190.].
