4. Топырақтың жыртылатын қабаттың құрылысын анықтау

Тапсырма

1. Топырақтың жыртылатын қабатының құрылысын анықтау әдісін үйрену.

2. Дәнді және отамалы дақылдардың, көп жылдық шөптер талаптарын ескере отырьш қатты фазасының көлемдерінтүтікті (капиллярлы) және қыл түтіксіз (капиллярс қуыстылықтардың салыстырмаларын сипаттау.

3. Топырақтың жыртылатын қабатының құрылысын құру агротехникалық шараларды ұсыну.

Топырақтың қатты фазасының және әр түрлі қуыстар түрлі көлемдерінің салыстырмасы топырақтың жыртылат қабатының құрылысы деп аталады. Бірақ, тәжірибе өсімдіктердің өмір сүру жағдайын сәл ғана бейнелегендікті топырақтың құрылысын сипаттағавда қатты фазаның көлем қолданбайды. Сондықтан топырақтың жыртылатын қабат құрылысы деп көбінесе жалпы қуыстылық пен капиллярлы капиллярсыз қуыстылықтың салыстырмасының түсінеді.

Топырақтың құрылысы топырақ құнарлығының өте маңыз жағдайы болады. 1924 жылы А.Г.Дояренко жазған: егіс бізге қажетті қасиеттерінің барлығын анықтайтын топырақта капиллярлы және капиллярсыз қуыстылықтардың салыстырмасы болады". Сонында топырақтың тиімді құнарлығын көрсете олар топырақтың сулы, ауалы, жылу және қоректік режимдері сипаттайды.

1864 жылы Шумахер қуыстылықты жалпы, капилярлы және капилярсызға бөлуді ұсынды. Су ұстау қабілеті жоқ топыра агрегаттарының арасындағы үлкен қуыстар капиллярлы қуыстар деп, топырақтың жалпы көлеміне пайызбен көрсетілгеі салыстырмасының көлемі қуыстылық деп атайды. Капиллярсыз қуыстар көбінесе ауамен толтырылған болады. Бұл саңылау арасында су ауырлық күйінің әсерінен жылжиды және көпке дейін ұсталынбайды.

Басқа категоркялар топырак бөлшектерінің арасындағы жіңішке саңылаулармен көрсетілген. Бұл қуыстарда капилярлы деп аталатын, ішінде мениск күштерімен ұсталынатын, көбінесе су орналасад. Соқыршек бірге топырақ қуыстылығының жалпы, капиллярлы және капиллярсыздарға белінуі топырақтағы су мен ауаның шын салыстырмасын сипаттамайды, өйткені қуыстарға тамыр қылдары өте алмайтын, 0,01 мм сак қуыстарда және микроорганизмдердің қолы жетпейтін (^003-0,001 мм және одан ұсақ қуыстар жатады. Сонымен молекулалық күшпен ұсталынатын және өсімдіктер ала байланысты сумен қуыстар жатады. Бұл белсенді емес қуыстар болып менискілі және гравитациялық күші арқылы судын жылжып отыруы мүмкін қуыстар және ішінде ауа, организмдер және өсімдік тамырлары бар қуыстар, белсенді қуыстар болып саналады. Әдетте, бұл қуыстардың диаметрі 3 микроннан ірі болады.

АЛ.Дояренко (1963) топырақтың қуыстарын көлешнен агрегаттардың ішшдегі және арасындағыларға бөлу қажеттілігіне келген. Топырақ ішіндегі немесе элементарлы қуыстылыққа топырақтың механикалық құрамы, агрегат арасындағыға - оның құрылысы себеп болады.

Н.А.Качинский (1965) топырақ қуыстарының толығырақ дифференсациясын қолданады. Ол жалпы агрегат арасындағы агрегатты, агрегаттағы қосымша қуыстылықты тығыз сумен байланысты, капиллярлы бос байланысты сумен және ауамен толтырылған қуыстарға бөледі. Ең жоғары агрономиялы жағынан бағалы болып капиллярлы қуыстар мен аэрациялы қуыстар саналады.

Ауамен толтырылған қуыстар бөлігінің бос жері, яғни ең теменгі су сиымдылыққа тең топкрақ ылғалдылығындағы кашмярсыз саңылаулық тұрақты, аэрацияның қуыстылығы

(саңылаулығы) деп аталады. Ол капиллярсыз қуыстылыққа сәйкес келеді. Топырақтың жыртьшатын қабатындағы дәнді дақылдар үшін оңтайлы ауа мөлшері жалпы қуыстылықтан 15-20%, отамалылар үшін 20-30%, көп жылдық шөптерге 17-21%.

Тек қана капиллярлы қуыстардан тұратын топырақ шамадан тыс тығыз топырақтікіндей дұрыс және теріс қасиеттері болады, тек қана капиллярсыз қуысты топырақтар үшін артық борпылдақ топырақтардың қасиеттері сәйкес келеді.

Топырақтың жыртылатын қабатының құрылысын анықтау үшін жалпы қуыстклықтан басқа окы құрушы капкилярлы және капиллярсыз қуыстылықтардың біл қажет оның айырымынан басқасын табу үшін. Техника жағынан капиллярлы табу оңайлау. Көп талдау болғанда тек қана жалпы қуыстылықты ғана анықтауға болады, өйткені капиллярлы қуыстылық бір топырақ ішінде өте аз өзгереді және айтуы бойынша тұрақты сан ретінде қолдануға болады. Сондықтан топырақтың жыртылатын қабат реттеу дегеніміз, біріншіден, капиллярсыз қуыстылықты өзге болады. Топырақтың жыртылатын қабатының құрылыс аспаптың көмегімен және санау жолымен анықтау әдістері Олардың ішінде ең көп тарағаны құрылысы бұзылмаған сынамаларын капиллярлы толықтыру әдісі болады. Бұл жағда топырақ үлгілерінің толықтыруы жоғарыдан және асты жасалынады. Бұл әдістің кемшілігше топырақ бөлшектері сумен толтырылғанда өз көлемін кеңейту қабілеті жатады. зерттеген топырақтың қуыстылығын кішкене азайтады.

Топырақтың жыртылатын қабатының құрылысын патрок (цилиндрде) толтыру әдісімен анықтау үшін құрылы бұзылмаған топырақ үлгісін әр түрлі конструкциллы алынат патрондарымен (цилиңдрлерімен) бұрғының көмегі топырақ үлгілерін алады; көбінесе биіктігі 5 жөне 10 см көлемі 100; 200; 500 және 1000 см³. Цилиндрде бұралатын бұрғылар да бар (7-сурет).

7- сурет. Құрылысы өзгермеген топырақ үлгісін алу үшін тұтқасы бұрандалатын патрон.

Топырақ үлгісін алард алдында үлгінің алу тереі мен жердің атына байланысты патронның (цилиндрдің) номері жазып алады, ішкі патронның (цклиндрдің) диаметрі (Д), оның биіктік (Н) өлшейді және таразыда қақпағымен бірге өлшеу арқылы салмағын (Ро) анықтайды. Топыпақтын жатртылатын қабатының құрттысын анықтағанда алынған мәліметтерді 3- қалыпқа жазған дұрыс.

Топырақтың үстіне бұрғыны тігінен қойып, тұтқасынан басып. керек тереңдікке дейін топыраққа кіргізеді. Кепекі жеткен соң, бұрғыны бірнеше рет сағат тілін , патрондағы (цилиндрдегі) топырақ сынамасын басі үшін бұрайды, содан кейін бұрғын суырып алады. Патронның (цилиндрдің) астың артық топырақты пышақтың шетімен бірдей қылып тастайды да қақпағын жабады, патронды (цилиндр штангадан бөлек алады да, жабысқан топырақтан тазартаді екінші қақпағымен жауып, жәшікке салып зертханаға апарады.

Қыл түтікгі қанығу әдісімен топырақтын жыртылатын

қабатының құрылысын анықтау

Зертханада топырағы мен патровды (цилиндрд қақпақтарымен бірге салмағын өлшейді (РІ) де, ашық түр үлгінің сумен капиллярлы қанығуы үшін ваннаға салады. С үшін патронды (цилиңдрді) аударған күйде ұстап, астыңғы қақпағын алып тастап оның орңына фильтрлі қағазды қояды. Егер топырақ құрғақ және қатты сусымалы болса, фильтр; қағаздың үстінен дәкені байлайды немесе әдейі торлы-қақпа кигізеді. Фильтрлі қағаздың диаметрі патрон (цилиндт диаметрінен кішкене үлкендеу болу керек. Содан кейін патронд: (цилиндрді) аударьш, тіреуге ванночкаға қойып үстіңгі қақпағы ашады (8 сурет).