Шекті далалы су сыйымдылық.

Барлық қуыстар толтырылған жағдайдағы топырақтың ен жоғары су ұстап тұру мөлшері, шекті далалы су сыйымдылық деп аталады. Егер оны мүлдем құрғақ топырақтың салмағыңан көрсетсе, келесі формуланы қолданады:

(39)

%нда, ШДСС - шекті далалы су сыйымдылық, %',

П~~ Жалпы қуыстылық, %;

У~ топырақтың қатты фазасыкың салыстырмалы салмағы, г/см³. Егер шекті далалы су сыйымдылықты пайызбен топырақтың Көлемінен көрсетсе ШДСС=П,

Сонымен, топырақтағы өнімді ылғал ТСЫ пен арасында болады, есімдіктер жеңіл сіңіре алатын ылғал ЕТСС арасында болады.

Топырақтың су қасиеттеріне су ұстап тұру қасиеті, М өткізгіштік және су көтеру қасиеттері жатады.

Топырақтың сорбциялы, осмостық және су ұстап тұр қасиеттерінің әсерінен топырақтың біраз суды ұстап тұруы| топырақтың суды ұстап түру қасиеті деп атайды. Топырақтың денесінен суды қабылдал және өткізу қасиетін су өткізу қасиеті деп атаймыз. Ол фильтрация мен сіңіруден құрылады.

Бос қуыстар болған жағдайда судың топыраққа кірісі сіңіру деп атаймыз, жер толық қаныққанда болса — фильтралды дейміз. Су өткізгіштік топырақтың механикалық құрамына құрылымдылығына, құрылыстың тығыздығына, топырақтым ылғалдылығына, қуыстылығына байланысты болады. Ож уақытпен өзгеріп отырады, өйткені ол топырақтын ылғалдылығының ауытқуына, топырақ коллоидтарының әр түрлі ісінуіне, құрылымды күйінің өзгерістеріне байланысты болады.

Топырақтың су өткізгіштігі далалы жағдайда көбінесеі құйылған алаң әдісімен анықтайды. Ол үшін топыраққа 5-10 смі терендікке көлемі 50x50 см және ұзындығы 20-25 см, ішкі көлемі 25x25 см (12-сурет) сыртқы раманы (металды немесе темірден жасалған).

12 сурет. Рама әдісімен топырақтың су өткізгіштігін анықтайды.

Екі раманың қабырғасының жаныңдағы топырақты тығыздайды, әр раманың ішінде су деңгейін белгілеу үшін

сызғыш қояды. Екі раманын ішіне 5 см қабатпен бір уақытта құяды, сосын оны әлсін-әлсін құйып сол деңгейде ұстап отыра керек.

Белгілі уақыт кезеңінде сіңген суды есепке алуды қосып отырған судың шамасымен білеміз. Бірінші есепті бақылай басынак 2 минуттан кейін өткізеді, еосын 3 минут, сосын 5-І| кейін. Кейін аралық 30-60 минутқа дейін кеңейеді.сіңіру жылдамдығы тұрақтағанша өткізеді, жерлерде 3 сағаттан кем емес, суармалы жерде

Уақыттың әр кезеніне су өткізгіштікті мына формуламен

а, V- топырақтың су өткізгіштігі, мм/мин.

Q - сіңген судың көлемі, см³

S — санайтын раманың алқабы, см²

Т — санау уақыты, мин;

Мәліметтердің су жылулығы 10°С дейінгі санау мына формуламен жүргізіледі:

Мұнда, Vt - 10° С су жылулығындағы су өткізгіштік

Vt - С су жылулығындағы су өткізгіштік

Т - анықтаған уақыттағы судың жылулығы;

Топырақтың су өткізгіштігін бағалау үшін И.А.Качинский ұсынған шкаланы қолданады. Егер топырақ сағатына судың күші 5 см және 10° С температурада 1000 мм-ден асса ол су өткізгіштік құламалы болады. 1000- нан 500-ге дейін — артығымен жоғары₅ 500ден 100-ге дейін өте жақсы, 100 - 70 - жақсы, 70 -30 -қанағаттанарлық, 50 мм-ден кем болса қанағатсыз болып саналады.

Топырақтың өз ішіндегі ылғалдың капиллярлы күші арқылы үстіне қарай жылжу қасиеті су көпгеру қабілтті болып саналады. Ол топырақтың механикалық құрамына, Қуыстылыққа, құрылыстың күйіне, капиллярлардың диаметріне байланысты болады. Құмды топырақтардың капиллярлы көтерілуінің максималды биікгігі 0,5 - 0,7 м тең, Құмбалшықтарда 3 — б м тең болады [14].

Судың кетерілу жылдамдығы' капилярлардың радиусына тсмпсратурасыка байлакысты өзгеретін Тұтқырлығына байланысты болады. Капиллярлардың радиусы азайған сайын капиллярлы көтерілу биіктігі жоғарыласа, кетерілу кірісіпе, азаяды (Жюрен формуласы).

Н= (43)

Мұнда, Н— судың капиллярлы көтерілу биіктігі, см;

а — судың сыртқы тартысының көлемі — 74 дин/см;

r - капиллярлы қуыстың радиусы, см;

g — су тығыздығы — Іг/см .

Бұл формулаға белгілі сандарды қоямыз

Формула бойынша су көтерілу жылдамдылығы температурасымен ескертілетін, судың түтқырлығына және

капиллярлардың радиусына байланысты болады. Егер капиллярлы көтерілу мөлшері радиустың азаюымен жоғарыласа, көтерілу жылдамдылығы, керісінше, азаяды. Су температурасы көтерілсе судың көтерілу жылдамдылығы және биіктігі көтеріледі, және керісінше.

Егер топырақ ылғалдылығы ЕТСС нан 60% болса (КБЫ жақын) судың капиллярлы көтерілуы тоқтайды.

Судың капиллярлы кетерілуінің ең жоғарғы көрсеткіпгі балшықты топырақтарда байқалады, ол 8 м болды (14).

Топырақтаіы ылғалдың капиллярлы көтерілуінің

биктігінің тәжірибелі биіктігі және жылдамдылығы екі жақты. Жоғары температуралық жағдай желдің жылдамдануымен қабыстырылған. Себу алдында астыңғы қабаттардан ылғалдың тез көтерілуінен. топырақтың бетінен ылғалдың қарқынды булануына және оның жоғалуына әкеліп соғады. Өсімдіктердің вегетация кезеңінде, әсіресе олардың өсуінің алдында| фазаларында, тамыр жүйесі кезінде, ылғалдың капиллярлы тамыр жүйесінің аймағына жылжуы дұрыс әсер| етеді.